Y Bala: Tref a chymuned yng Ngwynedd

Cyfeirnod OS: SH 92515 36708. Does dim ond un stryd fawr yn y dref. Mae'r dref ar yr A494, rhwng Dolgellau (18 milltir i'r de-orllewin) a Llangollen (22 milltir i'r dwyrain). Cyn ad-drefnu llywodraeth leol roedd hi yn yr hen Sir Feirionnydd. Mae ganddi boblogaeth o 1,999 (2021), 1,974 (2011).

y Bala

Math	tref, cymuned
Poblogaeth	1,999, 1,974
Daearyddiaeth
Ardal warchodol	Parc Cenedlaethol Eryri
Sir	Gwynedd
Gwlad	Cymru
Arwynebedd	241.94 ha
Yn ffinio gyda	Llanuwchllyn
Cyfesurynnau	52.911°N 3.596°W
Cod SYG	W04000045
Cod OS	SH925359
Cod post	LL23
Gwleidyddiaeth
AC/au	Mabon ap Gwynfor (Plaid Cymru)
AS/au	Liz Saville Roberts (Plaid Cymru)
Ffeiliau perthnasol ar Comin
[golygwch ar Wicidata]

Gweler hefyd Bala (gwahaniaethu) am lefydd eraill o'r enw Bala.

Llyn naturiol mwyaf Cymru ydyw Llyn Tegid sydd ar gyrion y dref. Mae Afon Tryweryn yn llifo heibio i'r dwyrain ac yn ymuno ag Afon Dyfrdwy sy'n llifo drwy Lyn Tegid ac yn dod allan ar ochr ddeheuol y Bala.

Cynhaliyd gŵyl gerddoriaeth boblogaidd, "Wa Bala" ar gyrion y dref ym Mis Medi 2017.

Gair cyffredin Cymraeg yn golygu adwy neu fwlch oedd "bala" gynt, a ddaeth i olygu'r fan lle bydd afon yn llifo allan o lyn. Yn yr achos hon cyfeiria enw'r dref yn benodol at y fan lle rhed Afon Dyfrdwy o Lyn Tegid. Ymddengys yr elfen "bala" mewn enwau lleoedd eraill ar draws Cymru megis Baladeulyn. Yn unol ag enghreifftiau eraill o enw cyffredin a arferir yn enw lle, cafodd y fannod ei gosod o'i flaen i'w wneud yn benodol.

Ceir dros ddeg lle drwy'r byd sydd wedi eu galw ar ôl y Bala, gan gynnwys: Bala Cynwyd ym Mhennsylvania a Bala, Ontario.

 

Ar un adeg roedd y Bala yn ganolfan bwysig i'r diwydiant gwlân ond dirwynodd i ben yn y 19g. Yn y sgwâr yng nghanol y dref saif cerflun er cof am Tom Ellis (1859-1899), AS Meirionnydd ar ddiwedd y 19g, a aned yng Nghefnddwysarn nepell o'r Bala. Yno hefyd mae plac yn coffhau'r Parch. Thomas Charles o'r Bala, Methodist blaenllaw ac un o selogion y Gymdeithas Feiblau a symbylwyd gan daith Mary Jones yn droednoeth i'r Bala yr holl ffordd o Llanfihangel-y-Pennant yn 1800. Ym mhen gogleddol y dref gwelir y Green gyda cherrig yr Orsedd o Eisteddfod Genedlaethol 1967. Ger llaw y mae Tomen y Bala, sy'n fwnt a beli, Normanaidd efallai. O'r Bala daeth nifer o'r ymfudwyr a aethant i'r Wladfa ym Mhatagonia yn 1865.

Yng nghyfrifiad 2011 roedd y sefyllfa fel a ganlyn:

• Evan Lloyd (1735 – 1776) offeiriad Eglwys Loegr a bardd Cymreig yn yr iaith Saesneg
• Thomas Charles (1755-1814), arweinydd Methodistaidd ac awdur
• Roger Edwards (1811-1886), awdur a golygydd
• Owain Meirion (1803-1868), baledwr
• Benjamin William Chidlaw, (1811 - 1892) cenhadwr
• John Peter (Ioan Pedr) (1833-1877), ysgolhaig
• Michael D. Jones (1822-1898), cenedlaetholwr Cymreig, un o arloeswr Y Wladfa

Cynhaliwyd Eisteddfod Genedlaethol yn y Bala ym 1967, 1997 a 2009. Am wybodaeth bellach gweler:

• Eisteddfod y Bala 1738
• Eisteddfod Genedlaethol Cymru y Bala 1967
• Eisteddfod Genedlaethol Cymru Meirion a'r Cyffiniau 1997
• Eisteddfod Genedlaethol Cymru Meirion a'r Cyffiniau 2009

•  
  Gwesty Plas Coch tua 1875
•  
  Capel Saesneg y Presbyteriaid, Stryd Fawr
•  
  Tafarn y Llew Gwyn
•  
  Tafarn y Llong
•  
  Neuadd y Cyfnod
•  
  Neaudd y Cyfnod: manylyn
•  
  Yr Hen Ysgol, codwyd 1855
•  
  Bwyty a chaffi Plas y Dre
•  
  Porth Ystad y Rhiwlas
•  
  Neuadd Buddug, sinema
•  
  Hen fwthyn
•  
  Eglwys Crist

Mae pentref Bala yn nhalaith Ontario, Canada, yn efeilldref swyddogol i'r Bala.