Llanrug: Pentref a chymuned yng Ngwynedd

Saif 4 milltir i'r dwyrain o dref Caernarfon, 7 milltir i'r de o Fangor ar briffordd yr A4086 rhwng Caernarfon a Llanberis, sydd 3 milltir i'r gogledd-orllewin.

Llanrug

Math	cymuned, pentref
Daearyddiaeth
Sir	Gwynedd
Gwlad	Cymru
Cyfesurynnau	53.148°N 4.193°W
Cod SYG	W04000086
Cod OS	SH534634
Gwleidyddiaeth
AC/au	Siân Gwenllian (Plaid Cymru)
AS/au	Hywel Williams (Plaid Cymru)
Ffeiliau perthnasol ar Comin
[golygwch ar Wicidata]

Llifa Afon Rhythallt heibio'r pentref, gan newid ei henw i Afon Seiont ar ôl llifo dan Bont Rhythallt. Mae ysgol uwchradd Ysgol Brynrefail yma. Yn fras, saif tua hanner ffordd rhwng Afon Menai a'r Wyddfa. I'r de o'r pentref gwelir ucheldir Cefn Du; i'r de-ddwyrain cwyd yr Wyddfa a'i chriw, ac i'r dwyrain y ddwy, sef Elidir Fach ac Elidir Fawr gyda thomennydd y chwarel llechi.

Llanrug yw'r pentref mwyaf yn ardal Arfon. Mae ganddo'r canran uchaf (81%) o siaradwyr Cymraeg a phoblogaeth o tua 2,500. Enw gwreiddiol y pentref oedd "Llanfihangel-yn-y-Grug" a enwyd ar ôl Eglwys Sant Mihangel sydd tua hanner milltir i'r gorllewin o'r pentref.

Ceir ysgol gynradd o tua 300 disgybl ac ysgol uwchradd Brynrefail sydd â thros 700 o ddisgyblion. Mae dwy siop nwyddau cyffredinol (Spar a Co-Op) a dau dŷ tafarn yn y pentref, a gwestai ac amryw parc gwyliau ar ei gyrion.

Ar y sgwâr ceir swyddfa'r Post yn y Spar ac mae yna siop sglodion, cigydd, delicatessen a barbwr ychydig gamau i lawr Ffordd yr Orsaf. Mae gwasanaeth bws yn rhedeg yn rheolaidd drwy'r pentref i gysylltu â Chaernarfon, Llanberis, Waunfawr, Deiniolen a Bangor.

Mae Clwb Pêl-droed Llanrug Unedig yn rhedeg dau dîm oedolion a thimau ieuenctid. Ffurfiwyd y clwb yn 1922. Mae gemau cartref wedi cael eu chwarae ar Gae Eithin Duon ers 1970. Yn ystod yr 80au a'r 1990au fe ffilmiwyd rhai golygfaon o C'mon Midffild.

Yng nghyfrifiad 2011 roedd y sefyllfa fel a ganlyn:

Fe aeth y rhewlif olaf i lawr Dyffryn Peris o gopa'r Wyddfa tuag at y môr ond fe arhosodd tua Phont Rug gan i'r tywydd gynhesu digon. Fel rydych chi'n gadael Cwm-y-Glo am Lanrug rhaid dringo nes cyrraedd Glyntwrog[1]. Ar y daith yna rydych yn gyrru dros y twmpath olaf wnaeth y rhewlif ei wthio o'i flaen. Meddyliwch, rhyw 300 metr o uchder o rewlif yn gwthio'r tir tuag at Lanrug. Yna degau ar ddegau o afonydd o'r toddiant yn rhedeg allan yn chwyrn tua'r môr ac afon Menai.

O gael cymaint o afonydd yn chwyrlio tua'r môr roedd yna gerrig mân yn cael eu hysgubo hefyd o'r rhew. Mewn mannau tawel a phyllau yn yr afonydd roedd y cerrig yn disgyn a gwaddodi. Ymhellach, lle'r oedd yr afonydd hyn yn tasgu o'r rhew roeddent yn gadael tomen anferth o gerrig man llyfn eu hwyneb. Mae yna ardal yn Llanrug o'r enw Bryn Gro. Ardal a oedd ddwy ganrif yn ôl yn cyflenwi gro'n fasnachol. Gro o oes y rhewlif.

• Einion Offeiriad, bardd, rheithor y plwyf yn 1349.
• Peter Bailey Williams, hynafiaethydd, person Llanrug am flynyddoedd lawer.
• Dafydd Ddu Eryri, bardd, treuliodd y rhan olaf o'i oes yma.
• Rhun Williams, chwaraewr Rygbi proffesiynol..

• Castell Bryn Bras, ffug gastell o'r 19g ger y pentref.
• Mrs Jones Llanrug