Penmorfa: Pentref yng Ngwynedd

Mae'n gorwedd tua milltir i'r gorllewin o Dremadog ar bwys yr A487.

Penmorfa

Math	pentref
Daearyddiaeth
Sir	Gwynedd
Gwlad	Cymru
Cyfesurynnau	52.943089°N 4.162283°W
Gwleidyddiaeth
AC/au	Mabon ap Gwynfor (Plaid Cymru)
AS/au	Liz Saville Roberts (Plaid Cymru)
Ffeiliau perthnasol ar Comin
[golygwch ar Wicidata]

Am y pentref o'r un enw yng Ngheredigion, gweler Penmorfa, Ceredigion.

Fe'i gelwir yn Benmorfa am ei fod yn gorwedd ar ben gorllewinol morfa Tremadog, sy'n rhan o'r Traeth Mawr; buasai'r tir hwn yn wlypach o lawer cyn i William Madocks godi morglawdd dros geg y Traeth Mawr.

Cofrestwryd Eglwys Sant Beuno, Penmorfa yn adeilad Gradd II* gan Cadw. Mae wedi cau ers rhai blynyddoedd.

Ar ochr arall yr Alltwen i'r gogledd o'r pentref ceir hen blasdy'r Gesail Gyfarch gyda phlasdy'r Clenennau yn ei wynebu dros y cwm. Ar wahân i'r A487, mae lonydd bychain dros y morfa yn cysylltu'r pentref â Pentrefelin a Cricieth i'r de-orllewin a Penamser a Phorthmadog i'r de-ddwyrain.

Cynrychiolir yr ardal hon yn Senedd Cymru gan Mabon ap Gwynfor (Plaid Cymru) ac yn Senedd y DU gan Liz Saville Roberts (Plaid Cymru).

• CadwalCesail (bl. 1610-1625), bardd a gysylltir â'r Gesail Gyfarch, Pemorfa.
• Edward Samuel, bardd a chyfieithydd a aned ym Mhenmorfa yn 1674.
• William Williams (Will Penmorfa) (1759-1828), telynor enwog.
• Ellis Owen, Cefnymeysydd, a fu yma'n derbyn ei addysg cynnar yn yr eglwys

 

Prin y gallwn ddirnad ôl y llythrennau ar y graig ond hen arwydd i Benmorfa ydi hwn wedi ei osod rhyw oes cyn codi morglawdd Maddocks ddechrau’r 19g. Y pryd hwnnw roedd siroedd Meirionnydd a Chaernarfon wedi eu gwahanu i bob pwrpas gan ucheldir a chan morfa anferth aber y Glaslyn, sef y Traeth Mawr. Am le godidog fyddai’r aber hwnnw cyn ei ddifetha fel cynefin naturiol gan gob Maddocks, a’r ffordd newydd. Meddyliwch gorfod mynd ar hyd yr hen ffordd o Faentwrog i Benmorfa trwy Rhyd, Llanfrothen, Aberglaslyn, Prenteg. Mae'r arwydd o garreg i’w weld heddiw yn y wal ar ymyl y ffordd rhwng y fynedfa i orsaf Tan y Bwlch a Llyn Mair.

Rhan isaf pentre Penmorfa yw Pwllgoleulas ar lannau’r hen Draeth Mawr. Gall yr enw gyfeirio at y cannwyll corff (‘’Will-o’-the-wisp’’). Dyma breswylydd o’r pentref Tom Jones yn 2012:

‘’Yn ddiweddar rhoddwyd enw pob ochor i bentref Pwllgoleuglas sydd rhwng Penmorfa a Thremadog. Pwllgloywlas fu ar lafar am flynyddoedd lawer gan pawb ac fe roedd cwestiynu pan ddaeth yr arwyddion allan a oedd camgymeriad, ond doedd dim, Pwllgoleulas oedd yr enw cywir. Mae'r pentref ar gyrion 'rhen draeth, cyn codi'r cob ym Mhorthmadog. Byddai'r llanw yn dod i fyny hyd at Penmorfa felly morfa gwlyb a fyddai yno pan a'i y llanw allan. Felly tybed mai pwll gwlyb oedd yma a bod nwyon yn codi ohonno a fflam las yn dod ohonno pan danniai'r nwyon a rhoi enw i Pwllglauglas? Pwy a wyr?

Yn ôl Archif Melville Richards o Enwau Lleoedd, mae'r lle yn cael ei gydnabod fel 'Pwll Gloyw Lâs' ar ddogfennau trethiant tir yn 1769. Ar y Mapiau Degwm ymddengys fel Pwll Gloewlas. Felly hefyd ar fapiau diwedd y 1800au. Yng nghyfrol Alltud Eifion, 'Gestiana' nodir 'Pwllgloyw Glas. Mae'r cyfuniad o 'Pwll + Gloyw + Glas' felly yn fwy tebygol o fod wir nag elfen o dybio mai 'Pwll+Golau+Glas' yw'r tarddiad.