Նյու Յորք

Այս հոդվածն ընտրվել է 2018 թվականի տարվա լավագույն հոդված։

Դուք կարդում եք հոդված, որը «Ընտրյալ հոդված» կարգավիճակ ունի։

Անվան այլ կիրառումների համար տե՛ս՝ Նյու Յորք (այլ կիրառումներ)

Լսել հոդվածի ներածությունը · (տեղ.)

Ձայնային ֆայլն ստեղծվել է հետևյալ տարբերակի հիման վրա (դեկտեմբերի 18, 2017) և չի պարունակում այս ամսաթվից հետո կատարված փոփոխությունները։ Տես նաև ֆայլի մասին տեղեկությունները կամ բեռնիր ձայնագրությունը Վիքիպահեստից։ (Գտնել այլ աուդիո հոդվածներ)

Բնակավայր
Նյու Յորք
անգլ.՝ New York անգլ.՝ Fort Neu-Amsterdam
Դրոշ Զինանշան
Երկիր	ԱՄՆ
Ներքին բաժանում	Նյու Յորք շրջան, Բրուքլին, Քուինս, Բրոնքս շրջան և Ռիչմոնդ շրջան
Հիմնադրված է	1624 և 1626 թ.
Մակերես	1213,369839 կմ²
ԲԾՄ	11 մետր
Պաշտոնական լեզու	անգլերեն
Բնակչություն	▲8 804 190 մարդ (ապրիլի 1, 2020)
Ժամային գոտի	EDT?, UTC-5 և UTC−4
Հեռախոսային կոդ	212, 347, 646, 718, 917 և 929
Փոստային դասիչ	10000–10499, 11004–11005, 11100–11499 և 11600–11699
Ավտոմոբիլային կոդ	NY
Պաշտոնական կայք	nyc.gov​(անգլ.)
Նյու Յորք Վիքիպահեստում

Տեղակայված լինելով աշխարհի ամենամեծ բնական ծովախորշում՝ Նյու Յորքը կազմված է 5 բորոներից, որոնցից յուրաքանչյուրը Նյու Յորք նահանգի առանձին շրջան է։ Հինգ բորոները՝ Բրուքլինը, Քուինսը, Մանհեթենը, Բրոնքսը և Սթաթեն Այլենդը, 1898 թվականին միավորվել են՝ դառնալով մեկ քաղաք։ Քաղաքը և դրա մերձքաղաքային շրջանը ԱՄՆ օրինական գաղթելու համար առաջնային մուտքն է, և քանի որ Նյու Յորքում խոսում են ավելի քան 800 լեզվով, այն այդ առումով աշխարհի ամենաբազմալեզու քաղաքն է։ Նյու Յորքն ունի ավելի քան 3.2 մլն բնակիչ, որոնք ծնվել են ԱՄՆ-ից դուրս․ այն աշխարհի ամենաշատ օտարազգի բնակչություն ունեցող քաղաքն է։ 2016 թվականի տվյալներով՝ Նյու Յորք մերձքաղաքային շրջանն ամենաբնակեցվածն է ԱՄՆ-ում, սա վերաբերվում է և՛ Մերձքաղաքային վիճակագրական տարածաշրջանին (MSA, 20.2 մլն), և՛ Միացյալ վիճակագրական տարածաշրջանին (CSA, 23.7 մլն)։ 2013 թվականին Մերձքաղաքային վիճակագրական տարածաշրջանն արտադրել է գրեթե $1.39 տրիլիոն ԱՄՆ դոլարի համախառն մերձքաղաքային արտադրանք։ 2012 թվականին Միացյալ վիճակագրական տարածաշրջանն արտադրել է $1.55 տրիլիոն համախառն մերձքաղաքային արտադրանք։ Նյու Յորքի Մերձքաղաքային վիճակագրական տարածաշրջանի համախառն ներքին արդյունքն ավելի բարձր է, քան բոլոր երկրներինը՝ բացառությամբ 11 երկրի, իսկ Միացյալ վիճակագրական տարածաշրջանինը՝ ավելի բարձր է, քան բոլոր երկրներինը՝ բացառությամբ 12 երկրի։

Նյու Յորքը հիմնադրվել է 1624 թվականին Ստորին Մանհեթենում Հոլանդիայի գաղութարարների կողմից` որպես առևտրային կենտրոն, և 1626 թվականին անվանվել է Նոր Ամստերդամ։ 1664 թվականին քաղաքը և շրջակա տարածքներն անցել են անգլիական իշխանության տակ, և երբ Անգլիայի Չարլզ II արքան այդ տարածքները նվիրել է եղբորը՝ Յորքի դքսին, վերանվանվել է Նյու Յորք։ 1785–1790 թվականներին Նյու Յորքը եղել է ԱՄՆ-ի մայրաքաղաքը։ Այն 1790 թվականից երկրի ամենամեծ քաղաքն է։ Ազատության արձանը, որը համարվում է Միացյալ Նահանգների և նրա ժողովրդավարության խորհրդանիշը, 19-րդ դարի վերջին 20-րդ դարի սկզբին ողջունում էր Ամերիկա ժամանած միլիոնավոր մարդկանց, որոնք ներգաղթել էին նավով։ Այժմ Նյու Յորքը համարվում է նորարարության և ձեռնարկատիրության, սոցիալական հանդուրժողականության և շրջակա միջավայրի կայունության համաշխարհային հանգույց և ազատության ու մշակութային բազմազանության համաշխարհային խորհրդանիշ։

Նյու Յորքի շատ վարչական շրջաններ և հուշարձաններ բավականին հայտնի են․ 2016 թվականին քաղաք է այցելել ռեկորդային՝ 61 միլիոն զբոսաշրջիկ, 2013 թվականին Նյու Յորքում էին գտնվում աշխարհի ամենաշատ այցելվող 10 զբոսաշրջային վայրերը։ Որոշ աղբյուրներ Նյու Յորքը դասել են որպես աշխարհի ամենաշատ լուսանկարված քաղաք։ Թայմս Սքվերը համարվում է աշխարհի «սիրտը», իսկ նրա «խաչմերուկները» Բրոդվեյի թատերական թաղամասի լուսավոր հաբն են՝ աշխարհի ամենաաշխույժ հետիոտնային հանգույցը և աշխարհի զվարճալիքների ամենամեծ կենտրոնը։ Քաղաքի շատ կամուրջներ, երկնաքերներ և զբոսայգիներ հայտնի են ամբողջ աշխարհում։ Ստորին Մանհեթենի Ֆինանսական վարչական շրջանում է գտնվում Ուոլ Սթրիթը, որի համար Նյու Յորքը համարվում է աշխարհի տնտեսապես ամենահզոր քաղաքը և առաջատար ֆինանսական կենտրոնը․ քաղաքում են գտնվում ընդհանուր շուկայական կապիտալիզացիայով աշխարհի 2 ամենամեծ ֆոնդային բորսաները՝ Նյու Յորքի ֆոնդային բորսան և NASDAQ-ը։ Մանհեթենի անշարժ գույքի շուկան ամենաթանկն է աշխարհում։ Մանհեթենի Չայնաթաունում է կենտրոնացած Արևմտյան կիսագնդի չինացիների մեծ մասը՝ տարբեր առումներով զարգացնելով Չայնաթաուններն ամբողջ քաղաքում։ Մատուցելով 24/7 ծառայություն՝ Նյու Յորքի մետրոպոլիտենը խոշորագույնն է աշխարհում՝ 472 կայարանով։ Նյու Յորքում է գտնվում ավելի քան 120 քոլեջ և համալսարան՝ Կոլումբիայի համալսարանը, Նյու Յորքի համալսարանը, Ռոքֆելլերի համալսարանը, որոնք ընդգրկված են աշխարհի առաջատար 35 բուհերի սանդղակում։

Անվան ստուգաբանություն

1664 թվականին քաղաքն անվանվեց Հյուսիսային Անգլիայի Յորք քաղաքի պատվին՝ մեծարելով Յորքի դուքս, Անգլիայի հետագա արքա Ջեյմս II-ին։ Չարլզ II-ը՝ Ջեյմսի եղբայրը, վերջինիս նվիրեց նախկին Նոր Նիդեռլանդները և նրա գլխավոր քաղաք Նոր Ամստերդամը, որը նոր էին զավթել հոլանդացիներից։

Վաղ պատմություն

Վիսկոնսինյան սառցակալման ժամանակ Նյու Յորքը տեղակայված էր 304.8 մ խորություն ունեցող մեծ սառցե վահանի ծայրին։ Սառցե վահանից մեծ հողակտորներ պոկվեցին, մնաց միայն հիմնաժայռը, որը ներկայիս Նյու Յորքի երկրաբանական հիմքն է։ Ավելի ուշ, սառցե վահանի տեղաշարժի արդյունքում առանձնացան ներկայիս Լոնգ Այլենդը և Սթաթեն Այլենդը։

Նախագաղութային ժամանակաշրջանում ներկայիս Նյու Յորքի տարածքում ապրում էին հնդկացի ալգոնկինների տարբեր ցեղախմբեր՝ ներառյալ դելավարները, որոնց հայրենի Լինեյփհոքինգի մեջ էր մտնում Սթաթեն Այլենդը, Լոնգ Այլենդի արևմտյան մասը՝ ներառյալ այն տարածքը, որի վրա հետագայում առաջացան Բրուքլինը և Քուինսը, Մանհեթենը, Բրոնքսը և Ստորին Հուդզոնի հովիտը։

Առաջին եվրոպացին, որն այցելեց Նյու Յորք, ֆրանսիական գահին ծառայող ֆլորենցիացի ծովագնաց Ջիովաննի դա Վեռացանոն էր, որը 1524 թվականին իր «La Dauphine» նավով մտավ այժմյան Նյու Յորք ծովախորշ։ Նա պահանջեց այդ տարածքը Ֆրանսիայի համար, որն անվանեց Նոր Անգուլեմ (Nouvelle Angoulême)։

 

Մի իսպանական արշավախումբ՝ Կառլոս V կայսեր պորտուգալացի ծովագնաց, կապիտան Էշտևան Գոմեշի գլխավորությամբ, 1525 թվականի հունվարին ժամանեց ներկայիս Նյու Յորք ծովախորշ՝ «La Anunciada» կարավելլան կառուցելու նպատակով․ նա տեղակայվեց Հուդզոն գետի ափին, որն անվանեց Ռիո դե Սան Անտոնիո (Սուրբ Անտոնիոսի գետ)։ Ծանր սառույցը խոչընդոտեց նրա հետագա նավարկությանը, և Էշտևանն օգոստոսին վերադարձավ Իսպանիա։ 1527 թվականի Պադրոն Ռեալ քարտեզը, որը Հյուսիսային Ամերիկայի արևելյան ափը ցույց տվող առաջին գիտական քարտեզն էր, կազմվել է Գոմեշի արշավախմբի հաղորդած տվյալների հիման վրա, որի համար էլ Միացյալ Նահանգների հյուսիսարևելյան մասը Գոմեշի պատվին կոչվել է Տիեռա դե Էշտևան Գոմեշ (Էշտևան Գոմեշի երկիր)։

1609 թվականին անգլիացի ծովագնաց Հենրի Հուդզոնը կրկին հայտնաբերեց այս շրջանը, երբ իր «Halve Maen» (հոլանդերենից թարգմ․՝ «Կիսալուսին») նավով ժամանեց ներկայիս Նյու Յորք ծովախորշ, մինչ Հոլանդական Իսթ Ինդիա ընկերության համար Արևելքում փնտրում էր Հյուսիսարևմտյան անցուղին։ Նա շարունակեց նավարկել մինչև Հյուսիսային գետ հասնելը (այսպես էին հոլանդացիները կոչել գետը, այժմ՝ Հուդզոն գետ), որը Հուդզոնն անվանեց Մաուրիտիուս (Mauritius)՝ Մորից Օրանացու պատվին։ Հուդզոնի առաջին օգնականը ծովախորշը նկարագրել է որպես «շատ լավ ծովախորշ բոլոր տեսակի քամիների համար», իսկ գետը՝ որպես «մի մղոն լայնության» և «լի ձկներով»։ Հուդզոնը նավարկեց 150 մղոն դեպի հյուսիս, անցավ ներկայիս Օլբանիի տարածքը՝ հավատալով, որ նավարկում է օվկիանոսային վտակով, մինչև որ գետը չափազանց ծանծաղ դարձավ՝ նավարկելը շարունակելու համար։ Նա 10 օր հետազոտեց տարածքը և այն վերցրեց Հոլանդական Իսթ Ինդիա կազմակերպության համար։ 1614 թվականին Նիդեռլանդները վերցրեց Քեյփ Քոդի և Դելավար ծոցի միջև ընկած տարածքը և այն անվանեց Նոր Նիդեռլանդներ (հին հոլ․՝ Nieuw-Nederland)։

Ապագա Նյու Յորքի առաջին ոչ հնդկացի բնակիչը Խուան Ռոդրիգեսն էր՝ մի վաճառական Սանտո Դոմինգոյից։ Ծնվելով Սանտո Դոմինգոյում և ունենալով պորտուգալական և աֆրիկյան ծագում՝ նա Մանհեթեն ժամանեց 1613-1614 թվականի ձմռանը՝ որպես Հոլանդիայի ներկայացուցիչ, տեղի բնակչության հետ առևտուր անելու համար։ Վերին Մանհեթենի Բրոդվեյ փողոցի 159-218 հատվածը կրում է Խուան Ռոդրիգեսի անունը։

 

Հոլանդիայի կառավարման տարիներ

Նոր Նիդեռլանդներում մշտական եվրոպական ներկայությունն սկսել է 1624 թվականին՝ Նյու Յորքը դարձնելով 12-րդ ամենահին շարունակ նվաճված, եվրոպացիների կողմից ստեղծված բնակավայրը Միացյալ Նահանգներում, որի Գովերնորս կղզում հիմնվեց հոլանդական մորթու առևտրի բնակատեղի։ 1625 թվականին շինարարություն սկսվեց Մանհեթեն կղզու միջնաբերդում և Ամստերդամ բերդում, որն ավելի ուշ անվանվեց Նոր Ամստերդամ։ Նոր Ամստերդամի գաղութը կենտրոնացած էր մի վայրում, որը հետագայում դարձավ Ստորին Մանհեթենը։ 1626 թվականին հոլանդացի գաղութային կառավարիչ-գեներալ Պետեր Մինյոյտը, գործելով որպես Հոլանդական Վեսթ Ինդիա ընկերության իրավասու, Քանարսիից՝ դելավարների մի փոքր ցեղախմբից, 60 գուլդենով (մոտ $1,000 2006 թվականին) գնեց Մանհեթեն կղզին։ Ըստ հերքված լեգենդի՝ Մանհեթենը գնել են $24 ԱՄՆ դոլար արժեցող ապակյա ուլունքահատիկներով։

Գնումից հետո Նոր Ամստերդամը սկսեց դանդաղ աճել։ Որպեսզի բնակիչներ գրավեն, հոլանդացիները 1628 թվականին ստեղծեցին պատրունային համակարգ, համաձայն որի՝ հարուստ հոլանդացիները («պատրուններ» կամ պատրոններ), որոնք 50 գաղութաբնակների էին բերում Նոր Ամստերադամ, պարգևատրվում էին հողով, տեղում քաղաքական ինքնավարություն, ինչպես նաև իրավունք էին ստանում մասնակցել մորթու եկամտաբեր առևտրին։ Այս ծրագիրը քիչ հաջողություն ունեցավ։

1621 թվականից Հոլանդական Վեսթ Ինդիա ընկերությունը, Հոլանդիայի գլխավոր նահանգների կողմից լիազորված լինելով, գործում էր որպես մենաշնորհ Նոր Նիդեռլանդներում։ 1639–1640 թվականներին տնտեսական աճը կայունացնելու նպատակով Հոլանդական Վեսթ Ինդիա ընկերությունը հրաժարվեց մորթու վաճառքի իր մենաշնորհից, որը հանգեցրեց սննդի, փայտանյութի, ծխախոտի և ստրուկների վաճառքի աճին (մասնավորապես Նիդերլանդական Անտիլների հետ)։

1647 թվականին Փիթեր Ստայվեսանտը դարձավ Նոր Նիդեռլանդների վերջին կառավարիչ-գեներալը։ Նրա կառավարման օրոք Նոր Ամստերդամի բնակչությունը 2000-ից դարձավ 8000։ Ստայվեսանտին են վերագրում գաղութում իրավակարգի բարելավումը, այդուհանդերձ, նա վայելում էր նաև բռնապետ առաջնորդի համբավ։ Նա կանոնակարգեց խմիչքների վաճառքը, փորձեց վերահսկողություն սահմանել Հոլանդական ռեֆորմատական եկեղեցու վրա և արգելեց կրոնական այլ խմբերին (այդ թվում՝ քվակերներին, հուդայականներին և լյութերականներին) պաշտամունքի վայրեր կառուցել։ Հոլանդական Վեսթ Ինդիա ընկերությունը փորձում էր թեթևացնել Ստայվեսանտի և Նոր Ամստերդամի բնակիչների միջև լարվածությունը։

Անգլիայի կառավարման տարիներ

1664 թվականին առանց էական դիմադրության Պետեր Ստյոյվեսանտն առանց արյունահեղության Նոր Ամստերդամը հանձնեց անգլիական զորքին, որը գլխավորում էր գնդապետ Ռիչարդ Նիքոլսը։ Հանձնման պայմանները թույլ էին տալիս հոլանդացի բնակիչներին մնալ գաղութում, որոնք ազատ էին նաև ընտրել իրենց կրոնը։ Անգլիացիները նոր քաղաքն անվանեցին «Նյու Յորք»՝ Յորքի դքսի պատվին (հետագայում՝ Անգլիայի արքա Ջեյմս II)։ Փոխանցումը հաստատվեց 1667 թվականին Բրեդի համաձայնագրով, որով վերջացավ Երկրորդ անգլո-հոլանդական պատերազմը։

1673 թվականի օգոստոսի 24-ին՝ Երրորդ անգլո-հոլանդական պատերազմի ժամանակ, հոլանդացի կապիտան Անթոնի Քոլվեն Կորնելիս Էվերտսեն կրտսերի հրամանով Անգլիայից բռնագրավեց Նյու Յորքի գաղութը և Վիլհելմ III Օրանացու պատվին այն կնքեց «Նոր Օրան» անվամբ։ Շուտով 1674 թվականի նոյեմբերին կնքված Վեսթմինսթերի համաձայնագրով հոլանդացիները կղզին վերադարձրին Անգլիային։

Հնդկացիների միջցեղային պատերազմները և եվրոպացիների հետ շփման արդյունքում տարածված որոշ համաճարակներ 1660-1670 թվականներին դելավարների շրջանում զգալի կորուստների պատճառ դարձան։ 1700 թվականին դելավարների թիվը նվազեց՝ դառնալով 200։ 18-րդ դարում Նյու Յորքում մի քանի անգամ դեղին տենդի համաճարակ բռնկվեց, որի արդյունքում միայն 1702 թվականին կրճատվեց բնակչության 10 տոկոսը։

1700-ականների սկզբին բրիտանական իշխանության տակ Նյու Յորքը դարձավ կարևոր առևտրային նավահանգիստ։ Այն դարձավ նաև ստրկության կենտրոն․ 1730 թվականին ընտանիքների 42 %-ը ունեին ստրուկներ (ավելի քան որևէ այլ քաղաք՝ բացառությամբ Հարավային Կարոլինայի Չառլսթոն քաղաքի)։ Ստրկատերերից շատերը մի քանի տնային ստրուկ ունեին, սակայն մնացածները ստրուկներ էին վարձում դրսի աշխատանքների համար։ Ստրկությունը դարձավ Նյու Յորքի տնտեսության անբաժանելի մասը նավահանգստում ստրուկների աշխատանքի և դեպի ԱՄՆ-ի հարավային մաս նավագանացության շնորհիվ։ 1990-ական թվականներին Ֆոլի հրապարակի մոտ նոր դաշնային դատարանի կառուցման ժամանակ հայտնաբերվել է «African Burial Ground»-ը, որը բացահայտեց գաղութային տարիներին տվյալ տարածքում տասնյակ հազարավոր աֆրիկացիների թաղված լինելը։

1735 թվականին Մանհեթենում Ջոն Փիթեր Զենգերի դատը և արդարացման դատավճիռը, որը գաղութային կառավարիչ Ուիլյամ Քոսբիին քննադատելուց հետո մեղադրվում էր զրպարտության մեջ, օգնեց Հյուսիսային Ամերիկայում մամուլի ազատության հաստատմանը։ 1754 թվականին Գեորգ II արքայի հրովարտակով Ստորին Մանհեթենում հիմնադրվեց Կոլումբիայի համալսարանը՝ որպես արքայական քոլեջ։

Ամերիկյան հեղափոխություն

 

1765 թվականի հոկտեմբերին Նյու Յորքում տեղի ունեցավ Ամերիկյան գաղութների առաջին կոնգրեսի հանդիպումը։ Լոնգ Այլենդի ճակատամարտը, որն Ամերիկյան հեղափոխական պատերազմի ամենամեծ ճակատամարտն էր, տեղի ունեցավ 1776 թվականի օգոստոսին ներկայիս Բրուքլինի բորոյում։ Ճակատամարտից հետո, որտեղ ամերիկացիները պարտվեցին, բրիտանացիները քաղաքը դարձրին Հյուսիսային Ամերիկայի իրենց ռազմական և քաղաքական գործողությունների բազան։ Քաղաքն ապաստարան էր լոյալիստ փախստականների և փախուստի դիմած ստրուկների համար, որոնք միացել էին բրիտանական զորքերին, երբ արքան ազատություն խոստացավ բոլոր մարտիկներին։ Երբ բրիտանացիները գրավեցին քաղաքը, ավելի քան 10000 փախուստի դիմած ստրուկ հավաքվեց քաղաքում։ 1783 թվականին պատերազմից հետո բրիտանական ուժերը տարհանվեցին և վերաբնակեցման համար Նոր Շոտլանդիա 3000 լիբերտիններ տեղափոխվեց։ Մնացած լիբերտիններին բնակեցրին Անգլիայում և Կարիբյան ավազանում։

Պատերազմը խաղաղ ճանապարհով լուծելու միակ փորձն արվեց 1776 թվականի սեպտեմբերի 11-ին Սթաթեն Այլենդի Համաժողովի տանը (անգլ.՝ Conference House) ամերիկյան պատվիրակության (ներառյալ Բենջամին Ֆրանկլինը) և բրիտանական գեներալ լորդ Ռիչարդ Հաուիի կողմից։ Շուտով, երբ սկսվեց բրիտանական նվաճումը, տեղի ունեցավ Նյու Յորքի մեծ հրդեհը Ստորին Մանհեթենի արևմտյան մասում, որը ոչնչացրեց քաղաքի մոտ քառորդ մասը՝ ներառյալ Սուրբ Երրորդության եկեղեցին։

1785 թվականին Համադաշնության կոնգրեսի ասամբլեան պատերազմից հետո Նյու Յորքը հռչակեց մայրաքաղաք։ Նյու Յորքը Համադաշնության հոդվածներով ԱՄՆ վերջին մայրաքաղաքն էր և ԱՄՆ սահմանադրության առաջին մայրաքաղաքը։ 1789 թվականին Ուոլ Սթրիթի Դաշնային սրահում տեղի ունեցավ ԱՄՆ առաջին նախագահ Ջորջ Վաշինգտոնի երդմնակալության արարողությունը, գումարվեց ԱՄՆ առաջին կոնգրեսը և Գերագույն դատարանը, նախագծվեց Իրավունքների հռչակագիրը։ 1790 թվականին Նյու Յորքը գերազանցեց Ֆիլադելֆիային որպես ԱՄՆ-ի ամենամեծ քաղաք։

19-րդ դար

 

1799 թվականին, Նյու Յորք նահանգում ստրկության վերացման որոշման համաձայն, ստրուկ մայրերի երեխաները պետք է ազատվեին, սակայն մինչև 25-30 տարեկանը պետք է ծառայեին իրենց տերերին։ Հեղափոխական պատերազմից հետո տերերի կողմից ազատ արձակված, ինչպես նաև փախուստի դիմած սևամորթ ստրուկներն աստիճանաբար հավաքվեցին Մանհեթենում։ Այսպիսի ազդեցության տակ Միացյալ Նահանգների հիմնադիրներ Ալեքսանդր Համիլթոնն ու Ջոն Ջեյը, Նյու Յորքի ստրուկների ազատման միությունը (անգլ.՝ New York Manumission Society), աշխատելով ստրուկների ազատման ուղղությամբ, հիմնեցին Աֆրիկյան ազատ դպրոց սևամորթ երեխաներին կրթություն տալու համար։ 1827 թվականին ստրկությունն ամբողջովին վերացվեց նահանգում, և ազատ սևամորթներն սկսեցին պայքարել խտրականությունների դեմ։ Նյու Յորքի միջռասայականության խտրականության դեմ պայքարը շարունակվեց․ պայքարի առաջնորդների թվում էին Աֆրիկյան ազատ դպրոցի շրջանավարտները։ 1840 թվականին քաղաքի սևամորթ բնակչության թիվը հասավ 16000-ի։

19-րդ դարում զարգացման և Եվրոպայից ներգաղթի արդյունքում քաղաքը՝ որպես առևտրի կենտրոն, վերափոխվեց։ 1811 թվականին կազմվեց Մանհեթենի գլխավոր հատակագիծը, որով ընդլայնվեց փողոցային ցանցը՝ ընդգրկելով ողջ Մանհեթենը։ 1825 թվականին ավարտվեց Կենտրոնական Նյու Յորքով անցնող Էրի ջրանցքի կառուցումը, որն Ատլանտյան նավահանգիստը Հուդզոն գետի և Մեծ Լճերի միջոցով կապում էր Միացյալ Նահանգների հյուսիսում գտնվող գյուղատնտեսական շուկաների հետ, որի շնորհիվ քաղաքում հասանելի դարձան լայն սպառման ապրանքները։ Տեղական քաղաքականության մեջ իշխում էր Թամանի Հոլ միությունը, որին աջակցում էին իռլանդացի և գերմանացի ներգաղթյալները։

1830–1840-ական թվականներին Նյու Յորքում են ապրել նշանավոր ամերիկացի գրողներ Ուիլյամ Քալեն Բրայանթը, Վաշինգտոն Իրվինգը, Հերման Մելվիլը, Ռուֆուս Ուիլմոթ Գրիզվոլդը, Ջոն Կիսը, Նաթանիել Փարկեր Ուիլիսը և Էդգար Ալան Պոն։ Ժամանանակից բիզնես էլիտայի հասարակամետ անդամների շնորհիվ կառուցվեց Կենտրոնական պարկը, որը 1857 թվականին դարձավ ԱՄՆ-ի առաջին լանդշաֆտային պարկը։

 

Իռլանդիայի Մեծ սովը իռլանդացի գաղթականների հոծ զանգված բերեց քաղաք։ 1860 թվականին Նյու Յորքում ապրում էր ավելի քան 200000 իռլանդացի, որը կազմում էր քաղաքի բնակչության քառորդից ավելին։ Մեծաքանակ ներգաղթյալներ եկան նաև գերմանական պրովինցիաներից, որտեղ հեղափոխությունները քայքայեցին հասարակություններին, որի արդյունքում 1860 թվականին Նյու Յորքի բնակչության մյուս 25%-ը կազմում էին գերմանացիները։

Դեմոկրատական կուսակցության թեկնածուները պարբերաբար ընտրվում էին տեղի իշխանության մարմիններում՝ ամրապնդելով քաղաքի կապերը Հարավի և նրա գերիշխող մասի հետ։ 1861 թվականին քաղաքապետ Ֆերնանդո Վուդը հավաքեց քաղաքային վարչության անդամներին, որպեսզի անկախություն հայտարարի Օլբանիից և Միացյալ Նահանգներից այն բանից հետո, երբ ԱՄՆ-ի հարավային մասն առանձնացավ, սակայն նրա առաջարկը չանցավ։ Բարկացած Ամերիկայի քաղաքացիական պատերազմի (1861–1865) ժամանակ զինվորական պարտավորվածության օրենքների վրա, որոնցով հարուստներն ազատվում էին զինվորական ծառայությունից՝ 300 ԱՄՆ դոլար (2016 թվականի տվյալներով՝ հավասար է $5,835 ԱՄՆ դոլարի) տուրք վճարելով և իրենց համար փոխարինող գտնելով, 1863 թվականին խռովություններ սկսեցին, որոնց ակնհայտ մասնակիցներն էթնիկ իռլանդացի աշխատավոր դասն էր։ Հարձակումներ արձանագրվեցին Նյու Յորքի էլիտայի վրա․ շուրջ մեկ տասնամյակ իռլանդացի ներգաղթյալների և սևամորթների միջև աշխատանքի համար կատաղի պայքարի արդյունքում հարձակումներ եղան սևամորթ նյույորքցիների և նրանց սեփականության վրա։ Խռովարարները հրդեհեցին «Colored Orphan Asylum»-ը․ Նյու Յորքի ոստիկանության ջանքերի շնորհիվ, որի գերակշիռ մասն իռլանդացի ներգաղթյալներ էին, հաջողվեց փրկել 200 երեխայի։ Ըստ պատմաբան Ջեյմս Մ․ ՄակՖերսոնի (2001)՝ նվազագույնը 120 մարդ սպանվեց։ 5 օրերի ընթացքում 11 սևամորթ ինքնադատաստանի ենթարկվեց, խռովությունները հարյուրավոր սևամորթների ստիպեցին փախչել Ուիլյամսբուրգ, Բրուքլին և Նյու Ջերսի։ 1865 թվականին Նյու Յորքի բնակչությունը 10000-ից էլ քիչ դարձավ․ այսպիսի ցուցանիշ վերջին անգամ գրանցվել էր 1820 թվականին։ Սպիտակամորթ աշխատավոր դասն սկսեց գերիշխել։ Սևամորթների նկատմամբ իրականացրած նավահանգստային բեռնիչների բռնությունը հատկապես կատաղի էր նավանորոգարաններում։ Սա Ամերիկայի պատմության մեջ քաղաքացիական անհնազանդության վատթարագույն միջադեպերից մեկն էր։

Նորագույն շրջան

 

1898 թվականին Բրուքլինը (մինչ այդ առանձին քաղաք էր), Նյու Յորքի շրջանը (որն ընդգրկում էր Բրոնքսի մի մասը), Ռիչմոնդի շրջանը և Քուինսի շրջանի արևմտյան հատվածը միավորվեցին, և ձևավորվեց ժամանակակից Նյու Յորքը։ 1904 թվականին մետրոպոլիտենի բացումը, որը կառուցվել էր որպես առանձին մասնավոր համակարգ, օգնեց իրար կապել նոր քաղաքը։ 20-րդ դարի առաջին կեսին քաղաքը դարձավ համաշխարհային արդյունաբերության, առևտրի և հաղորդակցության կենտրոնը։

1904 թվականին «PS General Slocum» շոգենավը հրդեհվեց Իսթ Ռիվերում՝ խլելով 1021 մարդու կյանք։ 1911 թվականին տեղի ունեցավ քաղաքի վատթարագույն արդյունաբերական աղետը՝ Թրայանգլ գործարանում բռնկված հրդեհը, որին զոհ գնաց կարի 146 բանվոր, որը խթանեց Միջազգային լեդիների կարի բանվորների միության աճին և գործարանային պայմանների անվտանգության չափորոշիչների բարելավմանը։

 

1890 թվականին Նյու Յորքի ոչ սպիտակամորթ բնակչության թիվը 36620 էր։ 20-րդ դարի սկզբին Նյու Յորքը Միացյալ Նահանգների հարավային մասից Մեծ ներգաղթի ժամանակ Աֆրիկյան ամերիկացիների հանգրվանն էր, և արդեն 1916 թվականին այն Հյուսիսային Ամերիկայում աֆրիկյան սփյուռքի ամենամեծ կենտրոնն էր։ Ոգելից խմիչքների արգելքի տարիներին ծաղկում ապրեց գրական և մշակութային կյանքի Հարլեմյան վերածնունդը։ Տնտեսական մեծ բումն արտահայտվեց բարձրությամբ միմյանց հետ մրցող երկնաքերների կառուցմամբ։

1920-ական թվականների սկզբին Նյու Յորքը դարձավ աշխարհի ամենաբնակեցված քաղաքը՝ առաջ անցնելով Լոնդոնից։ 1930-ական թվականների սկզբին մերձքաղաքային տարածքը հատեց 10 միլիոնի սահմանը՝ դառնալով մարդկության պատմության առաջին մեգաքաղաքը։ 80 տարի կառավարելուց հետո Թամամի Հոլը տապալվեց, և Մեծ ճգնաժամի տարիներին քաղաքապետ ընտրվեց բարեփոխիչ Ֆիորելլո լա Գուարդիան։

Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից վերադարձած վետերաններն արևելյան Քուինսում հետպատերազմական տնտեսական բում ստեղծեցին։ Նյու Յորքն անվնաս դուրս եկավ պատերազմից՝ դառնալով համաշխարհային առաջատար քաղաք, որի Ուոլ Սթրիթն աշխարհում գերիշխող տնտեսական ուժն է։ 1952 թվականին ավարտվեց ՄԱԿ-ի գլխավոր գրասենյակի շինարարությունը՝ ամրապնդելով աշխարհում Նյու Յորքի աշխարհաքաղաքական ազդեցությունը, իսկ քաղաքում աբստրակտ էքսպրեսիոնիզմի զարգացման շնորհիվ այն փոխարինեց Փարիզին՝ որպես արվեստի համաշխարհային կենտրոն։

 

Ստոունուոլի խռովությունները նույնասեռական համայնքի անդամների ինքնաբուխ, կատաղի ցույցերն էին ոստիկանական շուրջկալի դեմ, որը տեղի ունեցավ 1969 թվականի հունիսի 28-ի առավոտյան Ստորին Մանհեթենի Գրինվիչ Վիլիջի հարևանությամբ գտնվող Ստոունուոլ Ին բարում։ Այս ցույցերը համարվում են ամենակարևոր իրադարձությունը նույնասեռականների ազատագրական շարժման և ԱՄՆ-ում ԼԳԲՏ իրավունքների համար պայքարի մեջ։

1970-ականներին արդյունաբերական վերակառուցման արդյունքում գործազրկության պատճառով Նյու Յորքը տուժեց տնտեսական խնդիրներից և հանցագործությունների թվի աճից։ Մինչ 1980-ականներին վերածնվող ֆինանսական արդյունաբերությունը բարելավեց քաղաքի տնտեսությունը, Նյու Յորքում հանցագործությունների թիվը շարունակեց աճել ևս մեկ տասնամյակ՝ մինչև 1990-ականների սկիզբ։ 1990-ական թվականների կեսերին հանցագործությունների թիվը կտրուկ նվազեց՝ ոստիկանության վերանայած ռազմավարության, բարելավվող տնտեսական հնարավորությունների, քաղաքային շրջանառության, նոր բնակիչների (բնիկներ և ներգաղթյալներ Ասիայից և Լատինական Ամերիկայից) շնորհիվ։ Քաղաքի տնտեսության մեջ ի հայտ եկան այնպիսի կարևոր նոր սեկտորներ, ինչպիսին է Սիլիկոնյան ծառուղին։ 2000 և 2010 թվականների մարդահամարներով Նյու Յորքի բնակչության թիվն ամենաբարձրն էր բոլոր ժամանակներում։

 

2001 թվականի սեպտեմբերի 11-ի ահաբեկչական հարձակումները մեծ վնաս հասցրին քաղաքի տնտեսությանը և մարդկային կյանքին, երբ Ալ-Քաիդայի հետ կապված 19 ահաբեկիչներից 10-ը Ամերիկյան ավիաուղիների 11-րդ չվերթի ինքնաթիռը մխրճեցին Համաշխարհային առևտրի կենտրոնի Հյուսիսային աշտարակի մեջ, իսկ Միացյալ ավիաուղիների 175-րդ չվերթը՝ Համաշխարհային առևտրի կենտրոնի Հարավային աշտարակի մեջ, որոնք այնուհետև փլուզվեցին՝ խլելով 2192 քաղաքացու, 343 հրշեջի և 71 իրավապահ մարմինների աշխատակցի կյանք, որոնք գտնվում էին աշտարակներում կամ հարակից տարածքում։ Հյուսիսային աշտարակը մինչև այժմ ամենաբարձր շենքն է, որ ավերվել է։ Աշտարակի տարածքում կառուցվել է Համաշխարհային առևտրի կենտրոն 1, 9/11 ազգային հուշարձան և թանգարանը, այլ կառույցներ և ենթակառուցվածքներ։ Հարձակման ժամանակ ավերվեց նաև Համաշխարհային առևտրի կենտրոնի կայարանը, որը բացվել էր 1909 թվականի հուլիսի 19-ին՝ որպես Հուդզոնի տերմինալ։ Նոր ժամանակավոր կայարան կառուցվեց, որի բացումը տեղի ունեցավ 2003 թվականի նոյեմբերի 23-ին։ Սանտիագո Կալատրավայի նախագծած 74000 մ² տարածք ունեցող մշտական կայարանի շինարարությունը, որը Համաշխարհային առևտրի կենտրոնի երթևեկության հաբն է, ինչպես նաև քաղաքի 3-րդ ամենամեծ հաբը, ավարտվեց 2016 թվականին։ Համաշխարհային առևտրի կենտրոն 1-ն Արևմտյան կիսագնդի ամենաբարձր երկնաքերն է և աշխարհի չորրորդ ամենաբարձր շինությունը․ սայրն ունի 1776 ոտնաչափ՝ 541.3 մ բարձրություն, որը խորհրդանշում է ԱՄՆ-ի անկախության թվականը։

Ստորին Մանհեթենի Ֆինանսական վարչական շրջանի Զուկոտի պարկում 2011 թվականի սեպտեմբերի 17-ին սկսվեցին «Գրավի՛ր Ուոլ Սթրիթը» ցույցերը, որոնք իրենց վրա սևեռեցին համաշխարհային ուշադրությունը՝ հանրայնացնելով «Occupy» շարժումն ընդդեմ սոցիալական և տնտեսական անհավասարության։

 

Նյու Յորքը տեղակայված է Միացյալ Նահանգների հյուսիսարևելյան, Նյու Յորք նահանգի հարավարևելյան մասում՝ Վաշինգտոն և Բոսթոն քաղաքների միջև։ Քաղաքը գտնվում է Ատլանտյան օվկիանոսի ափին՝ բնական ծովախորշ առաջացնող Հուդզոն գետի ափին, որն օգնում է քաղաքի աճին՝ որպես առևտրային նավահանգիստ։ Նյու Յորքի մեծ մասը կառուցված է 3 կղզիների՝ Լոնգ Այլենդի, Մանհեթենի և Սթաթեն Այլենդի վրա։

Հուդզոն գետը հոսում է Հուդզոնի հովտով և թափվում Նյու Յորքի ծովածոց։ Գետաբերանին տեղակայված են Նյու Յորք և Տրոյ քաղաքները։ Հուդզոն գետով քաղաքն առանձնանում է Նյու Ջերսի նահանգից։ Իսթ Ռիվերը հոսում է Լոնգ Այլենդ նեղուցից՝ Բրոնքսն ու Մանհեթենն առանձնացնելով Լոնգ Այլենդից։ Հարլեմ գետը բաժանում է Մանհեթենի մեծ մասը Բրոնքսից։ Բրոնքս գետը, որը հոսում է Բրոնքսով և Վեսթչեսթեր շրջանով, քաղաքի միակ քաղցրահամ գետն է։

Քաղաքի հողը հոլանդական գաղութային ժամանակներից զգալիորեն փոխվել է մելիորացման արդյունքում․ մելիորացման վառ օրինակ է Ստորին Մանհեթենը, 1970 և 1980-ական թվականներին զարգացած Բեթերի Փարկ Սիթին։ Որոշ բնական ռելիեֆներ հավասարեցվել են՝ հատկապես Մանհեթենում։

Քաղաքի ընդհանուր տարածքը 1,213.37 կմ² է, որից 783.84 կմ²-ը ցամաքն է, իսկ 429.53 կմ²-ը՝ ջուրը։ Քաղաքի բարձրագույն կետը Սթաթեն Այլենդի Թոդթ Հիլն է, որն ունի ծովի մակարդակից 124.9 մ բարձրություն։ Լեռնակատարը ծածկված է անտառներով, որը մտնում է Սթաթեն Այլենդի կանաչ գոտու մեջ։

Հարևան բնակավայրեր
Բերգեն շրջան, Նյու Ջերսի	Հյուսիսային Վեսթչեսթեր շրջան, Նյու Յորք	Լոնգ Այլենդ նեղուց
Հուդզոն շրջան, Նյու Ջերսի		Նասաու շրջան, Նյու Յորք
Միդլսեքս շրջան, Նյու Ջերսի	Մոնմաութ շրջան, Նյու Ջերսի Հարավ	Ատլանտյան օվկիանոս

Քաղաքի համայնապատկեր

 

Միդթաուն Մանհեթենը գիշերով, տեսարանը Հուդզոն գետից, Ուիհոքեն, Նյու Ջերսի։

 

Ստորին Մանհեթենը մայրամուտին Ջերսի Սիթիից, Նյու Ջերսի։ Համաշխարհային առևտրի կենտրոն 1-ը՝ Արևմտյան կիսագնդի ամենաբարձր երկնաքերը։

 

10 մղոն երկարությամբ Մանհեթենի համայնապատկեր 120-րդ փողոցից մինչև Բեթերի։ Լուսանկարն արվել է 2017 թվականի հունիսին Ուիհոքենից։

1. Ռիվերսայդի եկեղեցի
2. Թայն Ուորներսի շենքեր
3. 220 Կենտրոնական պարկ հարավ
4. One57
5. 432 Փարկ Ավենյու
6. Քրայսլեր Բիլդինգ
7. Ամերիկյան աշտարակի բանկ
8. Կոնդե Նասթ Բիլդինգ
9. Նյու Յորք Թայմսի Բիլդինգ
10. Էմփայր Սթեյթ Բիլդինգ
11. Մեթ Լայֆ Թաուեր
12. Հուդզոն Յարդս
13. Հուդզոն Յարդս
14. Հուդզոն Յարդս
15. 56 Լեոնարդ փողոց
16. 8 Սպրյուս փողոց
17. Վուլվորթ Բիլդինգ
18. 70 Փայն Սթրիթ
19. 30 Փարկ Փլեյս
20. 40 Ուոլ Սթրիթ
21. Համաշխարհային առևտրի կենտրոն 3
22. Համաշխարհային առևտրի կենտրոն 4
23. Համաշխարհային առևտրի կենտրոն 1

Ճարտարապետություն

 

 

 

1930 թվականին կառուցված Քրայսլեր Բիլդինգն ար-դեկո ոճի նմուշ է։ Էմփայր Սթեյթ Բիլդինգը Նյու Յորքի միայնակ պատկերանշանն է։ 1931-1970 թվականներին այն աշխարհի ամենաբարձր շենքն էր։

 

Նյու Յորքն ունի ճարտարապետական առումով ուշադրության արժանի, բազմաոճ կառույցներ՝ սկսած Բրուքլինի սալթբոքս ոճի Փիթեր Քլեյսեն Ուայքոֆի տնից, որի ամենահին հատվածը կառուցվել է 1656 թվականին մինչև ժամանակակից Համաշխարհային առևտրի կենտրոն 1-ը՝ Ստորին Մանհեթենում գտնվող մի երկնաքեր, որն իր կառուցման արժեքով աշխարհում համարվում է ամենաթանկարժեքը։

Մանհեթենի երկնաքերները հայտնի են ամբողջ աշխարհում․ այստեղ են գտնվում աշխարհի ամենաբարձր երկնաքերներից մի քանիսը։ 2011 թվականի դրությամբ՝ Նյու Յորքն ուներ 5937 բազմահարկ շենք, որոնցից 550-ի բարձրությունը նվազագույնը 100 մ էր։ Այն Հոնկոնգից հետո երկրորդ քաղաքն է, որն ունի 200 մ-ից ավել բարձրություն ունեցող 50 երկնաքեր։ Այսպիսի երկնաքերներից են նեոգոթիկա ոճի Վուլվորթ Բիլդինգը, որի շինարարությունն ավարտվել է 1913 թվականին․ 17 տարի այն աշխարհի ամենաբարձր շենքն էր։

1916 թվականի Գոտիների մասին որոշմամբ սահմանափակվում էր նոր շենքերի և աշտարակների բարձրությունը․ սա արվում էր նրա համար, որ արևի լույսը թափանցի փողոցներ։ Կոնաձև գագաթով և պողպատե սայրով Քրայսլեր Բիլդինգի (1930) և Էմփայր Սթեյթ Բիլդինգի (1931) ար-դեկո ոճն արտացոլում էր Գոտիների որոշման պահանջները։ Շենքերը տարբեր զարդարանք ունեին․ այսպես, Քրայսլեր Բիլդինգի 61-րդ հարկի անկյունների արծիվները համարվում են ար-դեկոյի ամենալավ օրինակներից մեկը։ ԱՄՆ-ում միջազգային ոճի ամենաազդեցիկ օրինակը Սիգրեմ Բիլդինգն է (1957), որը տարբերվում է իր բրոնզեզօծ երկթավաձև ճակատով։ Կոնդե Նաստ Բիլդինգը (2000) Ամերիկյան երկնաքերների կանաչ դիզայնի նշանավոր օրինակ է, որը Ճարտարապետների ամերիկյան ինստիտուտից մրցանակ է ստացել իր դիզայնի համար։

Նյու Յորքի բնակելի մեծ շրջաններում հաճախ են հանդիպում շագանակագույն քարով, սանդղավանդի վրա գտնվող տներ, թաունհաուսներ և խղճուկ բազմաբնակարան շենքեր, որոնք կառուցվել են 1870-1930 թվականներին։ Նյու Յորքում կան նաև թաղամասեր, որոնք ավելի քիչ են բնակեցված, և որտեղ շենքերն ազատ վեր են խոյանում։ Բրոնքսի Ռիվերդեյլ, Բրուքլինի Դիթմաս Փարկ և Քուինսի Դուգլասթոն թաղամասերում սովորական են տարբեր ոճերի մեծ կամ փոքր ընտանեկան տները։

Քարն ու աղյուսը դարձան քաղաքի շինարարական նյութերն այն բանից հետո, երբ փայտե կարկասային տների շինարարությունը սահմանափակվեց 1835 թվականի Մեծ հրդեհից հետո։ Քաղաքի շատ շենքերի առանձնահատկությունը փայտե, ծածկած ջրաճնշումային աշտարակներն են։ 1800-ական թվականներին դրանք դրվեցին 6 հարկից ավել շենքերի վրա, որպեսզի կանխարգելվի ավելի ցածր բարձրություններում ջրի ծայրահեղ բարձր ճնշումը, որը կարող էր ավերել համայնքային ջրատար խողովակները։ Պարտեզային բնակարանները հանրահայտ դարձան 1920-ական թվականներին հեռավոր շրջաններում, ինչպիսին է Ջեքսոն Հայթսը։

ԱՄՆ-ի երկրաբանական ծառայության տվյալներով՝ 2014 թվականի հուլիսի սեյսմիկ վտանգի թարմացված վերլուծությունը ցույց տվեց Նյու Յորքի «բարձրահարկ շինությունների համար մի փոքր ավելի քիչ վտանգ», քան նախկինում էր։

Բորոներ

 

Նյու Յորքը հաճախ է հիշատակվում որպես 5 բորոների համակցություն․ քաղաքի շրջակայքում հարյուրավոր թաղամասեր կան, որոնցից շատերն ունեն իրենց ուրույն պատմությունը։ Եթե բորոներն անկախ քաղաքներ լինեին, այս 4 քաղաքները (Բրուքլին, Քուինս, Մանհեթեն, Բրոնքս) կլինեին ԱՄՆ-ի ամենախիտ բնակեցված 10 քաղաքների թվում (Սթաթեն Այլենդը կզբաղեցներ 37-րդ տեղը)։ Այս բորոները նաև ԱՄՆ-ի ամենախիտ բնակեցված 4 շրջաններն են (Նյու Յորք [Մանհեթեն], Քինգս [Բրուքլին], Բրոնքս և Քուինս)։

• Մանհեթենը (Նյու Յորքի շրջան) աշխարհագրորեն ամենափոքր և ամենախիտ բնակեցված շրջանն է, այստեղ են գտնվում Կենտրոնական պարկը և քաղաքի երկնաքերների մեծ մասը։ 2015 թվականի տվյալներով՝ Մանհեթենի (Նյու Յորք շրջանի) բնակչության խտությունը կազմում է 72 033 մարդ/27 812 կմ², որն ամենախիտն է ԱՄՆ-ի շրջաններում և ամենախիտը ԱՄՆ-ի ցանկացած քաղաքից։ Մանհեթենը Նյու Յորքի մշակութային, վարչական և ֆինանսական կենտրոնն է․ այստեղ են տեղակայված խոշոր բազմազգային ընկերությունների գլխամասերը, ՄԱԿ-ի գլխավոր գրասենյակները, Ուոլ Սթրիթը և մի շարք կարևոր համալսարաններ։ Մանհեթենը հաճախ է նկարագրվում որպես աշխարհի ֆինանսական և մշակութային կենտրոն։

Բորոյի մեծ մասը գտնվում է Մանհեթեն կղզու վրա՝ Հուդզոն գետի գետաբերանին։ Մանհեթեն բորոյի կազմի մեջ են մտնում նաև մի քանի ոչ մեծ կղզիներ՝ Ռենդոլս կղզին, Ուորդս կղզին, Ռուզվելտ կղզին՝ Իսթ Ռիվերի վրա, ինչպես նաև Գովերնորս կղզին և Ազատության կղզին՝ հարավում՝ Նյու Յորք ծովախորշում։ Մանհեթեն կղզին բաժանված է Ստորին, Միջին և Վերին շրջանների։ Վերին Մանհեթենը Կենտրոնական պարկով բաժանվում է Վերին Իսթ Սայդի և Վերին Վեսթ Սայդի, իսկ պարկի վերևում՝ Հարլեմ թաղամասն է։ Բորոյում է գտնվում նաև Մարբլ Հիլ փոքր թաղամասը, որը սահմանակից է Բրոնքսին։ Նյու Յորքի մնացած 4 բորոները համակցաբար կոչվում են արտաքին բորոներ։

• Բրուքլինը (Քինգս շրջան), որը գտնվում է Լոնգ Այլենդի ծայր արևմուտքում, քաղաքի ամենախիտ բնակեցված բորոն է։ Բրուքլինը հայտնի է իր մշակութային, սոցիալական և ազգային բազմազանությամբ, անկախ գեղարվեստական բեմով, առանձին թաղամասերով և յուրօրինակ ճարտարապետական ժառանգությամբ։ Դաունթաուն Բրուքլինը շրջակա շրջանների միակ կենտրոնական թաղամասն է։ Բորոն ունի երկար լողափ Քոնի Այլենդի երկայնքով, որը բացվել է 1870-ականներին որպես երկրի ամենավաղ զվարճալիքներից մեկը։ Մարին պարկը և Փրոսփեքթ պարկը Բրուքլինի երկու ամենամեծ պարկերն են։ 2010 թվականից Բրուքլինը դարձել է ձեռնարկատիրական և հայ-թեք ստարտափ ընկերությունների, պոստմոդեռնիստական արվեստի և դիզայնի հանգույց։
• Քուինսը (Քուինս շրջան), որը գտնվում է Լոնգ Այլենդում, Բրուքլինի հյուսիսային և արևելյան մասում, ԱՄՆ-ի աշխարհագրորեն ամենամեծ, ինչպես նաև ազգայնապես ամենաբազմազան բորոն է։ Այն նաև աշխարհում էթնիկ կազմով ամենաբազմազան քաղաքային գոտին է։ Հոլանդացիների կողմից հիմնադրված փոքր քաղաքների և գյուղերի երբեմնի համակցությունն այսօր զարգացել է որպես կոմերցիոն տարածք և բնակավայր։ Քուինսում է գտնվում Սիթի Ֆիլդը՝ Նյու Յորք Մեթսի բեյսբոլի մարզադաշտը։ Քուինսի Ֆլաշինգ Մեդոուս-Քորոնա պարկում է անցկացվում նաև ԱՄՆ թենիսի բաց առաջնությունը։ Բացի այդ Նյու Յորքը սպասարկող 3 ամենաբազմազբաղ օդանավակայաններից երկուսը՝ Ջոն Քենենդի միջազգային օդանավակայանը և Լա Գուարդիա օդանավակայանը տեղակայված են Քուինսում (երրորդը՝ Նյուարկ Լիբերթի միջազգային օդանավակայանն է, որը գտնվում է Նյու Ջերսիի Նյուարկ քաղաքում)։
• Սթաթեն Այլենդը (Ռիչմոնդ շրջան) 5 շրջաններից իր բնույթով ամենաարվարձանայինն է։ Սթաթեն Այլենդը կապված է Բրուքլինին Վերազանո Նարոուս կամրջով, իսկ Մանհեթենին՝ մշտական երթևեկություն կատարող անվճար լաստանավով՝ Սթաթեն Այլենդ Ֆերիով, որտեղից հստակ տեսարան է բացվում դեպի Ազատության արձան, Էլիս կղզի և Ստորին Մանհեթեն։ Սթաթեն Այլենդի կենտրոնական մասում է գտնվում Սթաթեն Այլենդ կանաչ գոտին, որն ունի մոտ 2500 ակր տարածք (10 կմ²)՝ այդ թվում 28 մղոն (45 կմ) հետիոտնային երթուղիներ և քաղաքի վերջին բնական անտառներից մեկը։ Ստեղծվելով 1984 թվականին, որպեսզի պաշտպանի կղզու բնական հողերը՝ Կանաչ գոտին ներառում է 7 քաղաքային պարկեր։
• Բրոնքսը (Բրոնքս շրջան) Նյու Յորքի ամենահյուսիսային բորոն է և միակը, որի մեծ մասը Մայրցամաքային նահանգների մասն է կազմում։ Այստեղ են գտնվում Յանկի մարզադաշտը, Նյու Յորք Յանկիների բեյսբոլի պարկը և ԱՄՆ-ի խոշորագույն կոոպերատիվ բնակարանային համալիրը՝ Քոոփ Սիթին։ Բրոնքսում է գտնվում նաև Բրոնքսի կենդանաբանական այգին, որն աշխարհի ամենամեծ մայրաքաղաքային կենդանաբանական այգին է․ ունի 265 ակր (1.07 կմ²) տարածք և ավելի քան 6000 կենդանի։ Այստեղ են ծնունդ առել ռեփն ու հիփ հոփը։ Նյու Յորքի ամենամեծ պարկը՝ Փելհամ Բեյ պարկը, որն զբաղեցնում է 2765 ակր (1119 հա) տարածք, ևս տեղակայված է այստեղ։

Կլիմա

 

Կյոպպենի կլիմայական դասակարգման համաձայն, կիրառելով 0 °C (32 °F) իզոթերմը՝ Նյու Յորքն ունի մերձարևադարձային մուսսոնային կլիմա և սրանով դառնալով Հյուսիսային Ամերիկա մայրցամաքի ամենահյուսիսային խոշոր քաղաքը։ Հարավային և արևմտյան մասում գտնվող արվարձանները գտնվում են անցումային գոտում՝ մերձարևադարձային մուսսոնային և խոնավ ցամաքային կլիմաների միջև։ Քաղաքն ունի տարեկան 234 արևոտ օր, որը միջինում կազմում է տարեկան հնարավոր արևի լույսի 57%-ը․ տարեկան քաղաքի արևի լույսը կազմում է 2535 ժամ։ Քաղաքը գտնվում է ԱՄՆ գյուղդեպարտամենտի բույսերի 7բ ցրտադիմացկունության գոտում։

Ձմեռները ցուրտ ու խոնավ են․ Ատլանտյան օվկիանոսն ու Ապալաչներից եկող սառը օդի մասնակի պաշտպանությունը ձմռանը քաղաքը ավելի տաք են պահում, քան նման կամ ավելի փոքր լայնություններում գտնվող հյուսիսամերիկյան այլ քաղաքներում, ինչպիսիք են Փիթսբուրգը, Ցինցինատին և Ինդիանապոլիսը։ Օրական միջին ջերմաստիճանն ամենացուրտ ամսին՝ հունվարին 32,6 °F (0,3 °C) է, ջերմաստիճանը ձմռանը մի քանի անգամ սովորաբար ընկնում է մինչև 10 °F (-12 °C) և ամենացուրտ ձմեռներին մի քանի օր հասնում 60 °F (16 °C)։ Գարունն ու աշունն անկանխատեսելի են և կարող են տատանվել ցրտից տաք, թեև սովորաբար եղանակը մեղմ է՝ ցածր խոնավությամբ։ Ամառը սովորաբար տատնվում է տաքից շոգ և խոնավ, հուլիսին օրական միջին ջերմաստիճանը 76,5 °F (24,7 °C) է։ Գիշերները եղանակը հաճախ սաստկանում է քաղաքի ջերմային կղզու երևույթի պատճառով, իսկ ցերեկները յուրաքանչյուր ամառվա 17 օր ջերմաստիճանը հասնում է 90 °F (32 °C), իսկ որոշ տարիներ էլ գերազանցում 100 °F (38 °C)։ Նվազագույն ջերմաստիճանը՝ -15 °F (-26 °C), գրանցվել է 1934 թվականի փետրվարի 9-ին, բարձրագույնը՝ մինչև 106 °F (41 °C)՝ 1936 թվականի հուլիսին։ Ատլանտյան օվկիանոսի մերձակա ափի ջրի միջին ջերմաստիճանը փետրվարին կազմում է 39,7 °F (4,3 °C), օգոստոսին՝ մինչև 74,1 °F (23,4 °C)։

Քաղաքի ամենամյա տեղումները կազմում են 1270 մմ, որը համեմատաբար հավասարաչափ է բաշխվում ամբողջ տարվա ընթացքում։ 1981-2010 թվականների միջին ձյունատեղումը կազմել է 66 սմ, ինչը փոփոխվում է տարեցտարի։ Փոթորիկներ ու արևադարձային մրրիկներ հազվադեպ են լինում Նյու Յորքում, սակայն միշտ էլ դրանց վտանգը կա։ Սենդի փոթորիկը քաղաքին ավերիչ վնաս պատճառեց 2012 թվականի հոկտեմբերի երեկոյան՝ ջրով լցնելով Ստորին Մանհեթենի և քաղաքի այլ մասերի բազմաթիվ փողոցները, գետնանցքները, մետրոյի գծերը և հոսանքազրկելով քաղաքի շատ շրջաններ և արվարձաններ։ Փոթորիկն ու նրա թողած խոր հետևանքները պատճառ դարձան քննարկումների, որպեսզի քաղաքի ափերին պատնեշներ կառուցվեն, որը հետագայում կնվազեցնի նմանատիպ փոթորկի ավերիչ հետևանքները։

Զբոսայգիներ

 

Նյու Յորքը զբոսայգիների բարդ համակարգ ունի, որը վերահսկում է Ազգային պարկերի ծառայությունը, Նյու Յորքի զբոսայգիների, հանգստի և պատմական արգելոցների պետական վարչությունը և Նյու Յորքի զբոսայգիների և հանգստի դեպարտամենտը։

2013 թվականի ParkScore վարկանիշով «Trust for Public Land»-ը հաղորդեց, որ Նյու Յորքի զբոսայգիների համակարգը երկրորդ ամենալավ համակարգն է ԱՄՆ-ի 50 ամենախիտ բնակեցված քաղաքներում՝ Մինեապոլիսի զբոսայգիների համակարգից հետո։ ParkScore-ը քաղաքային զբոսայգիների համակարգը գնահատում է մի բանաձևով, որը վերլուծում է զբոսայգու միջին չափը, թե քաղաքի որ տոկոսն են կազմում զբոսայգիները, քաղաքի բնակչության տոկոսը՝ զբոսայգուց կես մղոն հեռավորության վրա, զբոսայգու ծառայության՝ մեկ բնակչին բաժին ընկնող ծախսերը և 10000 բնակչին բաժին ընկնող մանկական խաղահրապարակների քանակը։

Ազգային պարկեր

 

Գեյթուեյ հանգստի ազգային գոտին ընդհանուր առմամբ ավելի քան 26000 ակր տարածք ունի (10 521,83 հա), որի մեծ մասը շրջափակում է Նյու Յորքը՝ ներառյալ Ջամեյկա ծովածոցի վայրի բնության արգելոցը։ Բրուքլինում և Քուինսում պարկը զբաղեցնում է ավելի քան 9000 ակր (36 կմ²) աղի ճահճուտներ, ջրաճահճային տարածքներ, կղզիներ և ջրեր՝ ներառյալ Ջամեյկա ծովածոցի մեծ մասը։ Քուինսում պարկի կազմի մեջ է մտնում Ռոքուեյ թերակղզու զգալի մասը՝ առաջին հերթին Ջեյքոբ Ռիիս պարկը և Ֆորթ Թիլդենը։ Սթաթեն Այլենդում Գեյթուեյ հանգստի ազգային գոտու մեջ է մտնում Ֆորթ Ուոդսուորթը՝ պատմական նախաքաղաքացիական պատերազմի ժամանակաշրջանի Հրետամարտկոցային կայանը և Ֆորթ Թոմփկինսը, ինչպես նաև Գրեյթ Քիլս պարկը՝ լողափերով, արահետներով և զբոսանավերի կայանատեղիով։

Ազատության արձանը և Էլիս կղզու ներգաղթի թանգարանը գտնվում են և՛ Նյու Յորք, և՛ Նյու Ջերսի նահանգներում և վերահսկվում են Զբոսայգիների ազգային ծառայության կողմից։ Նյու Յորքի ծովախորշում միանում են Գովերնորս Այլենդի ազգային հուշարձանով։ Մանհեթեն կղզու դաշնային վարչության վերայսկողության տակ գտնվող պատմական վայրերից են Քլինթոն ամրոցի ազգային հուշարձանը, Ֆեդերալ Հոլ ազգային հուշարձանը, Թեոդոր Ռուզվելտի ծննդյան ազգային պատմական վայրը, Գրանտ ազգային հուշարձանը («Գրանտի դամբարան»), «African Burial Ground» ազգային հուշարձանը և Համիլտոն Գրանջի ազգային հուշարձանը։ ԱՄՆ-ի պատմական վայրերի ազգային գրանցամատյանում հարյուրավոր մասնավոր օբյեկտներ են ներկայացված որպես պատմական վայրեր կամ ազգային պատմական հուշարձաններ, որոնցից է Գրինվիչ Վիլիջի Սթոունուոլ ազգային հուշարձանի մասը կազմող Սթոունուոլ Ինը, որը համարվում է ԼԳԲՏ ժամանակակից շարժմանը նպաստող գործոն։

Պետական պարկեր

Նյու Յորքում կա 7 պետական պարկ, այդ թվում՝ Քլեյ Փիթ Փոնդս պետական արգելոցը, որը բնական տարածք է ձիարշավի համար լայնարձակ արահետներով և Ռիվերբանկ պետական պարկը՝ 28 ակր (110 000 մ²) մակերեսով։

Քաղաքային զբոսայգիներ

 

Նյու Յորքն ունի ավելի քան 28000 ակր (110 կմ²) մունիցիպալ զբոսայգիներ և 14 մղոն (23 կմ) հանրային լողափներ։ Քաղաքի ամենամեծ մունիցիպալ զբոսայգին Փելհամ Բեյ պարկն է՝ 2765 ակր (1119 հա) տարածքով։

• 883 ակր (357 կմ²) մակերես ունեցող Կենտրոնական պարկը, որը գտնվում է Վերին Մանհեթենում, ԱՄՆ-ի ամենաայցելվող քաղաքային զբոսայգին է և աշխարհի ամենահայտնի վայրերից մեկը, որը 2013 թվականին ունեցել է 40 մլն այցելու։ Պարկում են գտնվում մի շարք տեսարժան վայրեր, կան մի քանի լճեր և լճակներ, 2 սառցադաշտ, Կենտրոնական պարկի կենդանաբանական այգին, Կենտրոնական պարկի ձմեռային այգին և 106 ակրանոց (0.43 կմ²) Ժակլին Քենեդի Օնասիսի ջրամբարը։ Տեսարժան վայրերից են Բելվեդեր ամրոցը՝ իր բնական կենտրոնով, Շվեդական խամաճիկների քոթեջ-թատրոնը և պատմական կարուսելը։ 2012 թվականի հոկտեմբերի 23-ին հեջ ֆոնդերի մենեջեր Ջոն Փոլսոնը «Central Park Conservancy» հասարակական կազմակերպությանը 100 մլն ԱՄՆ դոլար նվիրաբերեց, որն ամենախոշոր դրամաշնորհն է Նյու Յորքի զբոսայգիների համակարգին։
• Վաշինգտոն Սքվեր պարկը աչքի ընկնող տեսարժան վայր է Ստորին Մանհեթենի Գրինվիչ Վիլիջում։ Պարկի հյուսիսային դարպասների մոտ գտնվող Վաշինգտոն Սքվեր կամարը Նյու Յորքի համալսարանի և Գրինվիչ Վիլիջի խորհրդանիշն է։
• Բրուքլինի Փրոսփեքթ պարկն ունի 90 ակր (360 000 մ²) մարգագետին, լիճ և անտառաշատ վայրեր։ Պարկում է գտնվում Լոնգ Այլենդի ճակատամարտում հայտնի պատմական անցուղին։
• Քուինսի Ֆլաշինգ Մեդոուս-Քորոնա պարկն իր 897 ակրով (363 հա) մեծությամբ քաղաքի չորրորդ պարկն է։ 1939 և 1964 թվականներին այստեղ են անցկացվել Համաշխարհային տոնավաճառները։ Այստեղ են գտնվում ԱՄՆ Թենիսի ասոցիացիայի Բիլլի Ջին Քինգ թենիսի ազգային կենտրոնը, որտեղ ամեն տարի անց է կացվում ԱՄՆ թենիսի բաց առաջնությունը։
• Բրոնքսի ավելի քան մեկ հինգերորդը՝ 7000 ակր (28 կմ²) մակերեսով, բաց տարածքներ են, զբոսայգիներ՝ ներառյալ Փելհամ Բեյ պարկը, Վան Քորթլանդթ պարկը, Բրոնքսի կենդանաբանական այգին և Նյու Յորքի բուսաբանական այգին։
• Սթաթեն Այլենդի Քոնֆերենս Հաուս պարկում է գտնվում Քոնֆերենս Հաուսը, որը միակ վայրն է, որտեղ 1775 թվականի սեպտեմբերին փորձեցին խաղաղ ճանապարհով լուծել ամերիկյան հեղափոխության հարցը․ հանդիպմանն ամերիկյան կողմից ներկա էր Բենջամին Ֆրանկլինը, իսկ բրիտանական կողմից՝ լորդ Հաուն։ Նյու Յորքի ամենամեծ հնդկացիական գերեզմանոցը՝ Բարիալ Ռիջը, ևս գտնվում է այս պարկում։

 

Կենտրոնական պարկը Ռոքֆելլեր կենտրոնից։ Ամենաշատ այցելվող քաղաքային զբոսայգին է Միացյալ Նահանգներում։

Ռազմական օբյեկտներ

Նյու Յորքում է գտնվում Ֆորթ Համիլթոնը՝ ԱՄՆ զինված ուժերի միակ գործող օբյեկտը քաղաքում։ Հիմնադրվելով 1825 թվականին Բրուքլինում՝ Ամերիկյան հեղափոխության ժամանակ օգտագործվող ոչ մեծ հրետամարտկոցի վայրում՝ համարվում է Ամերիկայի ամենաերկար գործող ռազմական օբյեկտը։ Այսօր Ֆորթ Համիլթոնը Միացյալ Նահանգների զինված ուժերի ինժեներական կորպուսի Հյուսիսատլանտյան ստորաբաժանման գլխամասն է։ Այստեղ են գտնվում նաև 1179-րդ տրանսպորտային ջոկատը, 722-րդ ավիացիոն էսկադրիլիան և զորքի՝ մարտի մեջ մտցնելու ռազմական կայանը։ Այլ ավելի վաղ ժամանակից գործող ռազմական օբյեկտները, որոնք դեռևս օգտագործվում են ԱՄՆ ազգային գվարդիայի ռազմավարժանքի կամ ռազմական գործողությունների համար, Ֆորթ Ուոդսուորթն է Սթաթեն Այլենդում և Ֆորթ Թոթենը՝ Քուինսում։

Կառավարում

 

Նյու Յորքը 1898 թվականի իր միավորումից ի վեր մերձքաղաքային համայնք է, որը ղեկավարում է քաղաքապետ-խորհուրդը։ Նյու Յորքում քաղաքային իշխանությունը պատասխանատու է պետական կրթության, ուղղիչ հաստատությունների, հանրային անվտանգության, հանգստի օբյեկտների, մաքրության, ջրամատակարարման և սոցիալական ծառայությունների համար։

Քաղաքապետն ու խորհրդի անդամներն ընտրվում են 4 տարի ժամանակով։ Քաղաքային խորհուրդը միապալատ մարմին է, որը կազմված է 51 անդամից․ թե որ շրջաններից պետք է անդամներն ընտրվեն, սահմանվում է բնակչության աշխարհագրական սահմաններով։ Քաղաքապետը և խորհուրդը կարող է ընտրվել 3 անգամ անընդմեջ 4 տարի ժամանակով, որից հետո պետք է 4 տարի ընդմիջում լինի նախքան կրկին վերընտրվելը։ Նյու Յորքի վարչական օրենսգիրքը, Նյու Յորքի կանոնները և Քաղաքի գրանցամատյանը տեղական օրենքների օրենսգիրքը, կանոնակարգերի հանրագումարը և պաշտոնական գրանցամատյանն են կազմում համապատասխանաբար։

 

Յուրաքանչյուր բորո ենթարկվում է Նյու Յորք նահանգի դատական համակարգի դատական շրջանին, որոնցից Քրեական և Քաղաքացիական դատարանները տեղական մարմիններ են, իսկ Գերագույն դատարանը քննում է միայն մեծ գործերն ու հայցերը։ Մանհեթենում է գտնվում Նյու Յորքի Գերագույն դատարանի Վերաքննիչ առաջին բաժինը, իսկ Բրուքլինում՝ Երկրորդ բաժինը։ Կան նաև որոշ արտադատական վարչական դատարաններ, որոնք գործադիր մարմիններ են և չեն ենթարկվում Նյու Յորք նահանգի դատական համակարգին։

Ի տարբերություն մնացած ամերիկյան խոշոր քաղաքների՝ Նյու Յորքը ենթարկվում է 2 տարբեր շրջանային դատարանների․ Նյու Յորքի հարավային շրջանի դաշնային դատարանի, որի գլխավոր դատարանի շենքը գտնվում է Մանհեթենի Սիթի Հոլի մոտ գտնվող Ֆոլի հրապարակում, իրավասության տակ են մտնում Մանհեթենը և Բրոնքսը և Նյու Յորքի արևելյան շրջանի դաշնային դատարանը, որի գլխավոր դատարանի շենքը գտնվում է Բրուքլինում և որի իրավասության տակ են Բրուքլինը, Քուինսը և Սթաթեն Այլենդը։ ԱՄՆ Երկրորդ լսման Վերաքննիչ դատարանը և ԱՄՆ միջազգային առևտրի դատարանը ևս գտնվում են Մանհեթենի Ֆոլի հրապարակի վրա։

Քաղաքականություն

 

Ներկայիս քաղաքապետը Բիլ դե Բլազիոն է՝ առաջին դեմոկրատը 1993 թվականից։ Նա ընտրվել է 2013 թվականին ձայների ավելի քան 73% մեծամասնությամբ և սկսեց պաշտոնավարել 2014 թվականի հունվարի 1-ից։

Պետական պաշտոնների մեծ մասը զբաղեցնում են դեմոկրատները։ 2016 թվականի ապրիլի դրությամբ քաղաքի գրանցված ընտրողների 69%-ը դեմոկրատներ են, իսկ 10%-ը՝ հանրապետականներ։ Նյու Յորքի նահանգային կամ նախագահական ընտրություններին հանրապետական չի հաղթել․ վերջին հանրապետական ղեկավարը նախագահ Քալվին Քուլիջն էր, որը 1924 թվականին հաղթել է 5 բորոներում։ 2012 թվականին դեմոկրատ Բարաք Օբաման դարձավ առաջին նախագահի թեկնածուն, որ երբևէ ստացել է Նյու Յորքի ձայների 80%-ը։ Նախընտրական արշավները կենտրոնացած են հասանելի կենցաղի, կրթության և տնտեսական զարգացման և աշխատանքային քաղաքականության վրա, որոնք կարևոր են քաղաքի համար։

Նյու Յորքը Միացյալ Նահանգների ամենակարևոր քաղաքական ընտրարշավի համար դրամաշնորհների հավաքագրման վայրն է, քանի որ երկրի լավագույն 5 փոստային ինդեքսներից 4-ը գտնվում են Մանհեթենում։ Առաջին տեղը զբաղեցնող փոստային ինդեքսը՝ Վերին Իսթ Սայդում գտնվող 10021-ը, 2004 թվականի Ջորջ Բուշի և Ջոն Քերիի նախագահական քարոզարշավներին բերեց ամենաշատ գումարը։ Քաղաքում նկատվում է զգալի անհավասարակշռություն՝ ազգային և պետական իշխանություններին վճարումների հետ կապված։ Այն որպես հարկ դաշնային իշխանություններին ուղարկված, ծառայությունների յուրաքանչյուր $1-ի համար ստանում է 83 ցենտ (կամ յուրաքանչյուր տարի ուղարկում է 11.4 մլրդ ԱՄՆ դոլար ավելի շատ, քան ստանում է)։ Քաղաքի բնակիչները և կազմակերպությունները 2009–2010 ֆինանսական տարում ծախսել են հավելյալ 4.1 մլրդ ԱՄՆ դոլար, քան ստացել են։

Նյու Յորքն Ամերիկայի Միացյալ Նահանգների ամենախիտ բնակեցված քաղաքն է․ 2016 թվականի տվյալներով ուներ ռեկորդային՝ 8 537 673 բնակիչ՝ հաշվի առնելով, որ ԱՄՆ-ի 2010 թվականի մարդահամարից հետո ավելի շատ մարդ ներգաղթել է, քան արտագաղթել։ Նյու Յորքում ապրում է ԱՄՆ-ի ամենախիտ բնակեցված երկրորդ քաղաքի (Լոս Անջելես) բնակչության կրկնակին, այն էլ ավելի փոքր տարածքում։ 2010 թվականի ապրիլից մինչև 2014 թվականի հուլիսը Նյու Յորք է տեղափոխվել բնակվելու ավելի շատ բնակիչ (316000), քան ԱՄՆ-ի որևէ այլ քաղաք։ Նյու Յորքում է բնակվում Նյու Յորք նահանգի բնակչության 43%-ը և Նյու Յորք մերձքաղաքային շրջանի 36%-ը։

Բնակչության խտություն

2015 թվականին բնակչության խտությունը կազմում էր 28 053 մարդ/մղոն² (10 756 կմ²), որը նրան դարձնում է բոլոր մունիցիպալիտետներից ամենախիտ բնակեցվածը, որտեղ ապրում է ավելի քան 100 000 բնակիչ։ Աշխարհագրորեն Նյու Յորք շրջանի հետ միասին 2015 թվականին Մանհեթեն բորոյի բնակչությունը 69 468 մարդ/մղոն² (26,822/կմ²) էր, որով այն Միացյալ Նահանգների ամենախիտ բնակեցված շրջանն է․ խտությունն ավելի բարձր է, քան ԱՄՆ մեկ այլ քաղաքի խտությունն է.։

Ռասաներ և էթնիկ կազմ

2010 թվականին քաղաքի բնակչության 44%-ը սպիտակամորթ էր (33.3%-ը ոչ իսպանացի սպիտակամորթ), 25.5%-ը՝ սևամորթ (23%-ը՝ ոչ իսպանացի սևամորթ), 0.7%-ը՝ հնդկացի և 12.7%-ը՝ ասիացի։ Ցանկացած ռասայի իսպանացիները կազմում են բնակչության 28.6%-ը, մինչդեռ ասիացիները 2000-2010 թվականներին քաղաքի բնակչության ամենաարագ աճող սեգմենտն են․ ոչ իսպանացի սպիտակամորթների թիվը կրճատվել է 3 տոկոսով, որը գրանցված ամենաքիչ կրճատումն է այս տասնամյակում, և առաջին անգամ այս տասնամյակի ընթացքում Քաղաքացիական պատերազմից հետո սևամորթների թիվը կրճատվեց։

 

 

 

 

ժամացույցի սլաքի ուղղությամբ, վերևի ձախ անկյունից՝ Մանհեթենի Չայնաթաունը, Մանհեթենի Լիթլ Իթըլին, Իսպանական Հարլեմը և Մանհեթենի Կորեաթաունը։

Իր ողջ պատմության ընթացքում քաղաքն ԱՄՆ ներգաղթյալների համար հիմնական անցակետն էր․ 1892-1924 թվականներին ավելի քան 12 մլն եվրոպացի ներգաղթյալ է ընդունել Էլիս կղզին։ «Հալող կաթսա» եզրն առաջին անգամ կիրառվել է նկարագրելու Ստորին Իսթ Սայդի ներգաղթյալներով խիտ բնակեցված շրջանները։ 1900 թվականին գերմանացիներն ներգաղթյալների ամենամեծ խումբն էին կազմում, որոնց հետևում էին իռլանդացիները, հրեաները և իտալացիները։ 1940 թվականին քաղաքի բնակչության 92%-ը սպիտակամորթներ էին։

Քաղաքի բնակչության մոտ 37%-ն օտարերկրացիներ են և բոլոր երեխաների կեսից ավելին ծնվում են ներգաղթյալ մայրերից։ Նյու Յորքում սերելու ոչ մի շրջան կամ երկիր չի գերիշխում։ 2011 թվականի դրությամբ քաղաք 10 ամենամեծ քանակով օտարերկրյա բնակիչները Դոմինիկյան Հանրապետությունից են, Չինաստանից, Մեքսիկայից, Գայանայից, Ճամայկայից, Էկվադորից, Հայիթիից, Հնդկաստանից, Ռուսաստանից և Տրինիդադ և Տոբագոյից, մինչդեռ բանգլադեշցի ներգաղթյալները ամենաարագ աճողն են՝ 2011 թվականին կազմելով ավելի քան 74000 մարդ։

2010 թվականի մարդահամարի տվյալներով Նյու Յորքում ասիացի ամերիկացիները հաշվվում են ավելի քան 1 մլն՝ ավելին, քան Սան Ֆրանցիսկոյի և Լոս Անջելեսի ասիացի ամերիկացիները միասին վերցրած։ Նյու Յորքում է բնակվում ամենամեծ քանակով ասիացի բնակչությունը, քան ԱՄՆ-ի որևէ այլ քաղաքում է։ Նյու Յորքի Քուինս բորոյում է բնակվում նահանգի ասիացի ամերիկացի բնակչության ամենամեծ քանակը և Միացյալ Նահանգների ամենամեծ Անդյան բնակչությունը (կոլումբիացիներ, էկվադորցիներ, պերուացիներ, բոլիվիացիներ), ինչպես նաև այն համարվում է էթնիկ կազմով ամենաբազմազան քաղաքային տարածաշրջանն աշխարհում։

Չինացիները Նյու Յորք նահանգի ամենաարագ աճող ազգն են․ չինացիները ծաղկում են Մանհեթենի, Բրուքլինի, Քունինսի Ֆլաշինգի Չայնաթաուններում որպես ավանդական քաղաքային անկլավներ, ինչպես նաև արագ տարածվում են դեպի արևելք՝ Լոնգ Այլենդի քաղաքամերձ Նասաու շրջան․ քանի որ Նյու Յորք մերձքաղաքային շրջանը և Նյու Յորք նահանգը չինացի նոր ներգաղթյալների համար լավագույն վայրն են, և մեծաքանակ չինական ներգաղթը շարունակվում է դեպի Նյու Յորք և հարակից շրջաններ, որն Ասիայի սահմաններից դուրս ամենախոշոր չինական սփյուռքն է՝ 2015 թվականին կազմելով 812 410 մարդ։ 2012 թվականին Նյու Յորքի բնակչության 6.3%-ը չինացիներ էին, ընդ որում գրեթե 3/4-ն ապրում էր Քուինսում կամ Բրուքլինում, աշխարհագրորեն՝ Լոնգ Այլենդում։ 20000 կորեաչինական համայնքը կենտրոնացած է Քուինսի Ֆլաշինգում, մինչդեռ Նյու Յորքում՝ Քուինսում է բնակվում նաև Չինաստանի, Հնդկաստանի և Նեպալի սահմաններից դուրս տիբեթական ամենամեծ բնակչությունը։ Կորեացիները կազմում են քաղաքի բնակչության 1.2%-ը, իսկ ճապոնացիները՝ 0.3%-ը։ Ֆիլիպինցիները Հարավարևելյան Ասիայի ամենամեծ էթնիկ խումբն էին՝ 0.8%, որին հետևում էին վիետնամցիները, որոնք 2010 թվականին կազմում էին Նյու Յորքի բնակչության 0.2%-ը։ Հնդիկներն ամենախոշոր հարավասիական խումբն են՝ կազմելով քաղաքի բնակչության 2.4%-ը (բանգլադեշցիներ՝ 0.7% և պակիստանցիներ՝ 0.5%)։ Քուինսը ասիացի հնդիկների, կորեացիների, ֆիլիպինցիների և մալայզիացիների և այլ հարավարևելյան ասիացիների համար բնակության նախընտրելի վայրն է, մինչդեռ Բրուքլին են ժամանում ամենամեծ քանակությամբ Արևմտյան հնդիկ և ասիացի հնդիկ ներգաղթյալները։

 

Նյու Յորքում են բնակվում ամենաշատ եվրոպացի և ոչ իսպանացի սպիտակամորթները, քան ամերիկյան որևէ այլ քաղաքում։ 2012 թվականին Նյու Յորքի 2.7 մլն ոչ իսպանացի սպիտակամորթներն ավելի մեծ քանակ էին կազմում, քան Լոս Անջելեսի (1.1 մլն), Չիկագոյի (865000) և Հյուսթոնի (550000) ոչ իսպանացի սպիտակամորթները միասին վերցրած։ 1940 թվականին ոչ իսպանացի սպիտակամոթները 6.6 մլն էին։ Ոչ իսպանացի սպիտակամորթ բնակչությունն սկսեց աճել 2010 թվականից։ Քաղաքում բնակվող եվրոպական սփյուռքը շատ բազմազան է։ 2012 թվականի մարդահամարի համաձայն՝ քաղաքում բնակվում է մոտ 560000 իտալացի ամերիկացի, 385000 իռլանդացի ամերիկացի, 253000 գերմանացի ամերիկացի, 223000 ռուս ամերիկացի, 201000 լեհ ամերիկացի և 137000 անգլիացի ամերիկացի։ Բացի այդ հույն և ֆրանսիացի ամերիկացիների քանակը հաշվվում է 65000, իսկ հունգարական ծագմամբ ամերիկացիները՝ 60000։ Ուկրաինացի և շոտլանդացի ամերիկացիները հաշվվում են 55000 և 35000 համապատասխանաբար։ Բուն Իսպանիայի ծագում ունեցող բնակչությունը 2010 թվականին 30838 էր։ Նորվեգական և շվեդական ծագում ունեցող բնակչությունը մոտ 20000 էր՝ յուրաքանչյուրը, մինչդեռ չեխական, լիտվական, պորտուգալական, շոտլանդաիռլանդական և ուելսական ծագում ունեցող բնակչությունը հաշվվում էր 12000-14000։ Նյու Յորքում արաբ ամերիկացիներն ավելի քան 160000 են․ ամենաշատը կենտրոնացած են Բրուքլինում։ Կենտրոնական ասիացիները՝ առաջին հերթին ուզբեկ ամերիկացիները, քաղաքի ոչ իսպանացի սպիտակամորթ բնակչության ամենաարագ աճող սեգմենտն է․ հաշվվում է ավելի քան 30000 մարդ, ընդ որում Կենտրոնական Ասիայից ԱՄՆ գաղթած բնակչության ավելի քան կեսը բնակվում է Նյու Յորքում՝ հաստատվելով Քուինսում և Բրուքլինում։ Ալբանացի ամերիկացիներն ավելի շատ կենտրոնացած են Բրոնքսում։

Ավելի քան 20 մլն բնակչությամբ Նյու Յորք մերձքաղաքային վիճակագրական տարածաշրջանը 50%-ով մեծ է ԱՄՆ-ում երկրորդ տեղը զբաղեցնող Լոս Անջելես մերձքաղաքային տարածաշրջանից․ այն նաև բազմազան է էթնիկ կազմով, ամենամեծ օտարերկրյա բնակչություն ունեցող մերձքաղաքային շրջանն է աշխարհում։ Նյու Յորք շրջանը նախկինի պես համարվում է ԱՄՆ օրինական ներգաղթյալների հիմնական ուղին, ինչը գերազանցում է Լոս Անջելես և Մայամի ներգաղթածների ընդհանուր թվին։ Այստեղ են բնակվում Իսրայելի սահմաններից դուրս ամենախոշոր հրեական և իսրայելական համայնքները․ 2012 թվականին հրեա բնակչությունը շրջանում հաշվվում էր ավելի քան 1.5 մլն մարդ և ներառում էր բազմաթիվ հրեական աղանդներ ամբողջ Մերձավոր Արևելքից և Արևելյան Եվրոպայից։ Մերձքաղաքային տարածաշրջանում են բնակվում նաև հնդիկ ամերիկացիների 20%-ը և Լիթլ Ինդիայի ամենաքիչը 20 անկլավներ, բոլոր կորեացի ամերիկացիների 15%-ը և 4 Կորեաթաունները, Արևմտյան կիսագնդում ամենամեծ ասիացի հնդիկ բնակչությունը, ամենամեծ ռուս ամերիկացի, իտալացի ամերիկացի և աֆիկացի ամերիկացի բնակչությունը, ամենամեծ դոմինիկյան ամերիկացի, պուերտոռիկացի ամերիկացի և հարավամերիկացի բնակչությունը, ԱՄՆ-ում իր մեծությամբ երկրորդ իսպանացի բնակչությունը, որը հաշվարկվում է 4.8 մլն, տարածաշրջանի կազմի մեջ է մտնում նաև միայն Նյու Յորքում ստեղծված մի քանի Չայնաթաունները։

2013 թվականին Նյու Յորք ամենաշատն օրինական գաղթել են Հարավային Ամերիկայի Էկվադոր, Կոլումբիա, Գայանա, Պերու և Բրազիլիա երկրներից, Կարիբյան ավազանի Դոմինիկյան Հանրապետություն, Ճամայկա, Հայիթի և Տրինիդադ և Տոբագո երկրներից, Աֆրիկայի Եգիպտոս, Գանա և Նիգերիա երկրներից, Կենտրոնական Ամերիկայի Սալվադոր, Հոնդուրաս և Գվատեմալա երկրներից։ 2013 թվականին Նյու Յորքում պուերտոռիկացի բնակչության ներգաղթի արդյունքում մերձքաղաքային տարածաշրջանում դրանց թիվը հասավ 1.3 մլն-ի։

Հայերը Նյու Յորքում

 

Նյու Յորքի հայ համայնքը սկզբնավորվել է 1870-ական թվականների վերջից, ստվարացել 19-րդ դարի վերջին –20-րդ դարի սկզբին՝ հատկապես Հայոց ցեղասպանությունից հետո։ 1930 թվականին Նյու Յորքի հայերի թիվը 20 000 էր։ Համայնքը համալրվել է Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի և նրան հաջորդող տարիներին՝ Եվրոպայից, Մերձավոր և Միջին Արևելքից գաղթած հայերով։ 2003 թվականին Նյու Յորքում և շրջակայքում բնակվում էր շուրջ 75 000 հայ։ Համայնքի սոցիալական կազմը խայտաբղետ է՝ բանվորներ, մանր ու խոշոր առևտրականներ, սպասարկման ոլորտի ծառայողներ, գործարանատերեր, մտավորականներ (ուսուցիչներ, բժիշկներ, ճարտարագետներ, իրավաբաններ, ճարտարապետներ, գիտնականներ, մշակույթի ու արվեստի գործիչներ)։

Նյու Յորքը Հայ առաքելական եկեղեցու ԱՄՆ-ի Արևելյան թեմի կենտրոնն է։ Գործում են առաքելական Ս. Վարդան մայր տաճարը (առաջնորդը` Խաժակ արք. Պարսամյան), Ս. Գրիգոր Լուսավորիչ (առաջնորդը` Օշական արք. Չոլոյան), Ս. Խաչ, Ս. Սարգիս, Սրբոց նահատակաց, կաթոլիկ՝ Ս. Աննա, և ավետարանական եկեղեցիները, Սրբոց նահատակաց, Ս. Գրիգոր Լուսավորիչ ամենօրյա վարժարանները, Սիամանթո ակադեմիան (ճեմարան), Ս. Ներսես հոգևոր ճեմարանը։ Նյու Յորքի Կոլումբիայի համալսարանում գործում է հայագիտական ամբիոն։

Նյու Յորքում 1947 թվականին հրավիրվել է Հայկական համաշխարհային կոնգրեսը։

px Նյույորքահայերի ազգային կյանքը կազմակերպում են եկեղեցին և հայ ազգային կուսակցությունների տեղական կազմակերպությունները։

Նյու Յորքում են գտնվում ՀԲԸՄ-ի, ՀՕՖ-ի, Հայ դատի հանձնախմբի, Ամերիկահայ ուսանողների միության կենտրոնական գրասենյակները, Թեքեյան և Համազգային մշակութային միությունների, Սեբաստիայի վերաշինաց, Մալաթիայի կրթասիրաց, Կեսարիայի, Չնքուշի, Չոմախլուի, Տիգրանակերտի, Այնթապի, Մարաշի, Իրանահայերի, Պոլսահայերի հայրենակցական միությունների կենտրոնական վարչությունները կամ մասնաճյուղերը, Հայ գրականության բարեկամների, Հայ ատամնաբույժների, Հայ տիկնանց միջազգային, Հայ տարեցների տուն միությունները։ Գործում են նաև Ցեղասպանության և սթրեսների ուսումնասիրության հայ-ամերիկյան միությունը, Հայ կրթական խորհուրդը, Հովարդ Կարագյոզյան հաստատությունը, Վարդանանց ասպետներ կազմակերպությունը, Ամերիկայի հայ եկեղեցական երիտասարդական միությունները։ 1997 թվականին բացվել է Հայ-ամերիկյան գործարար կենտրոնը։

Համայնքի մշակութային կյանքը կազմակերպում են «Ադամյան», «Հայ դրամատիկ խումբ» (այժմ՝ «Սևան»), Համազգայինի «Մասիս», «Արտավազդ» թատերախմբերը, Հայ ժողովրդական պարերի ընկերակցությունը, «Անդրանիկ» և «Նաիրի» պարախմբերը, «Կոմիտաս», «Գուսան» երգչախմբերը։

Հայ գաղութի հիմնադրումից ի վեր հրատարակվել է ավելի քան 100 անուն պարբերական։ 2003 թվականի դրությամբ լույս էին տեսնում «Հուշարար- Միություն», «Նոր Սեբաստիա», «AGBU News Magazine», «Armenian Reporter», «Ararat» պարբերականները։ Գործում են հայկական ռադիոժամեր։

Սեռական կողմնորոշում և գենդերային ինքնություն

 

Նյու Յորք մերձքաղաքային տարածաշրջանում բնակվում են գրեթե 570000 նույնասեռականներ և երկսեռականներ, որով Նյու Յորքն ամենամեծն է ԱՄՆ-ում և համարվում է նաև աշխարհի ամենամեծ ԼԳԲՏ կենտրոններից մեկը։ Միասեռ ամուսնությունները Նյու Յորքում օրինականացվեցին 2011 թվականի հունիսի 24-ին և ուժի մեջ մտան օրենքն ընդունելուց 30 օր անց։ Չառլզ Կեյզերը՝ «The Gay Metropolis: The Landmark History of Gay Life in America» գրքի հեղինակը, գրել է, որ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո «Նյու Յորքը դարձավ ԼԳԲՏ հարյուր հազարավոր ներգաղթյալների մեգապոլիս․ մի վայր, որը վերջիններս ընտրեցին սովորելու՝ ինչպես ապրել բաց, ազնիվ և առանց ամաչելու»։ Նյու Յորքի ամենամյա ԼԳԲՏ շքերթը կտրում-անցնում է Հինգերորդ պողոտան և վերջանում Ստորին Մանհեթենի Գրինվիչ Վիլիջում․ շքերթը մրցում է Սան Պաուլուի նմանատիպ շքերթի հետ որպես աշխարհի ամենամեծ ԼԳԲՏ շքերթ՝ յուրաքանչյուր հունիս ներգրավելով տասնյակ հազարավոր մասնակիցների և միլիոնավոր հետիոտների։

Տրանսգենդերների ներդրում

Նույնասեռականության հանրագիտարանի հեղինակ Ուեյն Դինսը գրել է, որ 1969 թվականի հունիսի Ստոունուոլի խռովությունների ժամանակ դրագ քուինները միակ «տրաանսգենդեր անձինք էին շրջակայքում»։ «Նրանցից ոչ ոք իրականում իր ներդրումը չունեցավ շարժման մեջ»։ Մյուսներն ասում են, որ Նյու Յորքի տրանսգենդերների համայնքը զգալի դեր է խաղացել Ստոունուոլի խռովությունների ժամանակ և դրանից հետո ԼԳԲՏ հավասարության համար պայքարում։ Նյու Յորքում է բնակվում ԱՄՆ-ի ամենամեծ տրանսգենդեր բնակչությունը, որը 2016 թվականի տվյալներով կազմում է 25000 մարդ։ Սակայն մինչև Ստոունուոլի խռովություններն այս համայնքն արհամարհված էր ԼԳԲՏ համայնքի կողմից։

Կրոն

2014 թվականի դրությամբ Նյու Յորքում ամենատարածված կրոնը քրիստոնեությունն է (59%), այդ թվում՝ կաթոլիկները (33%), բողոքականները (23%) և այլ քրիստոնյաները (3%)․ այնուհետև գալիս են ամերիկացի հրեաները, որոնց թիվը կազմում է մոտ 1.1 մլն․ ավելի քան կեսն ապրում է Բրուքլինում։ Հրեաները կազմում են քաղաքի բնակչության 18.4%-ը։ Իսլամը զբաղեցնում է երրորդ տեղը Նյու Յորքում․ պաշտոնական տվյալներով քաղաքում բնակվում է 600 000-1 000 000 մուսուլման։ Մյուս կրոնների թվում են հինդուիզմը, բուդդայականությունը և այլ կրոններ, ինչպես նաև աթեիզմը։ 2014 թվականին բնակչության 24%-ը չէր պատկանում որևէ կրոնական կառույցի։

Նյու Յորքի կրոնական կառույցները

 

Նեոգոթական Սուրբ Պատրիկի կաթոլիկ տաճարը Միդթաուն Մանհեթենում։

 

Հարեդիմ հրեաներ Բրուքլինում։ Բրուքլինում է ապրում ԱՄՆ-ի ամենամեծ հրեական համայնքը՝ մոտ 600 000 հրեա։

 

Նյու Յորքի իսլամական մշակութային կենտրոնը Վերին Մանհեթենում։ Առաջին մզկիթը Նյու Յորքում։

 

Գանեշի տաճարը Քուինսի Ֆլաշինգ թաղամասում, ամենահին հինդի տաճարն ԱՄՆ-ում։

 

Նյու Յորքի Մահայանա բուդդայական տաճարը Մանհեթենի Չայնաթաունում

 

Աթեիզմը գովազդող թվային տախտակ Թայմս Սքվերում։

Եկամուտ

Նյու Յորքն ունի անհավասար եկամտի ամենաբարձր մակարդակը, ինչի մասին է վկայում Ջինիի 0.5 գործակիցն ամբողջ քաղաքի և 0.6 գործակիցը Մանհեթենի համար։ 2014 թվականի առաջին քառորդում Նյու Յորք շրջանում (Մանհեթեն) շաբաթական աշխատավարձը կազմում էր 2749 ԱՄՆ դոլար, որն ամենաբարձր ցուցանիշն է ԱՄՆ-ի խոշոր շրջաններից։ 2017 թվականի դրությամբ Նյու Յորքում են ապրում ամենաշատ միլիարդատերերը, որոնց ընդհանուր ունեցվածքը կազմում է 398 մլրդ ԱՄՆ դոլար․ միլիարդատերերի թվում է նաև նախկին քաղաքապետ Մայքլ Բլումբերգը։ 2014 թվականին Նյու Յորքն ուներ նաև մեկ շնչին բաժին ընկնող միլիոնատերերի ամենաբարձր խտությունը, քան ԱՄՆ-ի այլ խոշոր քաղաքները․ միլիոնատերերը կազմում են բնակչության 4.6%-ը։ Ստորին Մանհեթենում նկատվում է նորածինների աճ, իսկ Քենել Սթրիթից հարավ ընկած հատվածում 2010 թվականին ծնվել է 1086 երեխա, որը 12%-ով ավելի շատ է, քան 2009 թվականին և 2 անգամ ավելի շատ, քան 2001 թվականին։

Քաղաքի տնտեսական ակնարկ

Նյու Յորքը ԱՄՆ-ի տնտեսության մեջ ակնայտ նշանակություն ունի և ոչ միայն բնակչությամբ է ԱՄՆ-ում ամենամեծ քաղաքը այլ նաև տնտեսությամբ։ Նյու Յորքի քաղաքային բյուջեն կազմում է՝ 1 տրիլիոն 875 միլիարդ ԱՄՆ դոլար, առաջատարն է ողջ ԱՄՆ-ում։ Քաղաքի բյուջեն գերազանցում է աշխարհի մի շարք զարգացած երկրների պետական բյուջեներին ինչպիսիք են Թուրքիան, Իտալիան, Ռուսաստանի Դաշնությունը, Լեհաստանը և շատ այլ երկրների զիջելով աշխարհում ընդամենը 11 երկրների որոնց ցանկում են Չինաստանը, Ճապոնինան, Հարավային Կորեան, Ֆրանսիան, Գերմանիան և այլն։

Նյու Յորքը միջազգային բիզնեսի և առևտրի համաշխարհային հանգույցն է։ 2012 թվականին Նյու Յորքը գլխավորեց Ատլանտիկի կողմից հրապարակած Համաշխարհային տնտեսական ինդեքսը (տարբերվում է Մարտին Փրոսփերիթի ինստիտուտի հրապարակած ցանկից)։ Քաղաքն ԱՄՆ-ի բանկային գործի և ֆինանսների, մանրածախ առևտրի, համաշխարհային առևտրի, տրանսպորտի, զբոսաշրջության, անշարժ գույքի, նոր մեդիաների, ավանդական զանգվածային լրատվական միջոցների, գովազդների, իրավաբանական ծառայությունների, հաշվապահության, ապահովագրության, թատրոնի, նորաձևության և արվեստների կենտրոնն է, մինչդեռ Սիլիկոնյան ծառուղին, որը Նյու Յորքի բարձրագույն տեխնոլոգիաների կենտրոնն է, շարունակում է ընդլայնվել։ Նյու Յորքի և Նյու Ջերսիի նավահանգիստը ևս խոշոր տնտեսական շարժիչ է, որը 2014 թվականի առաջին կեսին ռեկորդային ծավալով բեռ է տեղափոխել։ 2017 թվականի փետրվարին գործազրկությունը Նյու Յորքում ընկավ մինչև 4.3%, որն ամենացածրն է քաղաքի պատմության մեջ․ շատ տնտեսագետներ համարում են, որ քաղաքում անգործության խնդիր չկա։

Ֆորչնում տեղ գտած շատ ընկերությունների գլխամասերը գտնվում են Նյու Յորքում։ Մասնավոր սեկտորում քաղաքի տաս աշխատատեղերից մեկը կապված է արտասահմանյան կազմակերպության հետ։ Նյու Յորքն աշխարհի առաջատար քաղաքն է կապիտալի, բիզնեսի և զբոսաշրջիկների ներգրավման առումով։ Օտարերկրյա ներդրումներ գրավելու հմտությունն օգնեց Նյու Յորքին 2013 թվականին գլխավորել FDi ամսագրի «Ապագայի ամերիկյան քաղաքների» ցանկը։

Անշարժ գույքը քաղաքի տնտեսության հիմնական ուժն է, քանի որ Նյու Յորքի ամբողջ անշարժ գույքի ընդհանուր արժեքը 2017 թվականի դրությամբ գնահատվում է 1.072 տրիլիոն ԱՄՆ դոլար, որը 10.6%-ով ավել է անցյալ տարվանից։ Թայմ Ուորներ Սենթրը քաղաքի ամենաբարձր շուկայական արժեք ունեցող կառույցն է, որը 2006 թվականին գնահատվել է 1.1 մլրդ ԱՄՆ դոլար։ Նյու Յորքում է գտնվում որոշ ազգային և համաշխարհային ամենաթանկարժեք անշարժ գույքը։ 450 Փարք Ավենյուն 2007 թվականի հուլիսի 2-ին վաճառվեց 510 մլն ԱՄՆ դոլարով, որի 1 մ²-ը կազմում է 17104 ԱՄՆ դոլար, որը գերազանցեց 2007 թվականի հունիսին 660 Մեդիսոն Ավենյուի վաճառքը՝ 1 մ²-ը՝ 15887 ԱՄՆ դոլար։ Ֆորբսի տվյալներով 2014 թվականին Մանհեթենում է գտնվել ԱՄՆ-ի առաջին տաս ZIP կոդերը՝ ըստ բնակարանի միջին արժեքի։ Միդթաուն Մանհեթենի Հինգերորդ պողոտայում են գտնվում աշխարհի ամենաթանկարժեք վարձակալության բնակարանները․ 2017 թվականի տվյալներով 1 մ²-ի համար՝ 32 000 ԱՄՆ դոլար։

2013 թվականին Մանհեթենում գտնվող Omnicom Group և Interpublic Group գովազդային գործակալությունների ընդհանուր տարեկան եկամուտը կազմել է 21 մլրդ ԱՄՆ դոլար, ինչը հավաստում է Նյու Յորքի՝ գովազդային աշխարհի համաշխարհային կենտրոն լինելու մասին։ Քաղաքի նորաձևության արդյունաբերությունն աշխատանքով է ապահովում մոտ 180 000 աշխատակցի, որոնց տարեկան աշխատավարձը կազմում է 11 մլրդ ԱՄՆ դոլար։

Այլ կարևոր սեկտորներից են բժշկական հետազոտություններն ու տեխնոլոգիաները, հասարակական կազմակերպությունները և համալսարանները։ Արտադրությունը զգալի, սակայն կրճատվող ոլորտ է զբաղվածության առումով, թեև կարի արդյունաբերությունը վերածնվում է Բրուքլինում։ Սննդի արդյունաբերությունը գնահատվում է 5 մլրդ ԱՄՆ դոլար և աշխատանքով է ապահովում 19 000 բնակչի։

Շոկոլադը Նյու Յորքի գլխավոր արտահանվող մթերքն է․ յուրաքանչյուր տարի արտահանվում է մինչև 234 մլն ԱՄՆ դոլարի շոկոլադ։ 2014 թվականին ձեռնարկատերերը Բրուքլինում «Շոկոլադե շրջան» ստեղծեցին։ Գոդիվայի՝ աշխարհի ամենամեծ շոկոլադ պատրաստող ընկերության գլխամասը ևս գտնվում է Մանհեթենում։

Ուոլ Սթրիթ

 

Նյու Յորքի ամենակարևոր տնտեսական սեկտորն այն է, որ քաղաքն ամերիկյան ֆինանսական արդյունաբերության կենտրոնն է, որի համար մեծ դեր է խաղում Ուոլ Սթրիթը։ Քաղաքի արժեթղթերի շուկան, որը 2013 թվականի օգոստոսի դրությամբ ուներ 163 400 աշխատատեղ, շարունակում է կազմել քաղաքի ֆինանսական սեկտորի խոշորագույն մասը, ինչպես նաև տնտեսական կարևոր շարժիչը․ 2012 թվականին քաղաքի մասնավոր սեկտորի աշախատատեղերի 5%-ը, հարկերի 8.5%-ը (3.8 մլրդ ԱՄՆ դոլար) և ընդհանուր աշխատավարձերի 22%-ը՝ ներառյալ միջին աշխատավարձը՝ 360 700 ԱՄՆ դոլարի չափով, բաժին էր ընկնում Ուոլ Սթրիթին։ Շատ խոշոր ֆինանսական ընկերությունների գլխամասեր գտնվում են Նյու Յորքում, ավելանում է նաև ստարտ-ափ ընկերությունների թիվը։

Ստորին Մանհեթենն ԱՄՆ-ի մեծությամբ երրորդ կենտրոնական բիզնես թաղամասն է․ այստեղ են գտնվում Նյու Յորքի ֆոնդային բորսան՝ Ուոլ Սթրիթում և NASDAQ-ը՝ 165 Բրոդվեյում, որոնք աշխարհի ամենամեծ և երկրորդ ամենամեծ ֆոնդային բորսաներն են համապատասխանաբար, երբ չափվում է ինչպես վաճառքի ընդհանուր միջին ծավալով, այնպես էլ 2013 թվականին ցուցակագրած ընկերությունների ընդհանուր շուկայական կապիտալիզացմամբ։ 2012 թվականին Ինվեստիցիոն բանկերի վճարները Ուոլ Սթրիթում կազմել են 40 մլրդ ԱՄՆ դոլար, մինչդեռ 2013 թվականին Նյու Յորքի բանկերի ավագ աշխատակիցները, որոնք վերահսկում են ռիսկային և համաձայնագրային գործառույթները, տարեկան աշխատել են 324 000 ԱՄՆ դոլար։ 2013-2014 ֆինանսական տարում Նյու Յորքի արժեթղթերի շուկայից հարկերի 19%-ը եկել է Ուոլ Սթրիթից։ Նյու Յորքը փայատիրական և պարտքային կապիտալի առևտրի համաշխարհային խոշորագույն կենտրոնն է, որը մասնավորապես պայմանավորված է ԱՄՆ տնտեսության ծավալով և ֆինանսական զարգացմամբ։ 2013 թվականի հուլիսին Նյու Յորքի ֆոնդային բորսայի օպերատոր «NYSE Euronext»-ը իր ձեռքը վերցրեց Բրիտանական բանկիրների միության LIBOR-ը (անգլ.՝ London Interbank Offered Rate, LIBOR)։ Նյու Յորքը գլխավորում է նաև հեջ ֆոնդերի վերահսկումը և մասնավոր բաժնետիրական կապիտալը։ Որոշ ինվեստիցիոն բանկերի և ներդրումների կառավարման գլխամասերը ևս տեղակայված են Մանհեթենում․ սրանք նաև համաշխարհային ֆինանսական այլ կենտրոնների կարևոր մասնակիցներից են։ Նյու Յորքը նաև ԱՄՆ-ի հիմնական կոմերցիոն բանկային կենտրոնն է։

Քաղաքում են տեղակայված նաև աշխարհի խոշորագույն մեդիակոնգլոմերատներից շատերը։ Մանհեթենը 2015 թվականին ուներ 46.5 մլն մ² գրասենյակային տարածք, որն ԱՄՆ-ում ամենախոշորն է, իսկ Միդթաուն Մանհեթենն իր գրեթե 37.2 մլն մ²-ով աշխարհի ամենախոշոր կենտրոնական բիզնես թաղամասն է։

Սիլիկոնյան ծառուղի

 

Մանհեթենում գտնվող Սիլիկոնյան ծառուղին մի աշխարհ է, որն իր մեջ է առնում Նյու Յորք քաղաքամերձ շրջանի բարձր տեխնոլոգիական արդյունաբերությունները, որոնք ներառում են համացանցը, նոր մեդիաները, հեռահաղորդակցությունները, թվային մեդիաները, ծրագրային ապահովման մշակումը, կենսատեխնոլոգիան, խաղային դիզայնը, ֆինանսական տեխնոլոգիան (անգլ.՝ FinTech) և տեղեկատվական տեխնոլոգիաների այլ ոլորտները, որոնց սատարում են իրենց ձեռնարկատիրական էկոհամակարգը և վենչուրային կապիտալի ներդրումները։ 2015 թվականին Սիլիկոնյան ծառուղին ներգրավեց ավելի քան 7.3 մլրդ ԱՄՆ դոլարի վենչուրային կապիտալի ներդրում՝ բարձր տեխնոլոգիական ընկերությունների լայն սպեկտրի միջոցով, որոնցից շատերը տեղակայված են Մանհեթենում, մյուսները՝ Բրուքլինում, Քուինսում և շրջանի այլ վայրերում։ Նյու Յորքում և տարածաշրջանում զարգանում են բարձր տեխնոլոգիական ստարտափ ընկերություններն ու ծառայությունները, ինչի շնորհիվ քաղաքը Հյուսիսային Ամերիկայի առաջատար համացանցային հանգույցն է և հեռահաղորդակցության կենտրոնը․ այստեղ են գտնվում մի քանի տրանսատլանտյան օպտիկական մանրաթելեր, մտավոր կապիտալը և թանկարժեք անլար կապը։ 2014 թվականի վերջերին «Verizon Communications»-ը, որի գլխամասը գտնվում է Ստորին Մանհեթենի 140 Վեսթ Սթրիթում, ամբողջ Նյու Յորքում ավարտեց 3 մլրդ ԱՄՆ դոլար արժողությամբ օպտիկամանրաթելային կապի մոդեռնիզացումը։ 2014 թվականի դրությամբ քաղաքի տեխնիկական ոլորտն ուներ 300 000 աշխատող։

Կենսատեխնոլոգիական ոլորտը նույնպես զարգանում է Նյու Յորքում՝ քաղաքի գիտական հետազոտությունների և հասարակական ու կոմերցիոն ֆինանսական աջակցության շնորհիվ։ 2011 թվականի դեկտեմբերի 19-ին քաղաքապետ Մայքլ Բլումբերգը հայտարարեց իր մտադրության մասին Ռուզվելտ կղզում գտնվող Կոռնելի համալսարանում և Տեխնիոն իսրայելական տեխնոլոգիական ինստիտուտում 2 մլրդ ԱՄՆ դոլար արժողությամբ, կիրառական գիտությունների ասպիրանտուրական դպրոց ստեղծելու մասին, որպեսզի Նյու Յորքը դառնա աշխարհի առաջատար տեխնոլոգիական մայրաքաղաք։ 2014 թվականի կեսերին կենսատեխնոլոգիական ներդրումային «Accelerator» ընկերությունը ներդրողներից, այդ թվում՝ «Eli Lilly and Company»-ից, «Pfizer»-ից և «Johnson & Johnson»-ից որպես նախնական ֆինանսավորում հավաքագրեց ավելի քան 30 մլն ԱՄՆ դոլար՝ «Alexandria Center for Life Science»-ում բիոտեխնոլոգիական ստարտափներ ստեղծելու համար․ տարածքն ավելի քան 65 000 մ² է, գտնվում է 29-րդ փողոցում և սատարում է գիտնականների և ձեռնարկատերերի, ինչպես նաև ակադեմիական, բժշկական և հետազոտական հաստատությունների փոխգործակցությանը։ Նյու Յորքի Տնտեսական զարգացման ընկերության «Early Stage Life Sciences Funding» նախաձեռնությունը և վենչուրային կապիտալի գործընկերները, այդ թվում՝ «Celgene»-ը, Ջեներալ էլեկտրիկը, «Ventures»-ը և «Eli Lilly»-ն նվազագույնը 100 մլն ԱՄՆ դոլար հատկացրին կենսական գիտության և բիոտեխնոլոգիական ոլորտում 15-20 ձեռնարկություն ստեղծելու համար։

Զբոսաշրջություն

 

 

Զբոսաշրջությունը Նյու Յորքի կենսական նշանակություն ունեցող տնտեսական ճյուղն է, որը 7 տարի անընդմեջ հյուրընկալել է ռեկորդային թվով զբոսաշրջիկների․ 2016 թվականին նրանց թիվը կազմել է 61 մլն։ 2014 թվականին Նյու Յորքի զբոսաշրջությունը ԱՄՆ-ի տնտեսությանը բերել է 61.3 մլրդ ԱՄՆ դոլարի հասույթ։ Նյու Յորք այցելուների մոտ 12 մլն-ն այլ երկրներից էին՝ գերակշռող մեծամասնությունը Մեծ Բրիտանիայից էր, Կանադայից, Բրազիլիայից և Չինաստանից։ Ըստ reuters.com կայքի՝ «2015 թվականին վեցերորդ տարում զբոսաշրջությունը Նյու Յորքում հասավ ռեկորդային մակարդակի»։

I Love New York (ոճավորված որպես «I ❤ NY») և՛ պատկերանիշ է, և՛ երգ, որը գովազդային արշավի հիմքն է և կիրառվում է 1977 թվականից Նյու Յորքում զբոսաշրջությունը զարգացնելու նպատակով, իսկ ավելի ուշ նաև Նյու Յորք նահանգը գովազդելու համար։ Ապրանքանիշ հանդիսացող պատկերանիշը, որի իրավունքները պատկանում են Զարգացման պետական կորպորացիային (անգլ.՝ Empire State Development Corporation), կարելի է հանդիպել ամբողջ քաղաքի և նահանգի հուշանվերների խանութներում և թռուցիկներում․ դրանցից որոշներն արտոնագրված են, շատերը՝ ոչ։ Երգը՝ Նյու Յորքի պետական երգն է։

Զբոսաշրջային հիմնական վայրերն են Թայմս Սքվերը, Բրոդվեյի թատրոնի ներկայացումները, Էմփայր Սթեյթ Բիլդինգը, Ազատության արձանը, Էլիս կղզին, ՄԱԿ-ի գլխավոր գրասենյակը, թանգարաններից Մետրոպոլիտեն թանգարանը, կանաչ գոտիներից Կենտրոնական պարկը, Վաշինգտոն Սքվեր պարկը, Ռոքֆելլեր կենտրոնը, Մանհեթենի Չայնաթաունը, Հինգերորդ և Մեդիսոն պողոտաների շքեղ խանութները, միջոցառումներից Հելոուինի շքերթը Գրինվիչ Վիլիջում, Մեսիի երախտագիտության օրվա շքերթը, Ռոքֆելլեր կենտրոնի տոնածառի լույսերի վառումը, Սուրբ Պատրիկի օրվա շքերթը, սեզոնային միջոցառումներից չմշկասահքը ձմռանը Կենտրոնական պարկում, Թրայբեքա կինոփառատոնը և անվճար ներկայացումները Կենտրոնական պարկի ամառային բեմին։ Մանհեթենից դուրս՝ բորոներում գտնվող հիմնական տեսարշան վայրերից են Ֆլաշինգ Մեդոուս-Քորոնա պարկը և Ունիսֆերան Քուինսում, Բրոնքսի կենդանաբանական այգին, Բրուքլինի Քոնի Այլենդը և Նյու Յորքի բուսաբանական այգին Բրոնքսում։ Նյու Յորքի 192 մետրանոց անիվը դեռևս կառուցվում է Սթաթեն Այլենդի հյուսիսային ափին, որի շինարարական աշխատանքները ծրագրվում են ավարտվել 2018 թվականին․ անիվից տեսարան է բացվում դեպի Ազատության արձան, Նյու Յորքի ծովախորշ և Ստորին Մանհեթեն։

2014 թվականի վերջին Մանհեթենը 90 000 հյուրանոցային համար ուներ, որն աճել էր 10%-ով 2013 թվականի համեմատ։ 2014 թվականի հոկտեմբերին Չինաստանում տեղակայված «Anbang Insurance Group»-ը 1.95 մլրդ ԱՄՆ դոլարով գնեց Ուոլդորֆ Աստորիա հյուրանոցը, որը երբևէ վաճառված ամենաթանկ հյուրանոցն է։

Մեդիա և ժամանց

 

Նյու Յորքն ամերիկյան ժամանցային ոլորտի ակնառու վայրն է՝ բազում ֆիլմերով, հեռուստասերիալներով, գրքերով և այլ մեդիաներով։ 2012 թվականի դրությամբ Նյու Յորքն ԱՄՆ-ի երկրորդ քաղաքն էր կինո և հեռուստաարդյունաբերությամբ․ տարեկան արտադրվում է մոտ 200 լիամետրաժ ֆիլմ, աշխատում է 130000 մարդ․ ժամանցի արդյունաբերությունն աճում է Նյու Յորքում՝ 2015 թվականին քաղաքի տնտեսության մեջ ունենալով գրեթե 9 մլրդ ԱՄՆ դոլարի ներդրում, իսկ ծավալով Նյու Յորքն աշխարհում առաջինն է անկախ կինոարտադրության ոլորտում՝ ամերիկյան բոլոր անկախ ֆիլմերի մեկ երրորդն արտադրվել են Նյու Յորքում։ Անկախ կոմերցիոն պրոդյուսերների միությունը ևս տեղակայված է Նյու Յորքում։ Միայն 2014 թվականի առաջին 5 ամիսներին Նյու Յորքում նկարահանման հրապարակների թիվը ռեկորդային քանակի հասավ՝ գերազանցելով 2013 թվականը․ 2013/2014 շրջանում Նյու Յորքն առաջ անցավ Լոս Անջելեսից։

Նյու Յորքը նաև գովազդի, երաժշտության, թերթերի, թվային մեդիայի և հրատարակչության կենտրոնն է, այն նաև Հյուսիսային Ամերիկայի խոշորագույն մեդիա շուկան է։ Քաղաքի մեդիա կոնգլոմերատների և հաստատությունների թվում են «Time Warner»-ը, Թոմսոն Ռոյթերսը, Ասսոշեյթեդ պրեսը, «Bloomberg L.P.»-ն, «News Corporation»-ը, Նյու Յորք Թայմսը, «NBC Universal»-ը, «Hearst Communications»-ը, «AOL»-ը և «Viacom»-ը։ Աշխարհի 8 առաջատար գովազդային գործակալություններից 7-ի գլխամասերը տեղակայված են Նյու Յորքում։ Նյու Յորքում են գտնվում նաև 3 առաջատար ձայնագրման լեյբլներից երկուսի գլխամասերը՝ «Sony Music Entertainment»-ը և «Warner Music Group»-ը։ «Universal Music Group»-ը ևս գրասենյակներ ունի Նյու Յորքում։ Նոր մեդիա ընկերությունները գնալով ավելի կարևոր են դարձնում քաղաքի դերը մեդիա դաշտում։

Ավելի քան 200 թերթ և 350 սպառողական ամսագիր գրասենյակներ ունեն քաղաքում, իսկ հրատարակչական ոլորտում աշխատում է մոտ 25 000 մարդ։ Միացյալ Նահանգների 3 ազգային օրաթերթերից երկուսը Նյու Յորքյան թերթեր են՝ «The Wall Street Journal»-ը և Նյու Յորք Թայմսը, որն ամենաշատ Պուլիցերյան մրցանակն է ստացել լրագրության ոլորտում։ Քաղաքի խոշոր տաբլոիդ թերթերից են «New York Daily News»-ը, որը հիմնադրվել է 1919 թվականին Ջոզեֆ Մեդիլ Փաթերսոնի կողմից և «New York Post»-ը՝ հիմնադրված 1801 թվականին Ալեքսանդր Համիլթոնի կողմից։ Քաղաքն ունի նաև լայնածավալ ազգային մամուլ, որտեղ 270 թերթ ու ամսագիր է հրատարակվում ավելի քան 40 լեզվով։ «El Diario La Prensa»-ն Նյու Յորքի ամենամեծ իսպանալեզու օրաթերթն է, նաև ամենահինը։ «New York Amsterdam News»-ը, որը թողարկվում է Հարլեմում, ակնառու աֆրոամերիկյան թերթ է։ «The Village Voice»-ը՝ Միացյալ Նահանգների պատմականորեն ամենախոշոր այլընտրանքային թերթը, 2017 թվականին հայտարարեց, որ դադարեցնում է իր տպագիր հրատարակությունը և ամբողջովին վերածվում թվային հրատարակության։

Նյու Յորքում զարգացել է հեռուստա և ռադիոհեռարձակումը, որը քաղաքի խոշորագույն գործատուն է համարվում։ Ամերիկյան 3 հիմնական հեռարձակող ցանցերը բոլորն էլ տեղակայված են Նյու Յորքում՝ ABC, CBS և NBC։ Քաղաքում են գտնվում նաև բազում կաբելային ցանցեր, այդ թվում՝ «MTV»-ին, «Fox News»-ը, «HBO»-ն, «Showtime»-ը, «Bravo»-ն, «Food Network»-ը, «AMC»-ին և «Comedy Central»-ը։ Նյու Յորքը գործարկում է հանրային հեռարձակման ծառայություն՝ «NYCTV»-ը, որն արտադրել է քաղաքի թաղամասերի երաժշտության ու մշակույթի, ինչպես նաև կառավարման վերաբերյալ մի քանի շոուներ, որոնք արժանացել են Էմմի մրցանակի։ «WBAI»-ը՝ նորություններով և տեղեկատվական ծրագրավորմամբ, Միացյալ Նահանգներում գործարկվող սոցիալիստական քիչ ռադիոկայաններից մեկն է։

Նյու Յորքը նաև ոչ առևտրային կրթական մեդիայի խոշորագույն կենտրոնն է։ Միացյալ Նահանգների հանրության համար հասանելի ամենահին հեռուստաալիքը «Manhattan Neighborhood Network»-ն է՝ հիմնադրված 1971 թվականին։ «WNET»-ը քաղաքի ամենախոշոր հանրային հեռուստատեսային կայանն է և ազգային հեռուստահեռարձակման ծառայության (PBS) առաջնային աղբյուրը։ «WNYC» հանրային ռադիոկայանը, որը մինչև 1997 թվականը պատկանում էր քաղաքին, Միացյալ Նահանգների ամենաշատ ունկնդիր ունեցող ռադիոն է։

Կրթություն և գիտական գործունեություն

Տարրական և միջնակարգ կրթություն

Նյու Յորքի պետական դպրոցների համակարգը, որը վերահսկում է Նյու Յորքի Կրթության բաժինը, Միացյալ Նահանգների ամենամեծ պետական դպրոցական համակարգն է, որը ծառայում է ավելի քան 1700 տարրական և միջնակարգ դպրոցների մոտ 1.1 մլն աշակերտի։ Քաղաքի պետական դպրոցական համակարգի մեջ են մտնում նաև 9 մասնագիտացված ավագ դպրոց, որտեղ սովորում են օժտված աշակերտներ։ Քաղաքի իշխանությունները վճարում են Փելհամի պետական դպրոցներին, որպեսզի կրթեն Բրոնքսի շատ փոքր, առանձնացած հատվածին։

 

 

Նյու Յորքի Չարթերային դպրոցական կենտրոնն աջակցում է նոր չարթերային դպրոցների ստեղծմանը։ Քաղաքում հավելյալ գործում է մոտ 900 մասնավոր և կրոնական դպրոց։

Բարձրագույն կրթություն և հետազոտություններ

Ավելի քան 600 000 ուսանող է ընդունվել Նյու Յորքի ավելի քան 120 բարձրագույն հաստատություններ, որն ամենաբարձր ցուցանիշն է Միացյալ Նահանգների ցանկացած քաղաքից․ ուսանողների մոտ կես միլիոնը 2014 թվականի տվյալներով սովորում է Նյու Յորքի քաղաքային համալսարանում։ 2005 թվականին Մանհեթենի 5 բնակչից 3-ը համալսարան էր ավարտել, և 4-ից մեկը՝ ասպիրանտուրա, որով Նյու Յորքը համարվում է կրթվածության ամենաբարձր մակարդակ ունեցող քաղաքն ԱՄՆ-ում։ Նյու Յորքում են գտնվում այնպիսի նշանավոր մասնավոր համալսարաններ, ինչպիսիք են Բառնարդ քոլեջը, Կոլումբիայի համալսարանը, «Cooper Union»-ը, Ֆորդեմի համալսարանը, Մերսի քոլեջը, Նյու Յորքի համալսարանը, Նյու Յորքի տեխնոլոգիական ինստիտուտը, Փեյս համալսարանը և Իեշիվա համալսարանը։ Հանրային CUNY համակարգն ամենախոշոր համալսարաններից մեկն է, որը ներառում է 24 հաստատություն 5 բորոներից՝ ավագ քոլեջներ, համայնքային քոլեջներ և այլ բարձրագույն/մասնագիտական դպրոցներ։ Նյու Յորքի պետական համալսարանը ծառայում է ոչ միայն Նյու Յորքին, այլև նահանգի մնացած բնակավայրերին։ Քաղաքն ունի նաև այլ, ավելի փոքր մասնավոր քոլեջներ և համալսարաններ, այդ թվում՝ կրոնական և հատուկ նշանակության շատ հաստատություններ, ինչպիսիք են Սուրբ Հովհաննեսի համալսարանը, Ջուլիարդ դպրոցը, Մանհեթենի քոլեջը, Մաունթ Սենթ Վինսենթ քոլեջը, Տեխնոլոգիական նորաձևության ինստիտուտը, Դիզայնի Փարսոն դպրոցը, Նոր դպրոցը, Փրաթի ինստիտուտը, Կերպարվեստի դպրոցը, Քինգ քոլեջը, Վագներ քոլեջը։

Գիտական հետազոտությունների մեծ մասը քաղաքում կատարվում է բժշկության և կենսաբանական գիտությունների ոլորտում։ ԱՄՆ քաղաքներից ամենաշատ ասպիրանտները կենսաբանական գիտությունների ոլորտից Նյու Յորքն է տալիս ամեն տարի․ 2005 թվականի դրությամբ 125 Նոբելյան դափնեկիրներ տեղական ինստիտուտներից էին, իսկ 2012 թվականին 43 523 արտոնագրված բժիշկներ էին գործունեություն ծավալում Նյու Յորքում։ Խոշոր կենսաբժշկական հետազոտական ինստիտուտներից են Սլոուն-Քեթերինգի հիշատակին նվիրված ուռուցքաբանական կենտրոնը, Ռոքֆելլեր համալսարանը, SUNY Դաունսթեյթ բժշկական կենտրոնը, Ալբերտ Այնշտայնի բժշկական քոլեջը, Սինայի Այքան բժշկական դպրոցը և Ուեյլ Կոռնելի բժշկական քոլեջը, որին միացավ Ռուզվելտ կղզու Կոռնելի համալսարանը/Տեխնիոն իսրայելական տեխնոլոգիական ինստիտուտը։ 2017 թվականի տվյալներով Բրոնքսի Ծովային քոլեջի պետական համալսարանի շրջանավարտներն ԱՄՆ-ում ամենաբարձր վարձատրվողներն են․ տարեկան միջինում 144 000 ԱՄՆ դոլար։

Հանրային գրադարաններ

 

Նյու Յորքի հանրային գրադարանը ծառայում է Մանհեթենին, Բրոնքսին և Սթաթեն Այլենդին։ Քուինսին ծառայում է Քուինս բորոյի հանրային գրադարանը՝ երկրորդ ամենամեծ հանրային գրադարանը, իսկ Բրուքլինին՝ Բրուքլինի հանրային գրադարանը։

Հանրային առողջություն

 

Նյու Յորքի առողջապահության և հիվանդանոցների ընկերությունը գործարկում է քաղաքի հանրային հիվանդանոցները և կլինիկաները։ Հանրային եկամուտներով սնվող կազմակերպությունը, որի տարեկան մուտքը 6.7 մլրդ ԱՄՆ դոլար է, Միացյալ Նահանգների ամենախոշոր առողջապահական համայնքային համակարգն է, որը ծառայում է 1.4 մլն հիվանդի, որոնցից 475 000-ը չունեն ապահովագրություն.։ Ընկերությունն ստեղծվել է 1969 թվականին Նյու Յորք նահանգի օրենսդիր մարմնի կողմից որպես հասարակական կազմակերպություն (1969 թվականի օրենքի գլուխ 1016)։ Նյու Յորքի առողջապահության և հիվանդանոցների ընկերությունը գործարկում է 11 շտապ օգնության հիվանդանոց, 5 տարեցների տուն, 6 ախտորոշիչ և բուժական կենտրոններ և առաջնային բժշկա-սանիտարական օգնության ավելի քան 70 համայնքային կենտրոն, որոնք հիմնականում ծառայում են աղքատներին և աշխատավոր դասին։ Ընկերության «MetroPlus Health Plan»-ը Նյու Յորքի կառավարության կողմից ֆինանսավորվող ամենամեծ առողջապահական ապահովագրության ընկերությունն է, որին ընտրում է Նյու Յորքի բնակիչներից գրեթե կես միլիոնը։

Առողջապահության և հիվանդանոցների ընկերությունը ծառայություն է մատուցում միլիոնավոր նյույորքցիների ավելի քան 190 լեզուներով։ Ամենահայտնի հիվանդանոցը Բելվյու հիվանդանոցն է՝ Միացյալ Նահանգների ամենահին հանրային հիվանդանոցը։ Այստեղ են բուժվում ԱՄՆ նախագահը կամ այլ երկրների առաջնորդները, եթե վերջիններս հիվանդանում են կամ վնասվածք ստանում Նյու Յորքում եղած ժամանակ։ Առողջապահության և հիվանդանոցների ընկերության նախագահը վիրաբույժ Ռամանաթան Ռաջուն է, որը նախկինում եղել է Իլինոյսի Կուկ շրջանի առողջապահական համակարգի գործադիր տնօրենը։ 2017 թվականի օգոստոսին քաղաքապետ Բիլ դե Բլասիոն օրենք ստորագրեց, որով 2018 թվականից արգելվում է դեղատներում ծխախոտ վաճառել։

Հանրային անվտանգություն

Ոստիկանություն և օրենքի կիրառում

 

Նյու Յորքի ոստիկանության բաժինը (NYPD) Միացյալ Նահանգների խոշորագույն ոստիկանական բաժինն է՝ ավելի քան 35 000 ոստիկանով։ Ոստիկանական բաժնի աշխատակիցները հաճախ են հիշատակվում քաղաքական գործիչների, մամուլի կողմից․ նրանք ունեն նաև իրենց սեփական ավտոմեքենաները, որոնք ստացել են «New York's Finest» անվանումը։

1990-ական թվականներից հանցավորության աստիճանը շարունակում է իջնել Նյու Յորքում։ 2012 թվականին Նյու Յորքի ոստիկանության բաժինը մանրակրկիտ ստուգման ենթարկվեց «կանգնեցրու և խուզարկիր» ծրագրի կիրառման համար, որն այնուհետև որոշ փոփոխությունների ենթարկվեց։ 2014 թվականի դրությամբ Նյու Յորքը Միացյալ Նահանգների երրորդ ամենաանվտանգ քաղաքն է սպանությունների առումով․ քաղաքն զգալիորեն անվտանգ դարձավ 1970–1990-ական թվականների ցայտուն հանցավորությունից հետո։ Բռնի հանցագործությունները Նյու Յորքում 1993–2005 թվականներին կրճատվեցին ավելի քան 75%-ով և շարունակեցին նվազել նույնիսկ այն ժամանակ, երբ բնակչության աճ գրանցվեց։ 2002 թվականին հանցագործությունների մակարդակը Նյու Յորքում նույնն էր, ինչ Յուտա նահանգի Պրովո քաղաքում և այն ԱՄՆ-ի 100 000-ից ավել բնակչություն ունեցող 216 քաղաքների շրջանում զբաղեցրեց 197-րդ տեղը։ 2005 թվականին սպանությունների մակարդակն ամենացածրն էր 1966 թվականից ի վեր, իսկ 2007 թվականին քաղաքում 500-ից էլ քիչ սպանության դեպք գրանցվեց․ այս ցուցանիշն ամենացածրն է 1963 թվականին հանցագործությունների վիճակագրության հրապարակումից ի վեր։ 2015 թվականին իրավախախտների 50.5%-ը սևամորթներ էին, 33.3%-ը՝ լատինոամերիկացիներ, 11.1%-ը՝ սպիտակամորթներ, 4.8%-ը՝ ասիացի/խաղաղօվկիանոսյան կղզիներից և 0.3%-ը՝ բնիկ։ 2015 թվականին Նյու Յորքում գրանցվեց սպանության 352 դեպք, որը կրկին ամենացածր գրանցված ցուցանիշն է։

Սոցիոլոգները և քրեագետները համաձայնության չեն եկել, թե ինչու է քաղաքում հանցագործությունների մակարդակն այդքան կտրուկ նվազել։ Ոմանք այն վերագրում են նոր մարտավարության հետ, որը վարում է Ոստիկանության բաժինը, ինչպես նաև «CompStat»-ի օգտագործման և կոտրված պատուհանների տեսության հետ։ Մյուսներն էլ հղվում են համաճարակային և ժողովրդագրական փոփոխությունների վրա, այդ թվում՝ ներգաղթի վրա։ Մյուս տեսությունն այն է, որ ավտոմեքենաների պատճառած աղտոտումը՝ արճիճը, որը կարող է իջեցնել ինտելեկտի և բարձրացնել ագրեսիայի մակարդակը, 20-րդ դարի կեսերին հրահրեց քրեական մեծ ալիքի՝ ավելի շատ ազդեցություն թողնելով երթևեկությամբ ծանրաբեռնված քաղաքների վրա, ինչպիսին Նյու Յորքն է։ Խիստ հարաբերակցություն հայտնաբերվեց, որը վկայում էր այն մասին, որ բռնության մակարդակը Նյու Յորքում և այլ խոշոր քաղաքներում սկսել է նվազել այն բանց հետո, երբ 1970-ական թվականներին ամերիկյան բենզինից հեռացվեց արճիճը։ Մյուս տեսությունը, որով բացատրվում է Նյու Յորքում սպանությունների մակարդակի ընկնելը, հակառակ հարաբերակցությունն է սպանությունների քանակի և քաղաքի գնալով ավելի խոնավ եղանակի միջև։

Կազմակերպված հանցավորությունը երկար ժամանակ է ինչ ասոցացվում է Նյու Յորքի հետ՝ սկսած 1820-ական թվականների 40 ավազակներից և Ֆայվ Փոյնթսի Ռոուչ Գարդսից։ 20-րդ դարում նկատվեց մաֆիայի, որտեղ գերիշխում էր 5 ընտանիք, ինչպես նաև հրոսակախմբերի աճ, այդ թվում՝ Բլեք Սպեյդսը։ Քաղաքում մաֆիայի և հրոսակախմբերի առկայությունը կրճատվեց 21-րդ դարում։

Հրշեջ ծառայություն

 

Նյու Յորքի հրշեջ ծառայությունը (FDNY) ապահովում է Նյու Յորքի 5 բորոների հակահրդեհային պաշտպանությունը, տեխնիկական միջոցների ներգրավմամբ փրկարարական աշխատանքները, արձագանքում է կենսաբանական, քիմիական և ռադիոակտիվ վտանգներին և շտապ բժշկական դեպքերին։ Նյու Յորքի հրշեջ ծառայությունն ամենամեծն է ԱՄՆ-ում և երկրորդն աշխարհում՝ Տոկիոյի հրշեջ ծառայությունից հետո։ Նյու Յորքի հրշեջ ծառայությունում աշխատում է 11 080 հրշեջ և ավելի քան 3300 շտապօգնության աշխատակից և պարամեդիկ։ Ծառայության նշանաբանն է «Նյու Յորքի ամենախիզախները» (անգլ.՝ New York's Bravest)։

Նյու Յորքի հրշեջ ծառայության աշխատակիցները բախվում են հրդեհների մարման բազմատեսակ խնդիրների, որոնք շատ դեպքերում յուրօրինակ են հենց Նյու Յորքի համար։ Բացի փայտե միահարկանի տները և բազմահարկ շենքերը, շատ բազում մեկուսացված կամուրջներ և թունելներ, ինչպես նաև մեծ պարկեր և փայտաշեն տարածքներ, որոնք կարող են հրդեհվել։ Նյու Յորքում է գտնվում նաև աշխարհում մետրոյի ամենախոշոր համակարգը, որը բաղկացած է հարյուրավոր մղոնանոց էլեկտրականացված թունելից։

Նյու Յորքի հրշեջ ծառայության գլխամասը գտնվում է Դաունթաուն Բրուքլինի ՄետրոԹեք Սենթեր 9 հասցեում, իսկ Հրշեջ ծառայության ակադեմիան՝ Ռենդոլս կղզում։ Ահազանգի 3 գրասենյակ կա, որոնք ընդունում և ուղարկում են տագնապի ազդանշանները համապատասխան բաժանմունքներին։ Բրուքլինի ՄետրոԹեք Սենթեր 11 հասցեում գտնվող գրասենյակը ծառայում է Մանհեթենին, Բրուքլինին և Սթաթեն Այլենդին։ Բրոնքսի և Քուինսի գրասենյակները գտնվում են առանձին շենքերում։

Նյու Յորքն Իսլանդիայի, Լատվիայի դիվանագիտական հյուպատոսությունների և Նյու Յորքի Բարուք քոլեջի կողմից անվանվել է աշխարհի մշակութային մայրաքաղաք։ Ավստրալիայի ազգային գրադարանը 1940–1965 թվականներին հրատարակել է Նյու Յորքի մասին մի շարք էսեներ պարունակող մի գիրք՝ «New York, Culture Capital of the World» («Նյու Յորք՝ աշխարհի մշակութային մայրաքաղաք») անվամբ։ Նյու Յորքը նկարագրելիս հեղինակ Թոմ Վուլֆն ասել է․ «Մշակույթն ուղղակի օդում է՝ որպես եղանակի մաս»։

Քաղաքում սկվեցին խոշոր ամերիկյան մշակութային շարժումներ, ինչպիսիք են Հարլեմի վերածնունդը, որով Միացյալ Նահանգներում հիմք դրվեց աֆրոամերիկյան գրական կանոնին։ 1940-ական թվականներին քաղաքը ջազի կենտրոնն էր, 1950-ականներին՝ աբստրակտ էսպրեսիոնիզմի, իսկ 1970-ականներին՝ հիփ հոփի ծննդավայրը։ 1970-ական և 1980-ական թվականներին ազդեցիկ էին քաղաքի փանք և հարդքոր ենթամշակույթները։ Նյու Յորքում վաղուց զարգանում է նաև եբրայա-ամերիկյան գրականությունը։

Նյու Յորքում են ծնունդ առել բազում մշակութային շարժումներ՝ ներառյալ Հարլեմի վերածնունդը՝ գրականության և կերպարվեստի բնագավառում, աբստրակտ էքսպրեսիոնիզմը (հայտնի նաև որպես Նյու Յորքի դպրոց) նկարչության ոլոտում և հիփ հոփը, փանկը, սալսան, դիսկոն, ֆրիսթայլը, Թին Փան Էլին և ջազը՝ երաժշտության մեջ։ Նյու Յորքը համարվում է նաև պարի համաշխարհային մայրաքաղաքը։ Նյու Յորքի նորաձևության շաբաթն աշխարհի ամենանշանակալի իրադարձությունների մեկն է, որը լայնորեն լուսաբանվում է զանգվածային լրատվամիջոցների կողմից։ «Global Language Monitor»-ի կողմից Նյու Յորքը նաև շատ հաճախ դասակարգվում է որպես նորաձևության առաջատար մայրաքաղաք։

Արվեստ

Նյու Յորքում են գտնվում ավելի քան 2000 արվեստի և մշակութային կազմակերպություններ և ավելի քան 500 տարբեր չափերի պատկերասրահներ։ Քաղաքային իշխանությունները ֆինանսավորում են արվեստի տարբեր ճյուղերը ամենամյա մեծ բյուջեով, որն ավելին է, քան «National Endowment for the Arts»-ի բյուջեն։ 19-րդ դարի հարուստ բիզնես մագնատներն այստեղ կառուցեցին խոշոր մշակութային հաստատությունների ցանց, ինչպիսիք են հանրահայտ Քարնեգի հոլը և Մետրոպոլիտեն թանգարանը, որոնք միջազգային ճանաչում ձեռք բերեցին։ Էլեկտրական լուսավորման ի հայտ գալը հանգեցրեց թատերական ներկայացումների մշակմանը, իսկ 1880-ական թվականներին Նյու Յորքի Բրոդվեյ և 42-րդ փողոցների վրա գտնվող թատրոններում սկսեցին ներկայացման նոր ձևեր մշակվել, որոնք հետագայում հայտնի դարձան որպես Բրոդվեյի մյուզիքլներ։ Խիստ ազդեցություն կրելով քաղաքի գաղթյալներից՝ այնպիսի ստեղծագործություններ, ինչպիսիք են Էդվարդ Հարիգանինը և Ջորջ Քոհանինը, արձակում օգտագործում էին երգեր, որոնք հաճախ հույս և փառասիրություն էին արտահայտում։

Կատարողական արվեստ

 

Բրոդվեյի թատրոնն աշխարհում անգլալեզու թատրոնի գլխավոր տեսակներից մեկն է, որն իր անունն ստացել է Բրոդվեյից՝ Թայմս Սքվերը հատող գլխավոր փողոցի անունից, որը երբեմն կոչվում է նաև «Մեծ սպիտակ ճանապարհ»։ Միդթաուն Մանհեթենի Թատերական թաղամասում գտնվող 41 թատրոնները՝ յուրաքանչյուրը 500 տեղանոց, կոչվում են Բրոդվեյի թատրոններ։ Բրոդվեյի լիգայի տվյալներով՝ 2013-2014 թատերաշրջանում Բրոդվեյը վաճառել է 1.27 մլրդ ԱՄՆ դոլարի տոմս, որը 11.4%-ով ավել է 2012–2013 թատերաշրջանից (1.139 մլրդ)։ 2013-2014 թատերաշրջանում հանդիսատեսի թիվը կազմել է 12.21 մլն, որը 5.5%-ով ավել է 2012–2013 թատերաշրջանից՝ 11.57 մլն։ Մանհեթենի փողոցներում ամեն քայլափոխի կարելի է հանդիպել բազում հմտություններ ունեցող կատարողական արվեստի ներկայացուցիչների։

Մանհեթենի Լինքոլն հրապարակում տեղակայված Կատարողական արվեստի Լինքոլն կենտրոնում են գտնվում արվեստի այնպիսի ազդեցիկ հաստատություններ, ինչպիսիք են Մետրոպոլիտեն օպերան, Նյու Յորքի օպերան, Նյու Յորքի ֆիլհարմոնիան, Նյու Յորքի բալետը, Վիվիեն Բոմոնթ թատրոնը, Ջուլիարդ դպրոցը, Ջազը Լինքոլն Սենթերում հաստատությունը և Ալիս Թալի Հոլը։ Լի Ստրասբերգի թատրոնի և կինոյի ինստիտուտը տեղակայված է Յունիոն Սքվերում, Արվեստների Տիշ դպրոցը՝ Նյու Յորքի համալսարանում, իսկ Կենտրոնական պարկի ամառային բեմին անվճար համերգներ են կազմակերպվում։

Կերպարվեստ

 

Նյու Յորքում են գտնվում հարյուրավոր մշակութային և պատմական հաստատություններ, որոնցից շատերը միջազգային ճանաչում ունեն։ Մանհեթենի Վերին Իսթ Սայդի Հինգերորդ պողոտայի 82-150-րդ հատվածը, որը երբեմն կոչվում է Վերին Քարնեգի Հիլ, կրում է Թանգարանային մղոն անունը։ Մղոնը, որտեղ տեղակայված են աշխարհի բազում մշակութային հաստատություններ, իրականում 3 թաղամասով ավել է, քան մեկ մղոնը (1.6 կմ)։ Հինգերորդ պողոտայի այս հատվածում 10 թանգարան է գտնվում։ Տասերորդը՝ Աֆրիկյան արվեստի թանգարանը, միացավ մնացածին 2009 թվականին․ թեև թանգարանը գտնվում է 110-րդ փողոցի վրա՝ այն առաջին նոր թանգարանն է, որ կառուցվել է Մղոնի վրա 1959 թվականին Սողոմոն Գուգենհայմի թանգարանի կառուցումից ի վեր։ Բացումը տեղի է ունեցել 2012 թվականի վերջերին։ Թանգարանները համագործակցում են նաև ամենամյա Թանգարանային մղոնի փառատոնի կազմակերպման շրջանակներում, որն ամեն տարի տեղի է ունենում հունիս ամսին։ Փառատոնը նպատակ ունի գովազդել թանգարանները և բարձրացնել դրանց հաճախելիությունը։ Աշխարհի շատ շահութաբեր արվեստի աճուրդներ կազմակերպվում են Նյու Յորքում։

Խոհանոց

 

Նյու Յորքի խոհանոցն ներառում է բազում միջազգային խոհանոցներ, որը պայմանավորված է քաղաքի ներգաղթյալներով։ Կենտրոնական Եվրոպայի և Իտալիայի ներգաղթյալներն իրենց հետ բերել են բեյգլներ, չիզքեյքեր և Նյու Յորքի ոճով պիցցա, մինչ չինական և ասիական այլ ռեստորանները՝ սենդվիչներ․ տրատորիաները, ճաշարաններն ու սրճարանները դարձան համատարած երևույթներ։ Քաղաքում գործում են մոտ 4000 արտոնագրված սննդի մատակարարներ, որոնցից շատերը ներգաղթյալներ են, որոնց շնորհիվ Միջին Արևելքի շատ սնունդներ, ինչպիսիք են ֆալաֆելը և քաբաբները, դարձել են ժամանակակից Նյու Յորքի փողոցային սնունդը։ Ըստ Միշլենի՝ Նյու Յորքում են գտնվում «բարձրաճաշակ խոհանոցի գրեթե հազար լավագույն և տարատեսակ ռեստորանները»։ Նյու Յորքի Առողջապահության և մտավոր հիգիենայի բաժինը քաղաքի 24000 ռեստորաններին գնահատական է տալիս՝ հիմնվելով ստուգայցերի արդյունքների վրա։

Շքերթներ

 

 

 

 

Ժամացույցի սլաքի ուղղությամբ, վերևի ձախ անկյունից՝ ամենամյա Մեսիի երախտագիտության օրվա շքերթը՝ աշխարհի ամենամեծ շքերթը, ամենամյա Գրինվիչ Վիլիջի Հելոուինի շքերթը, ամենամյա Ֆիլիպինների Անկախության օրվան նվիրված շքերթը և Ապոլոն 11-ի տիեզերագնացներին նվիրված շքերթը։

Նյու Յորքը հայտնի է իր փողոցային շքերթներով, որոնք նվիրված են բազմազան թեմաների, այդ թվում՝ տոների, ազգությունների, մարդու իրավունքների, մեծ լիգաներում սպորտային թիմերի հաղթանակների։ Շքերթների մեծ մասը տեղի է ունենում Մանհեթենում։ Ամենամյա փողոցային շքերթների առաջնային ուղղվածությունը, որպես կանոն, հյուսիսից հարավ է․ շքերթն անցնում է մեծ պողոտաներով։ Ամենամյա Մեսիի երախտագիտության օրվա շքերթն աշխարհի ամենամեծ շքերթն է, որն սկիզբ է առնում Կենտրոնական պարկից և ուղևորվում դեպի հարավ՝ Մեսիի Հերալդ Սքվեր գլխամաս․ շքերթը դիտում են ամբողջ աշխարհից միլիոնավոր հեռուստադիտողներ։ Այլ հայտնի շքերթներից են ամենամյա Սուրբ Պատրիկի օրվա շքերթը, որը տեղի է ունենում մարտին, ԼԳԲՏ շքերթը՝ հունիսին, Գրինվիչ Վիլիջի Հելոուինի շքերթը՝ հոկտեմբերին և բազմաթիվ շքերթներ՝ նվիրված բազում ազգերի անկախության օրվան։ Թղթե գլանակներով կամ կոնֆետիներով ուղեկցվող շքերթները, որոնք սովորաբար տեղի են ունենում, երբ սպորտային թիմերը հաղթում են որևէ մրցաշարում, Բրոդվեյի Հերոսների կանյոնի մոտով ուղևորվում են դեպի հյուսիս՝ Բոուլինգ Գրինից դեպի Ստորին Մանհեթենի Սիթի Հոլի պարկ։

Արտասանություն և բարբառ

Նյու Յորքում պատմականորեն ձևավորվել է առանձնահատուկ տեղական խոսք, որն անվանվում է Նյու Յորքի բարբառ, այլ կերպ՝ բրուքլիներեն կամ նյույորքերեն։ Այն համարվում է ամերիկյան անգլերենի ամենաճանաչվող արտասանություններից մեկը։ Այս բարբառի դասական տարբերակով խոսում են եվրոպական ծագում ունեցող միջին և բանվոր դասակարգի մարդիկ։ Վերջին տասնամյակների ընթացքում ոչ եվրոպացի ներգաղթյալների հոսքը փոփոխություններ է մտցրել բարբառի մեջ, և այս խոսքի ավանդական ձևը նախկինի պես տարածված չէ նյույորքցիների շրջանում։

Նյու Յորքի բարբառի ավանդական արտասանությունը բնութագրվում է որպես ոչ ռոական, այսպես, վանկի վերջում կամ անմիջապես բաղաձայնից առաջ [ɹ] հնչյունը չի լսվում․ ուստի, քաղաքի անվանումը հնչում է «Նյու Յոք»։ [ɹ] հնչյունը չի արտասանվում նաև հետևյալ բառերում՝ «park» [[[IPA|pɑək]]], «butter» [bʌɾə], կամ «here» [hiə]։ [ɔr] հնչյունը այնպիսի բառերում, ինչպիսիք են «talk, law, cross, chocolate և coffee», արտասանվում է ավելի լարված և բարձր, քան ընդհանուր ամերիկյան անգլերենում։ Նյու Յորքի ամենահին բարբառի ծայրահեղ տարբերակում ձայնավոր հնչյունները «girl» և «oil» բառերում դարձել են երկբարբառ՝ [ɜɪ]։ Սա հաճախ թյուրիմացության պատճառ է դառնում այլ արտասանություն ունեցող մարդկանց մոտ, քանի որ er և oy հնչյունները տեղերով փոխվում են այնպես, որ «girl»-ն արտասանվում է «goil», իսկ «oil»-ը՝ «erl»։ 1970-ականներին «Ամեն ինչ ընտանիքում» սիթքոմի Արչի Բանքերի կերպարը (դերասան՝ Քարոլ Օ'Քոննել) խոսում էր հենց այս բարբառով։

Սպորտ

 

Նյու Յորքի մարաթոնն ամենամեծն է աշխարհում

 

ԱՄՆ թենիսի բաց առաջնությունը տեղի է ունենում յուրաքանչյուր օգոստոս կամ սեպտեմբեր ամիսներին Քուինսի Ֆլաշինգ Մեդոուս-Քորոնա պարկում։

 

Ֆլաշինգ Մեդոուս-Քորոնա պարկում գտնվող Սիթի Ֆիլդը Նյու Յորք Մեթսի տնային մարզադաշտն է 2009 թվականից։

Նյու Յորքում են անցկացվում Ֆուտբոլի ազգային լիգան, Բեյսբոլի բարձրագույն լիգան, Բասկետբոլի ազգային ասոցիացիան, Հոկեյի ազգային լիգան և Ֆուտբոլի բարձրագույն լիգան։ Նյու Յորքի մերձքաղաքային շրջանում են տեղակայված այս 5 պրոֆեսիոնալ լիգաների սպորտային թիմերը։ Քաղաքում դեռ հին ժամանակներից թիմերը մասնակցում են պրոֆեսիոնալ սպորտին․ քաղաքում 1882 թվականից, երբ ստեղծվեց Բրուքլին Դոդջերս բեյսբոլի թիմը, պարբերաբար անց են կացվում պրոֆեսիոնալ սպորտի մրցաշարեր։ Քաղաքում խաղացել են ավելի քան 40 խոշոր պրոֆեսիոնալ թիմեր 5 սպորտաձևերում, որոնք մասնակցել են ինչպես ընթացիկ, այնպես էլ պատմական, միմյանց հետ մրցող լիգաների։ Աշխարհում երբևէ կառուցված 10 ամենաթանկ մարզադաշտերից 4-ը՝ Մեթլայֆ Ստադիումը, նոր Յանկի Ստադիումը, Մեդիսոն Սքուեր Գարդենը և Սիթի Ֆիլդը, տեղակայված են Նյու Յորքի մերձքաղաքային շրջանում։ Մեդիսոն Սքուեր Գարդենը, նրան նախորդող մարզադաշտը, նախկին Յանկի Ստադիումը և Էբեթս Ֆիլդը, գտնվում են Նյու Յորք քաղաքում, վերջին երկուսը պատկերված են ԱՄՆ նամականիշների վրա։

Նյու Յորքը բնորոշվում է որպես «բեյսբոլի մայրաքաղաք»։ Նյու Յորքի թիմերը հաղթել են Բեյսբոլի 35 բարձրագույն լիգաներում և արժանացել 73 պատվադրոշի։ Այն 5 մերձքաղաքային շրջաններից մեկն է (Լոս Անջելես մերձքաղաքային շրջան, Չիկագո մերձքաղաքային շրջան, Բալթիմոր-Վաշինգտոն մերձքաղաքային շրջան և Սան Ֆրանցիսկո Բեյ մերձքաղաքային շրջան), որը 2 բեյսբոլի թիմ ունի։ Բացի այդ, տեղի է ունեցել «Subway Series»-ի 14 համաշխարհային մրցաշարեր, որտեղ Նյու Յորքի թիմերը խաղացել են միմյանց հետ։ Ոչ մի այլ մերձքաղաքային շրջան նման բան չի ունեցել․ շրջանից մասնակցել է միայն մեկ թիմ (Չիկագոն՝ 1906 թվականին, Սենթ Լյուիսը՝ 1944-ին և Սան Ֆրանցիսկո Բեյը՝ 1989-ին)։ Ներկայումս քաղաքից Բեյսբոլի բարձրագույն լիգային մասնակցում է 2 թիմ՝ Նյու Յորք Մեթսը, որը խաղում է Քուինսի Սիթի Ֆիլդում և Նյու Յորք Յանկիսը, որը խաղում է Բրոնքսի Յանկի Ստադիումում։ Յանկիները հաղթել են ռեկորդային՝ 27 առաջնություններում, իսկ Մեթսերը 2 անգամ հաղթել են Համաշխարհային առաջնությանը։ Նյու Յորքում են խաղացել նաև Բրուքլին Դոդջերսը (այժմ՝ Լոս Անջելես Դոդջերս), որը մեկ անգամ է հաղթել Համաշխարհային առաջնությունում և Նյու Յորք Ջայանթսը (այժմ՝ Սան Ֆրանցիսկո Ջայանթս), որը 5 անգամ հաղթել է Համաշխարհային առաջնությունում։ Երկու թիմերն էլ տեղափոխվել են Կալիֆոռնիա 1958 թվականին։ Քաղաքում խաղում են նաև Բեյսբոլի ցածրագույն լիգայի 2 թիմ՝ Բրուքլին Սայքլոնսը և Սթաթեն Այլենդ Յանկիսը։

Ֆուտբոլի ազգային լիգային քաղաքը ներկայացնում են Նյու Յորք Ջայանթսը և Նյու Յորք Ջեթսը, թեև երկու թիմերն էլ իրենց տնային խաղերը խաղում են Մեթլայֆ Ստադիումում՝ Նյու Ջերսիի Իսթ Ռաթերֆորդում, որը 2014 թվականին հյուրընկալեց «Super Bowl XLVIII»-ը։

Նյու Յորք Այլենդերսը և Նյու Յորք Ռենջերսը քաղաքը ներկայացնում են Հոկեյի ազգային լիգայում։ Մերձքաղաքային շրջանից մասնակցում է նաև Նյու Ջերսի Դևիլսը, որը խաղում է Նյու Ջերսիի Նյուարկ քաղաքի մոտ։

Քաղաքի Բասկետբոլի ազգային ասոցիացիային մասնակցող թիմերն են Բրուքլին Նեթսը և Նյու Յորք Նիքսը, իսկ Նյու Յորք Լիբերթին մասնակցում է Կանանց բասկետբոլի ազգային ասոցիացիային։ Քոլեջի մակարդակի բասկետբոլի առաջին ազգային առաջնությունը՝ «National Invitation Tournament»-ը, առաջին անգամ կայացել է Նյու Յորքում 1938 թվականին և շարունակում է կազմակերպվել քաղաքում։ Քաղաքը հայտնի է բասկետբոլի հետ իր կապվածությամբ․ քաղաքի գրեթե յուրաքանչյուր զբոսայգում երիտասարդությունը բասկետբոլ է խաղում, որոնցից շատերն առաջ են գնում և մասնակցում քոլեջի մեծ առաջնություններին և Բասկետբոլի ազգային ասոցիացիային։

Ֆուտբոլում Նյու Յորքը ներկայացնում է Նյու Յորք Սիթի ՖԱ-ն, որն իր տնային խաղերն անց է կացնում Յանկի Ստադիումում։ Նյու Յորք Ռեդ Բուլզը տնային խաղերն անց է կացնում Նյու Ջերսիի Հարիսոն քաղաքի Ռեդ Բուլ Արենայում։ Հինավուրց ժամանակներից քաղաքը հայտնի է Նյու Յորք Կոսմոս թիմով, որը բարձր հաջողություն վայելող պրոֆեսիոնալ ֆուտբոլային թիմ էր, որտեղ խաղում էր Պելեն։ Նյու Յորք Կոսմոսի նոր տարբերակ ձևավորվեց 2010 թվականին, որը 2013 թվականին սկսեց հանդես գալ Հյուսիսային Ամերիկայի ֆուտբոլի լիգայի երկրորդ դիվիզիոնում։ Կոսմոսը տնային խաղերն անց է կացնում Հոֆսթրա համալսարանական ավանի Ջեյմս Շուարտ Ստադիումում՝ ոչ շատ հեռու Նյու Յորքի Հեմփստեդ գյուղից։

ԱՄՆ թենիսի ամենամյա բաց առաջնությունը աշխարհի 4 Մեծ սաղավարտի առաջնություններից մեկն է, որը տեղի է ունենում Քուինսի Ֆլաշինգ Մեդոուս-Քորոնա պարկի Թենիսի ազգային կենտրոնում։ Նյու Յորքի մարաթոնը, որն անցնում է 5 բորոներով, աշխարհի վազքի ամենամեծ մարաթոնն է․ 2016 թվականին վերջնագծին հասել է 51 394 մասնակից և 98,247 դիմորդներ համար 2017 մրցավազք., իսկ 2017 թվականի մարաթոնին մասնակցելու հայտ է ներկայացրել 98 247 մասնակից։ Միլրոս խաղերն ամենամյա «Track and field» խաղեր են, որի նշանակալի իրադարձությունը «Wanamaker Mile»-ն է։ Բռնցքամարտը ևս քաղաքի խոստումնալից սպորտային խաղերից է․ յուրաքանչյուր տարի Մեդիսոն Սքուեր Գարդենում անց է կացվում Բռնցքամարտի մեծահասակների «Ոսկե ձեռնոց» առաջնությունը։ Քաղաքը համարվում է նաև Բելմոնթ Ստեյքսի հյուրընկալը՝ վերջին, ամենաերկար և ամենահին ձիավազքի «Triple Crown» մրցաշարը, որը տեղի է ունենում քաղաքի սահմանային Բելմոնթ պարկում հունիսի առաջին կամ երկրորդ կիրակին։ 1932 թվականին քաղաքը հյուրընկալեց նաև ԱՄՆ Գոլֆի բաց առաջնությունը, իսկ 1930 և 1939 թվականներին՝ Պրոֆեսիոնալ գոլֆի ասոցիացիայի մրցաշարը։

Նյու Յորքի տրանսպորտային համակարգը և՛ բարդ է, և՛ ընդարձակ։

Արագ փոխադրում

Նյու Յորքի զանգվածային փոխադրամիջոցների մեծ մասն աշխատում է օրական 24 ժամ․ փոխադրամիջոցից օգտվող յուրաքանչյուր 3 բնակչի բաժին է ընկնում 1 փոխադրամիջոց, իսկ երկրի երկաթուղային տրանսպորտից օգտվողների 2/3-ը բնակվում է Նյու Յորք մերձքաղաքային շրջանում։

Երկաթուղի

 

Նյու Յորքի հանրահայտ մետրոն ամենամեծ արագ փոխադրման միջոցն է ամբողջ աշխարհում՝ իր գործող 472 կայարաններով և ուղերթի երկարությամբ։ Նյու Յորքի գրեթե բոլոր կայարաններն աշխատում են օրը 24 ժամ՝ ի տարբերություն քաղաքների մեծամասնության, որտեղ մետրոն գիշերը չի գործում, այդ թվում՝ Հոնկոնգի, Լոնդոնի, Փարիզի, Սեուլի և Տոկիոյի մետրոները։ Նյու Յորքի մետրոն Արևմտյան կիսագնդի ամենածանրաբեռնված մետրոն է․ 2015 թվականին այն փոխադրել է 1.76 մլրդ ուղևոր, իսկ Նյու Յորքի կենտրոնական մեծ կայարանը, որը նաև կոչվում է «Կենտրոնական մեծ կայարան», աշխարհի ամենամեծ երկաթուղային կայարանն է իր երկաթուղային հարթակների թվով։

Հասարակական տրանսպորտն անհրաժեշտ փոխադրամիջոց է Նյու Յորքում։ Բնակչության 54,6%-ը 2005 թվականին աշխատանքի էր գնում զանգվածային փոխադրամիջոցներով՝ ի տարբերություն ԱՄՆ-ի մնացած քաղաքների, որտեղ բնակչության 90%-ն իր ավտոմեքենայով է աշխատանքի գնում։ Ըստ Նյու Յորքի գանձապետի՝ քաղաքի աշխատավորները շաբաթական միջինում 6 ժամ 18 րոպե են ծախսում աշխատանքի հասնելու համար, որն ամենաշատ ծախսված ժամանակն է ԱՄՆ-ի մնացած քաղաքների հետ համեմատած։ Նյու Յորքն ԱՄՆ-ի միակ քաղաքն է, որտեղ բնակչության մեծամասնությունը (52%) ավտոմեքենա չունի․ մանհեթենցիների միայն 22%-ն ավտոմեքենա ունի։ Զանգվածային փոխադրամիջոցներից օգտվելու շնորհիվ նյույորքցիներն ավելի քիչ գումար են ծախսում տրանսպորտի վրա՝ տարեկան խնայելով $19 մլրդ ԱՄՆ դոլար։

Նյու Յորքի արվարձանային երկաթուղին ամենամեծն է Հյուսիսային Ամերիկայում։ Նյու Յորքն իր արվարձաններին կապող երկաթուղային համակարգը կազմված է Լոնգ Այլենդի երկաթգծից, Մետրոհյուսիսային երկաթգծից և Նյու Ջերսի տրանզիտից։ Համակարգերը միանում են Կենտրոնական մեծ կայարանում և Փենսիլվանիա կայարանում և ունեն ավելի քան 25 կայարան և 20 երկաթգիծ։ Քուինսի վերերկրյա «AirTrain»-ը Ջոն Քենեդու անվան միջազգային օդանավակայանը կապում է Նյու Յորքի մետրոյի և Լոնգ Այլենդի երկաթգծի հետ․ առանձին «AirTrain» համակարգ է նախատեսվում «Grand Central Parkway»-ից, որը Լա Գուարդիա օդանավակայանը կմիացնի այդ տրանզիտային համակարգերին։ Միջքաղաքային երկաթգիծը սպասարկում է «Amtrak» ընկերությունը, որի ամենածանրաբեռնված կայարանը Փենսիլվանիա կայարանն է Մանհեթենի արևմտյան հատվածում, որտեղից «Amtrak»-ը «Northeast Corridor»-ի հետ ապահովում է կապը Բոսթոնի, Ֆիլադելֆիայի և Վաշինգտոնի, ինչպես նաև հյուսիսամերիկյան այլ քաղաքների հետ։

Սթաթեն Այլենդի մետրոպոլիտենը, աշխատելով օրը 24 ժամ, ծառայում է միայն Սթաթեն Այլենդին։ «PATH»-ը Միդթաունը և Ստորին Մանհեթենը կապում է Նյու Ջերսիի հյուսիսարևելյան հատվածի՝ առաջին հերթին Հոբոկեն, Ջերսի Սիթի և Նյուարկ քաղաքների հետ։ Նյու Յորքի մետրոյի նման «PATH»-ը ևս աշխատում է օրը 24 ժամ․ աշխարհի 6 արագ փոխադրման համակարգերից 3-ը, որոնք աշխատում են 24 ժամ, ամբողջովին կամ մասամբ տեղակայված են Նյու Յորքում։

Ծանր երկաթգծի կառուցման բազմամիլիարդանոց նախագծերի մեջ են մտնում «Second Avenue Subway»-ը, «East Side Access»-ը և «7 Subway Extension»-ը։

Ավտոբուսներ

 

Նյու Յորքի ավտոբուսների համակարգն ամենամեծն է Հյուսիսային Ամերիկայում։ Նավահանգստային ավտոկայանը՝ քաղաքի գլխավոր միջքաղաքային ավտոկայանը, օրական ծառայում է 7000 ավտոբուսների և 200 000 երթուղիների՝ այն դարձնելով աշխարհի ամենածանրաբեռնված ավտոկայանը։

Օդային տրանսպորտ

 

Նյու Յորքի օդային տարածքն է ԱՄՆ-ում ամենածանրաբեռնվածն է և համարվում է նաև աշխարհի ամենածանրաբեռնված օդային միջանցքը։ Նյու Յորք մերձքաղաքային շրջանի 3 ամենածանրաբեռնված օդանավակայաններն են Ջոն Քենեդու միջազգային օդանավակայանը, Նյուարկի Լիբերթի միջազգային օդանավակայանը և Լա Գուարդիա օդանավակայանը․ 2016 թվականին այս օդանավակայաններից օգտվել էին 130.5 մլն ուղևոր։ 2012 թվականին Քենեդու և Նյուարկի օդանավակայաններն ամենածանրաբեռնվածն էին և ԱՄՆ-ում չորրորդ ամենածանրաբեռնվածը՝ միջազգային ուղևորներ փոխադրելու առումով, իսկ 2011 թվականին Քենեդու օդանավակայանն էր ամենածանրաբեռնվածը Հյուսիսային Ամերիկայում՝ միջազգային ուղևորներ փոխադրելու առումով։ Նյու Յորքի և Նյու Ջերսիի Նավահանգստային վարչությունը ծրագրել է ընդլայնել ուղևորների ծավալը չորրորդ՝ Նյուբերգի Ստյուարտ միջազգային օդանավակայանի միջոցով։ 2015 թվականի հուլիսին հայտարարվել է Լա Գուարդիա օդանավակայանն ամբողջովին վերակառուցելու բազմամիլիարդանոց նախագծի մասին․ պետք է փոխարինվեն հնացած սարքավորումները։ Այլ կոմերցիոն օդանավակայանները, որոնք ծառայում են Նյու Յորք մերձքաղաքային շրջանին, Լոնգ Այլենդի ՄակԱրթուր օդանավակայանը, Թրենթոն Մերսեր օդանավակայանն ու Վեսթչեսթեր Քաունթի օդանավակայանն է։ Ընդհանուր առաջնային ավիացիոն օդանավակայանը, որը ծառայում է այս շրջանին, Թեթերբորո օդանավակայանն է։

Լաստանավեր

 

Սթաթեն Այլենդ Ֆերին ամենածանրաբեռնվածն է աշխարհում, որն օրական աշխատելով 24 ժամ՝ 2015 թվականի հուլիսից մինչև 2016 թվականի հունիս, 8.4 կմ ուղերթով՝ Սթաթեն Այլենդից Ստորին Մանհեթեն է փոխադրել 23 մլն ուղևորի։ Լաստանավերի մյուս համակարգերը երթևեկում են Մանհեթենի և քաղաքի և մերձքաղաքային շրջանի այլ թաղամասերի միջև։

2017 թվականին սկսել է աշխատել Նյու Յորք Ֆերին՝ Նյու Յորքի Տնտեսական զարգացման ընկերության նախաձեռնությունը, որի ուղերթն անցնում է 5 բորոներով․ լաստանավերի անուններն ընտրել են երկրորդ դասարանցի աշակերտները։ Բացի այդ, 2016 թվականի սեպտեմբերին «SeaStreak» ընկերությունը հայտարարեց 600 ուղևոր տեղավորող գերարագ շքեղ լաստանավի կառուցման մասին, որի ուղերթը Ջերսիի ափի և Մանհեթենի միջև է․ լաստանավերի գործարկումը նախատեսվում է 2017 թվականին։ Գործարկումից հետո այն կդառնա ամենամեծ նավն իր դասի մեջ։

Տաքսիներ, տրանսպորտային ստարտափներ և ճոպանուղիներ

Քաղաքի տրանսպորտային ենթակառուցվածքի այլ բնութագրիչներից են ավելի քան 12 000 դեղին տաքսիները, միմյանց հետ մրցող բազմազան ստարտափ տրանսպորտային ընկերությունները և ճոպանուղիները, որոնք երթևեկում են Ռուզվելտ կղզու և Մանհեթեն կղզու միջև։ Քարփուլը, երբ մեկ ավտոմեքենայով միաժամանակ մի քանի ուղևոր է երթևեկում, էական մրցակցային դաշտ են ստեղծել Նյու Յորքի տաքսու վարորդների համար։

Փողոցներ և մայրուղիներ

 

Չնայած Նյու Յորքի հասարակական փոխադրման լայնարձակ համակարգի՝ փողոցները քաղաքի բնորոշիչ գիծն են։ Մանհեթենի փողոցների ցանցի հատակագիծը մեծապես ազդել է քաղաքի ֆիզիկական զարգացման վրա։ Քաղաքի որոշ փողոցներ և պողոտաներ, ինչպիսիք են Բրոդվեյը, Ուոլ Սթրիթը, Մեդիսոն ավենյուն և 7-րդ պողոտան մեծ դեր են խաղում նաև ազգային արդյունաբերության՝ թատրոնի, ֆինանսների, գովազդի և նորաձևության ընկերությունների համար համապատասխանաբար։

Նյու Յորքն ունի նաև ավտոմայրուղիների և ծառուղիների ընդարձակ ցանց, որոնք քաղաքի բորոները միացնում են միմյանց, իսկ բազմազան կամուրջների և թունելների միջոցով՝ Նյու Ջերսիի հյուսիսային հատվածի, Վեսթչեսթեր շրջանի, Լոնգ Այլենդի և Կոնեկտիկուտի հարավարևմտյան հատվածի հետ։ Քանի որ այս մայրուղիները ծառայում են բորոներից դուրս բնակվող և արվարձանների բնակիչներին ևս, որոնք երթևեկում են Մանհեթեն, զարմանալի չեն ժամեր տևող խցանումները, որոնք սովորական երևույթ են՝ հատկապես երթևեկության լարված ժամերին։

Գետանցումներ

 

Նյու Յորքը տեղակայված է աշխարհի ամենամեծ բնական ծովախորշի վրա, իսկ Մանհեթենի և Սթաթեն Այլենդի բորոները տեղակայված են հիմնականում համանուն կղզիների վրա, մինչ Քուինսը և Բրուքլինը տեղակայված են Լոնգ Այլենդի ծայր արևմուտքում, իսկ Բրոնքսը՝ Նյու Յորք նահանգի ծայր հարավում։ Բորոների՝ ջրով առանձնացված լինելու հանգամանքը նպաստել է հանրահայտ կամուրջների և թունելների ենթակառուցվածքի զարգացմանը քաղաքում։

Ջորջ Վաշինգտոնի կամուրջն աշխարհի ամենածանրաբեռնված ավտոմեքենաների կամուրջն է, որը Մանհեթենը միացնում է Նյու Ջերսիի Բերգեն շրջանի հետ։ Վերազանո Նարոուս կամուրջը Հյուսիսային և Հարավային Ամերիկայի ամենաերկար կախովի կամուրջն է, ինչպես նաև աշխարհի ամենաերկարը։ Բրուքլինի կամուրջն ինքնին քաղաքի պատկերն է։ Բրուքլինի կամրջի աշտարակները կառուցված են կրաքարից, գրանիտից և Ռոզենդեյլի ցեմենտից, ճարտարապետական ոճը նեոգոթիկական է՝ քարե աշտարակներով անցումների վրա սուրանկյուն կամարներով։ Քուինսբորոյի կամուրջը բարձակային ճարտարապետության կարևոր գործ է։ 1909 թվականին բացված Մանհեթենի կամուրջը համարվում է ժամանակակից կախովի կամուրջների նախակարապետը, իսկ նրա դիզայնը որպես նախօրինակ է ծառայել աշխարհի շատ կախովի կամուրջների համար։ Մանհեթենի կամուրջը, Թրոգս Նեք կամուրջը, Թրայբորո կամուրջը և Վերազանո Նարոուս կամուրջը բոլորն էլ ստրուկտուրալ էքսպրեսիոնիզմի նմուշներ են։

 

Մանհեթեն կղզին Նյու Յորքի այլ բորոների և Նյու Ջերսիի հետ կապված է նաև թունելների միջոցով։ Լինքոլնի թունելը, որն օրական 120 000 փոխադրամիջոց է տեղափոխում Հուդզոն գետի տակով Նյու Ջերսիից Միդթաուն Մանհեթեն և հակառակը, աշխարհի ամենածանրաբեռնված երթևեկելի թունելն է։ Այն կառուցվել է մի կամրջի փոխարեն, որպեսզի ուղևորափոխադրող և բեռնակիր մեծ նավերն անխափան նավարկեն Նյու Յորք ծովախորշով և Հուդզոն գետով դեպի Մանհեթենի նավամատույցներ։ Հոլանդի թունելը, որը Ստորին Մանհեթենը միացնում է Ջերսի Սիթի քաղաքին, աշխարհի առաջին մեխանիկորեն օդափոխվող երթևեկելի թունելն էր, երբ այն բացվեց 1917 թվականին։ Քուինս-Միդթաուն թունելը, որը կառուցվել է կամուրջների խցանումները թեթևացնելու համար, Մանհեթենը միացնում է Քուինսի և Բրուքլինի հետ․ այդ ժամանակ ամենամեծ դաշնային նախագիծն էր, երբ այն ավարտին հասցվեց 1940 թվականին։ Նախագահ Ֆրանկլին Ռուզվելտն առաջին մարդն էր, որ անցել է այդ թունելով։ Բրուքլին-Բաթերի թունելն անցնում է Բաթերի պարկի տակով և Մանհեթենի հարավային մասում գտնվող Ֆինանսական թաղամասը միացնում է Բրուքլինի Ռեդ Հուքի հետ։

Միջավայրային ազդեցության կրճատում

 

Նյու Յորքը կենտրոնացել է իր միջավայրային ազդեցությունը և ածխածնի հետքը կրճատելու վրա։ Նյու Յորքի հասարակական տրանսպորտն ամենամեծն է ԱՄՆ-ում։ 2010 թվականին քաղաքում կար 3715 հիբրիդային տաքսիներ և այլ մաքուր վառելիքով աշխատող փոխադրամիջոցներ, որոնք կազմում են Նյու Յորքի ամբողջ տաքսիների մոտ 28%-ը, որը Հյուսիսային Ամերիկայի բոլոր քաղաքներից ամենամեծ թիվն է։

Նյու Յորքում հասարակական տրանսպորտից օգտվելու բարձր մակարդակը՝ 2014 թվականի տվյալներով օրվա կտրվածքով ավելի քան 200 000 հեծանվորդ, և հետիոտների քանակն այն դարձնում են ԱՄՆ-ի ամենաէներգաարդյունավետ խոշոր քաղաքը։ Քաղաքի երթևեկության 21%-ը կազմում են հեծիվները և ոտքով քայլելը․ մետրոյով երթևեկելը կազմում է մոտ 8%։ «Walk Score» ընկերությունն իր 2011 և 2015 թվականների ուսումնասիրությունների հիման վրա Նյու Յորքն անվանել է ամենաշատ ոտքով քայլելու հնարավորություն ունեցող քաղաքն ԱՄՆ-ում։ 2013 թվականի ամռանը Սիթիբանկը ֆինանսավորեց 10 000 հանրային հեծանիվների գնումը հեծանիվների համատեղ օգտագործման նախագծի համար։ Քուինիփիեքի համալսարանի ուսումնասիրությունները ցույց տվեցին, որ նյույորքցիների մեծ մասը սատարում է այս նախաձեռնությունը։ Նյու Յորքում հեծանիվների օգտագործման ցուցանիշը ռեկորդային է եղել 2013 թվականին։

Քաղաքի իշխանությունները հանդես էին գալիս որպես հայցորդ հանրահայտ Մասաչուսեթս նահանգն ընդդեմ Շրջակա միջավայրի պաշտպանության գործակալության գործում, որը քննվում էր Գերագույն դատարանում՝ գործակալությանն ստիպելով ջերմոցային գազերը որակել որպես աղտոտիչներ։ Քաղաքն առաջատար է էներգաարդյունավետ կանաչ գրասենյակային շինությունների կառուցման գործում, որոնց թվում է նաև Հերսթ Թաուերը։ Քաղաքապետ Բիլ դե Բլազիոն պարտավորվել է 2014-2050 ժամանակահատվածում կրճատել ջերմոցների գազերի արտանետումները 80%-ով, որպեսզի նվազեցվի քաղաքի «ներդրումը» կլիմայի փոփոխության գործում, այդ իսկ պատճառով մեկնարկեց «Կանաչ շենքերի» համալիր նախագիծը։

Ջրի մաքրություն և հասանելիություն

Նյու Յորքը Քաթսկիլ լեռների ջրահավաք ավազանից մատակարարվում է խմելու ջրով։ Ջրահավաքի ավազանի ամբողջականության և բնական ջրի անխափան ֆիլտրացիայի համակարգի շնորհիվ Նյու Յորքը Միացյալ Նահանգների 4 խոշոր քաղաքներից մեկն է, որի խմելու ջուրն այնքան մաքուր է, որ ջրամշակման միջոցով դրա որակի բարելավման կարիք չունի։ Քաղաքի հյուսիսարևմտյան հատվածում գտնվող Քրոթոնի ջրահավաք ավազանում 3.2 մլրդ ԱՄՆ դոլար արժողությամբ շինարարություն է ընթանում, որպեսզի ջրամշակման տեխնոլոգիաներ ներմուծվեն և Նյու Յորքի ջրամատակարարումն օրական մեծանա մոտ 290 մլն գալոններով, որը նշանակում է, որ քաղաքի ներկայիս ջրամատակարարումը կբարձրանա ավելի քան 20%-ով։ Նյու Յորքի ջրային № 3 թունելի ընդլայնման աշխատանքները, որը քաղաքի ջրամատակարարման համակարգի անբաժանելի մասն է, քաղաքի պատմության մեջ ամենախոշոր կապիտալ շինարարության նախագիծն է․ Մանհեթենը և Բրոնքսը մատակարարող հատվածի շինարարությունն ավարտված է, իսկ Բրուքլինը և Քուինսը մատակարարող հատվածի շինարարությունը նախատեսված է 2020 թվականին։

Շրջակա միջավայրի վերականգնում

Նյութաուն Քրիքը 6 կմ-անոց երկար գետաբերան է, որը Բրուքլին և Քուինս բորոների միջև սահմանի մի մասն է կազմում․ այն «Superfund» նախագծի կողմից ընտրված է որպես շատ համայնքների համար ջրի ուղու ռեկրեացիոն և տնտեսական ռեսուրսների էկոլոգիական մաքրման և վերականգնման վայր։ Լինելով Նյու Յորքի և Նյու Ջերսիի նավահանգստի ամենաշատ օգտագործվող ջրամբարը՝ այն երկրի ամենաշատ աղտոտված արդյունաբերական օբյեկտներից է, որի մեջ տարիներ շարունակ տոքսիններ են լցվել՝ ըստ որոշ գնահատականների՝ մոտ 110 000 մ³ նավթ, այդ թվում՝ Գրինփոինթի նավթի լցվելը, Նյու Յորքի կոյուղուց կեղտաջրերի լցվելը և այլ թափոններ։

2006 թվականին Նյու Յորքի քույր քաղաքներ նախագիծը վերաձևակերպվեց և վերանվանվեց Նյու Յորքի գլոբալ գործընկերներ։ Այս նախագծի միջոցով Նյու Յորքն ընդլայնել է իր միջազգային գործունեությունը մինչև աշխարհի տարբեր քաղաքներ՝ սատարելով քաղաքացիների և քաղաքական գործիչների միջև գաղափարների և նորարարությունների փոխանակմանը։ Ստորև ներկայացվում են Նյու Յորքի այն պատմական քույր քաղաքները, որոնք միացել են Նյու Յորքի գործընկերների ցանցին։

Նյու Յորք էջը Վիքիպահեստում

• Նյու Յորքի պաշտոնական կայք
• Նյու Յորքի պաշտոնական զբոսաշրջային կայք
• 145 000 Նյու Յորքի լուսանկարներ Նյու Յորքի թանգարանում
• «Նյու Յորքի նոր երկնակամարը». Interactive. National Geographic. 2015 թ․ նոյեմբեր.

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Նյու Յորք» հոդվածին։