Penrhyndeudraeth: Tref yng Ngwynedd

Saif ar arfordir gogledd eithaf Meirionnydd, gyda'r Traeth Mawr a'r Traeth Bach ar y naill ochr iddo gydag Afon Glaslyn yn ei wahanu oddi wrth Eifionydd, a tua 3 milltir o Borthmadog.

Penrhyndeudraeth

Math	cymuned
Daearyddiaeth
Sir	Gwynedd
Gwlad	Cymru
Cyfesurynnau	52.9298°N 4.0663°W
Cod SYG	W04000094
Cod OS	SH611388
Cod post	LL48
Gwleidyddiaeth
AC/au	Mabon ap Gwynfor (Plaid Cymru)
AS/au	Liz Saville Roberts (Plaid Cymru)
Ffeiliau perthnasol ar Comin
[golygwch ar Wicidata]

Cynrychiolir yr ardal hon yn Senedd Cymru gan Mabon ap Gwynfor (Plaid Cymru) ac yn Senedd y DU gan Liz Saville Roberts (Plaid Cymru).

Cynhanes

Mae nifer o olion ieithyddol Hen Gymraeg i'w weld yn enwau lleoedd ardal Penrhyndeudraeth e.e. 'Pont Briwet' (Briwet: o'r gair Brythoneg *Brued 'pont').

Ceir olion Cytiau Gwyddelod Ty'n y Berllan gerllaw, sy'n dyddio yn ôl i Oes yr Efydd.

Yr Oesoedd Canol a'r Cyfnod Modern Cynnar

Mae arwyddocad a phwysigrwydd hanesyddol hefyd i'r pentref. Yng nghyfrifon gweision Edward I, brenin Lloegr, tra'n adeiladu Castell Harlech, gwelir sawl cyfeiriadau at drigolion cefnog y pentref. Yn ddiweddarach, bu gwŷr a gwragedd o bwysigrwydd ac arwyddoacad cenedlaethol yn byw yno. Yn hen blasty'r Hendre (sydd wedi'i leoli wrth Ysbyty Bron y Garth) yn 1648 fe anwyd Humphrey Humphreys, esgob Bangor a Henffordd yn olynol. Roedd Humphreys yn esgob diwygiedig effeithiol ac yn Gymro twymgalon: yn ôl Edward Lhuyd ef oedd Cymro mwyaf ei oes. Roedd yn achyddwr, ysgolhaig a Christion nodedig. Claddwyd ei rieni - Richard Humphreys a Margaret Wynn (o deulu Cesailgyfarch, Penmorfa) ym mynwent hen eglwys Llanfrothen. Bu farw Humphreys tra'n esgob Henffordd yn 1712. Gwelir un o greiriau'r teulu yn Eglwys y Drindod Sanctaidd Penrhyndeudraeth: yno y mae hen gist dderw a gyflwynodd Richard Humphreys i Eglwys Llanfrothen tra'n warden arni yn 1690.

Y cyfnod diweddar

 

Ni fu Penrhyndeudraeth erioed yn bentref crefyddol iawn. Gwelwyd y Methodistiaid yn sefydlu eglwysi yn y pentref yn gynnar yn hanes y mudiad gyda seiadau yn cael eu sefydlu mewn myrddunod^[eglurhad?] fel Cae'r Gof a Gelli Gwiail. Mae hanes diddorol a chyffrous iawn am ddiwygwyr megis Daniel Rowland yn cynnal oedfaon yn Nhyddyn Isaf a'r bardd a'r cymeriad hynod Dafydd Siôn Siâms yn melltithio'r grefydd newydd yn gyhoeddus cyn cael ohono droedigaeth. Fflangellodd y Methodistiaid yn ddidrugaredd a hynny cyn iddo losgi ei holl weithiau barddol beirniadol mewn coelcerth cyhoeddus ar sgwâr y pentref. Mae cwpan cymun gwreiddiol y Methodistiaid hyn i'w gweld yn y Llyfrgell Genedlaethol yn Aberystwyth.

Yn wreiddiol, roedd y pentref mewn dau blwyf, sef plwyfi Llanfrothen a Llandecwyn a hynny cyn i'r plwyf newydd gael ei greu ym 1859.

Am yn agos i dri chwarter canrif gwaith ffrwydiadau Cwcs a fu'n asgwrn cefn economi'r pentref: yn ddiweddarach daeth atomfa Trawsfynydd â gwaith i'w gweithwyr. Yn hanesyddol, dibynnai'r boblogaeth ar gyflogaeth a gynigiwyd gan ddiwydiant llechi Blaenau Ffestiniog a'r allforio a mewnforio deunydd crai a fyddai'n mynd drwy borthladd prysur Porthmadog. Ar lafar gwlad gelwid y pentref yn 'Penrhyn Cocos' a hynny oherwydd diwydiant pwysig casglu cocos a ddigwyddai yn yr oes o'r blaen.

Pentref Cymraeg ei iaith yw Penrhyndeudraeth a chlywir y Gymraeg yn cael ei defnyddio'n naturiol gan bobl o bob oed. Yn 2001 roedd 76% o'r boblogaeth yn siarad yr iaith Gymraeg.

Yng nghyfrifiad 2011 roedd y sefyllfa fel a ganlyn:

Rhwng y pentref a Phont Briwer, ar hen safle Cookes Explosives Ltd, mae gwarchodfa natur Gwaith Powdwr, sy'n eiddo i Ymddiriedolaeth Natur Gogledd Cymru.

•  
  tua 1875