Blaenau Ffestiniog: Tref chwarel yng Ngwynedd

Fe'i lleolir gerllaw Parc Cenedlaethol Eryri. Mae ganddi boblogaeth o 4,830 (Cyfrifiad 2001) (Gan gynnwys Llan Ffestiniog ). Mae Caerdydd 175.6 km i ffwrdd o Flaenau Ffestiniog ac mae Llundain yn 308.2 km. Y ddinas agosaf ydy Bangor sydd 29 km i ffwrdd.

Blaenau Ffestiniog

Math	tref
Poblogaeth	4,875
Daearyddiaeth
Sir	Gwynedd
Gwlad	Cymru
Cyfesurynnau	52.9944°N 3.9375°W
Cod OS	SH705455
Cod post	LL41
Gwleidyddiaeth
AC/au	Mabon ap Gwynfor (Plaid Cymru)
AS/au	Liz Saville Roberts (Plaid Cymru)
Ffeiliau perthnasol ar Comin
[golygwch ar Wicidata]

Roedd y dref yn ganolfan bwysig iawn yn y diwydiant llechi.

Mae'r wlad o gwmpas y dref yn rhan o Barc Cenedlaethol Eryri, ond dyw'r dref ei hunan ddim - fe'i heithrwyd oherwydd yr olion diwydiannol sy'n amlwg o amgylch y dref. Dywedir ei bod yn bwrw llawer o law yno. Lleolir y Moelwynion yn agos i'r dref, uwchben pentref Tanygrisiau.

Mae'r cylch yn cael ei wasanaethu gan bapur bro o'r enw Llafar Bro sy'n cael ei gyhoeddi unwaith y mis.

Yn hanesyddol, roedd yn rhan o Sir Feirionnydd.

 

Tyfodd y Blaenau yn gyflym o gwmpas y chwareli llechi yn ystod y 19g wedi i ŵr o'r enw Methusalem Jones ddarganfod llechfaen yn yr ardal yn yr 1760au. Agorwyd rheilffordd fach (Rheilffordd Ffestiniog heddiw) i gludo llechi o'r Blaenau i Borthmadog, oedd yn borthladd bach prysur yn y 19eg ganrif. Yn anterth y diwydiant llechi ar droad yr 20g, cododd poblogaeth y dref i 11,434 yn ôl cyfrifiad 1901, gan ei gwneud yn ail dref fwyaf gogledd Cymru ar ôl Wrecsam ar y pryd.

Eisteddfod Genedlaethol

Cynhaliwyd yr Eisteddfod Genedlaethol ym Mlaenau Ffestiniog ym 1898.

Cerddoriaeth Gyfoes Gymraeg

Mae rhestr faith o fandiau chwyldroadol Cymraeg sy'n dod o Flaenau Ffestiniog, yn eu plith: Anweledig, Llwybr Llaethog, Mim Twm Llai, Frizbee, dau boi o Blaena, Llan Clan a Gwibdaith Hen Fran er enghraifft.

Côr Meibion y Brythoniaid

Saif Blaenau ar un pen Rheilffordd Dyffryn Conwy, sy'n ei chysylltu â Chyffordd Llandudno a Llandudno trwy dirlun prydfrerth Dyffryn Lledr a Dyffryn Conwy. Ceir lein arall sydd ar gyfer twristiaid yn bennaf heddiw ond yn y gorffennol a fu'n dwyn llechi i'r cei ym Mhorthmadog, sef Reilffordd Ffestiniog. Mae'r A470 yn mynd trwy'r dref cyn dringo Bwlch y Gorddinan. Mae gwasanaethau bws cyson 1B i Borthmadog, sy'n cysylltu â'r gwasanaeth i Fangor ac mae gwasanaethau bysus eraill i Landudno a Dolgellau. Mae gwasanaeth bws lleol hefyd sy'n cysylltu Tanygrisiau a Rhiwbryfdir gyda chanol y dref.

Mae'r dref yn cael ei gwasanaethu gan dair ysgol gynradd, sef: Ysgol Manod, Ysgol Maenofferen ac Ysgol Tanygrisiau. Mae'r ysgolion hyn yn bwydo'r ysgol uwchradd leol, Ysgol y Moelwyn.

 

• Clwb Pêl-droed Amaturiaid y Blaenau
• Clwb Rygbi Bro Ffestiniog
• Clwb Golff Ffestiniog
• Seindorf yr Oakeley
• Côr y Brythoniaid
• Côr y Moelwyn
• Y Fainc Sglodion - cymdeithas hanesyddol leol
• Sgotwrs 'Stiniog

 

Er fod y diwydiant chwareli llechi yn parhau i gyflogi nifer o bobl yn y dref, mae'r diwydiant hwn wedi cael ei ddisodli fel prif gyflogwyr gan ffatri Blaenau Plastics sydd â staff o tua 300. Rhai o gyflogwyr mawr eraill y dref yw ffatri Metcalfe, sy'n creu offer arlwyo, a phwerdy trydan-dŵr Tanygrisiau. Mae dau gwmni cludiant ffyrdd mawr wedi eu lleoli yn yr ardal hefyd, sef 'Roberts Ffestiniog' o Lan Ffestiniog a 'E. Hughes' o'r Manod.

• Tanygrisiau sy'n ystyried ei hun yn bentref ar wahân.
• Rhiwbryfdir
• Canol y Dref
• Manod

• Gwesty'r Manod
• Y Meirion
• Y Cwîns
• King's Head ('Y Tap')
• Clwb Rygbi Bro Ffestiniog

• Bruce Griffiths - ysgolhaig a geiriadurwr (golygydd Geiriadur yr Academi).
• Arwel Gruffydd - actor a chyfarwyddwr artistig Theatr Genedlaethol Cymru.
• Ted Breeze Jones - naturieithwr, adarydd a ffotograffydd.
• Geraint Vaughan Jones - nofelydd.
• Idwal Jones nofelydd Americanaidd Cymreig
• Robert Thomas Jones - ysgrifennydd cyffredinol Undeb Chwarelwyr Gogledd Cymru ac Aelod Seneddol.
• Eigra Lewis Roberts - nofelwraig a dramodydd.
• Yr Athro Gwyn Thomas - cafodd y bardd ac ysgolhaig adnabyddus, a aned yn Nhanysgrisiau ei fagu yn y Blaenau.
• R. Bryn Williams - ganed y llenor a hanesydd yn y Blaenau ym 1902 a threuliodd ei blentyndod cynnar yno cyn symud â'i rieni i'r Wladfa ym Mhatagonia.
• Glyn Wise - cyflwynwr ar raglen radio C2.

Mae glaw y Blaenau yn ddihareb. Mae’r graff canlynol yn seiliedig ar ddata o Hanes Plwyf Ffestiniog yn dangos nad dihareb go iawn yw liquid sun brolia rhai trigolion y dref!

 

• amryw awduron, Chwareli a Chwarelwyr (Caernarfon, 1974)
• Gwyn Thomas, Yn Blentyn yn y Blaenau (1981). Darlith hunangofiannol.
• Gwyn Thomas, Blaenau Ffestiniog (2007 Gomer). Casgliad o gerddi a lluniau.

• Rhestr o ganeuon a recordiwyd gan Gôr Meibion y Moelwyn