Fiteny Esperantô

Ny fitsipitenin' ny fiteny esperantô dia miorina amina fototra miisa 16, tsy misy tsy manara-dalàna.

Ny fiteny esperantô dia fiteny noforonin' i Ludwik Lejzer Zamenhof, dokotera manana razana jiosy mipetraka any Pôlônia. Tamin' ny faran' ny taompolo 1870-1880 tany Białystok. Tanàna ahitana olom-pirenena maro dia maro: Pôlôney, Jiosy, Alemàna ary Belarosiana. Tsy dia mifanaraka firy ireo olom-pirenena ireo ary ny antony namoronany voalohany ny fiteny esperantô dia mba hampifanaraka azy ireo amin' ny alalan' ny famoronana fiteny iray iraisany.

 

Noketrehiny mandritry ny folo taona manontolo ny fiteny esperantô, ary nandritra izay fe-potoana izay izy dia nandika boky tamin' ny fiteny esperantô avy tamin' ny fiteny maro. Ary nandritra izay fe-potoana izay koa no nanoratany ny boky manazava ny fitsipi-pitenenan' ny fiteny esperantô. Nosoratany tamin' ny fiteny rosiana aloha izay boky izay, ary noho izany dia nosoratana tamin' ny endri-tsoratra sirilika ny fiteny esperantô voalohany; io boky nosoratany io dia navoakany tamin' ny volana Jolay 1887 ary izy ihany no nandoa ny vola ilaina namoahana io boky io. Nanaraka taorian' izay boky voalohany izay ny santiôna hafan' ilay boky hatramin' ny taona 1889.

Nitombo tsimoramora ny isan' ny olona nianatra ny fiteny esperantô nandritra ny taompolo 1890: eran' ny Empira Rosiana, dia taty aoriana, eran' i Eorôpa Afovoany sy Amerika Avaratra.

Tonga tany Japana tamin' ny Ady Rosiana-Japôney ny fiteny esperantô tamin' ny fanombohan' ny taonjato faha-20. Ary tao Guangzhou (Canton) no nianarana ny fiteny esperantô voalohany indrindra tany Sina tamin' ny taona 1908. Ny olona miteny esperantô manerana izao tontolo izao dia afaka mifandray amin' ny alanan' ny gazety manokana voasoratra amin' ny fiteny esperantô.

Sarotra isaina ny mpiteny esperantô; ny faminavinana dia milaza fa eo anelanelan' ny 100 000 sy 2 000 000 izany; io no isa nomen' ny tranonkala Etnologue

Ny fiteny esperantô dia fiteny naorina sy natao hianaran' ny olombelona ho fiteny faharoa. Tsy misy manakana ny mpahay azy hampianatra io fiteny naorina io amin' ny zanany anefa, ka noho izany dia misy, na dia vitsy aza, ny olona manao ny fiteny esperantô ho fiteny nibeazana. Araka ny ambaran' ny gazetiboky ary araka ny mpanidinika ny fiteny esperantô:

• arivo no isan' ny olona manao ny teny esperantô ho teny nibeazana;
• iray aloha eo ho eo isan' ny olona manana fahalalana tsara ny fiteny esperantô;
• iray hetsy ka hatramin' ny iray tapitrisa eo ho eo ny isan' ny olona mahaihay ny fiteny esperantô;
• folo tapitrisa any ho any ny isan' ny olona mahalala ny fiteny esperantô na efa nandinika azy akaiky (fa tsy nianatra azy hahafahany mifandray aman' olona amin' ny alalan' io fiteny io).

Ny fiteny esperantô dia tsy mifatotra amina fianakaviam-piteny velona, fa ny ankabeazan' ny fitsipiky ny fitenenana dia avy amin' ny fiteny indô-eorôpeanina. Io vondrom-piteny io dia nanome hevitra an' i Ludwik Lejzer Zamenhof tamin' izy "nanamboatra" ny fiteny iraisam-pirenena.

Ny endri-tenin' ny fiteny esperantô dia manahatahaka ny fiteny indô-eorôpeana, fa tsy fiteny fleksiônaly izy; manana hasin-teny tsy miovaova mipetaka tsy misy tsy mahazo, izay mampitranga endriky ny fiteny manaratsaraka hasinteny. Ny fiteny esperantô dia tahaka ny teny sinoa, ahitana ny hoe "mia" (tompon-javatra "-ko" amin' ny teny malagasy) ary hoe "unua" (voalohany) dia avy any amin' ny hoe unu ("iray").

Manana hasimpeo 28 ny fiteny esperantô (renifeo 23 sy zanapeo 5) izy ireo dia voasoratra amin' ny litera miisa 22 amin' ny abidy latina, miaraka amin' ny mari-tsoratra (diakritika) roa namboarin' i Zamenhof: ĉ, ĝ, ĥ, ĵ, ŝ, ŭ; ara-drafi-peo ny tsipelina: ny litera iray na vondron-ditera iray dia mampiseo hasimpeo iray. Ilay litera q, w, x, ary y dia tsy miasa amin' ny fanoratana ny fiteny esperantô, fa miasa amin' ny fanisàna.

Ny litera misy tendro dia niteraka olana kely, ohatra amin' ny fanontana printy amin' ny infôrmatika. Io olana io dia efa voavaha amin' ilay lamiona infôrmatika ampiasana amin' izao tontolo izao.

 

 

Feo

Zanatsoratra

Lahatsoratra

Ny fitsipi-pitenenanan' ny fiteny esperantô dia miorina amin' ny fototra 16 voadika ao anatin' ny Fundamento de esperanto. Ny teny dia miforona rehefa ampiana hasin-teny tsy miova toetra rehefa apetaka amin' ny fototeny, manome azy tondro:

• -o ho an'ny anarana
• -a ho an' ny mpamaritra anarana
• -e ho an' ny tambinteny
• -j ho an' ny filaza maro
• -n ho an' ny fameno zoina

Matoanteny

Ny matoanteny dia misy marika manome fitanisana manambara ny filazam-potoana sy ny filaza.

• -i ho an' ny filaza tsy mitanisa;
• -as ho an' ny filazam-potoana ankehitriny;
• -is ho an' ny filazam-potoana lasa;
• -os ho an' ny filazam-potoana hoavy;
• -us ho an' ny filaza mihonohono;
• -u ho an' ny filaza faniriana (vôlitiva).

Ireo tovana ireo dia afaka mamadika teny ho matoanteny.

• Ohatra voalohany: muziko [mu.zi.ko] ("mozika", "hira") → li muzikas [li.mu.zi.kas] ("milalao mozika izy")
• Ohatra faharoa: ĝoja [ʤo.ja] ("ravoravo") → ĝoji [ʤo.ji] ("lasa falifaly")

Teny fiasàna

Mpisolo tena sy tompon-javatra

Ny mpisolo tena amin' ny fitsipiteny espêranto dia mi ("izaho"), vi ("ianao", "ianareo"), li, ŝi, ĝi ("izy"), si ("ny tena"), ili ("izareo") ary oni ("isika"). Amin' ny endrika fameno daholo izy raha tsy mitana ny anjara asa lazaina.

Mpanoritra

Iray ihany ny mpanoritra amin' ny fiteny esperantô: la ("ny"). Tsy misy mpanoritra hafa miasa.

Rafitry ny fehezanteny

Mitovy amin' ny fiteny rosiana sy ny latina, dia malalaka ny filaharan' ny teny. Ny lazaina sy ny matoanteny ary ny fameno (amin' ny endrika araka anjara asa fameno) mety miseho anatin' ny filaharana maro samihafa.

• Esperanto Archived Jolay 3, 2010 at the Wayback Machine
• Kurso Saluton!
• VocApp
• ((eo)) http://www.dmoz.org/World/Esperanto Archived Desambra 17, 2008 at the Wayback Machine
• ((fr)) http://www.dmoz.org/World/Fran%c3%a7ais/R%c3%a9f%c3%a9rences/Langues/Esp%c3%a9ranto/ Archived Septambra 6, 2008 at the Wayback Machine
• ((mul)) Annuaire thématique en espéranto
• ((mul)) Portail universel de l'espéranto

Fandalinana