Հայիթի
Հայիթիի Հանրապետություն կամ Հայիթի (ֆրանսերեն՝ Republique d'Haiti, Հայիթիի կրեոլերեն, Repiblik d Ayiti), պետություն տեղակայված Հայիթի կղզու վրա, Կարիբյան ծովի Մեծ Անտիլյան կղզիներում Կոբայից արևելք։ Այն զբաղեցնում է կղզու երեք ութերորդ մասը, որը նրա հետ կիսում է Դոմինիկյան Հանրապետությունը։ Հայիթիի տարածքը կազմում է 27.750 կմ քառակուսի և ունի մոտ 10,8 միլիոն բնակիչ` դառնալով Կարիբյան համագործակցության ամենաշատ բնակչությամբ երկիրը և երկրորդը` Կարիբյան ավազանում։
| Հայիթիի Հանրապետություն République d'Haïti Repiblik Ayiti | ||||
|---|---|---|---|---|
| ||||
| Նշանաբան՝ "L'Union Fait La Force" (ֆրանսերեն) "Միացումը զորություն է" | ||||
| Ազգային օրհներգ՝ Լա Դըսալինիեն | ||||
.svg) | ||||
| Մայրաքաղաք և ամենամեծ քաղաք | Պորտ-օ-Պրենս | |||
| Պետական լեզուներ | Հայիթիի կրեոլերեն, ֆրանսերեն | |||
| Էթնիկ խմբեր | 95.0% սևամորթ, 5% մուլատ և սպիտակամորթ | |||
| Կառավարում | Խորհրդարանական հանրապետություն | |||
| - | Նախագահ | Ռընե Պրեվալ | ||
| - | Վարչապետ | Ժան-Մաքս Բելրիվ | ||
| Ստեղծում | ||||
| - | որպես Սեն-Դոմինգ | 1697 | ||
| - | Անկախություն Ֆրանսիայից | հունվարի 1 1804 | ||
| - | Ջրային (%) | 0.7 | ||
| Բնակչություն | ||||
| - | 2009 նախահաշիվը | 9,833,000 (82-րդ) | ||
| ՀՆԱ (ԳՀ) | 2008 գնահատում | |||
| - | Ընդհանուր | $11.570 միլիարդ | ||
| - | Մեկ շնչի հաշվով | $1,317 | ||
| ՀՆԱ (անվանական) | 2008 գնահատում | |||
| - | Ընդհանուր | $6.943 միլիարդ | ||
| - | Մեկ շնչի հաշվով | $790 | ||
| Ջինի (2001) | 59.2 (բարձր) | |||
| ՄՆԶԻ (2007) |  0.532 (միջին) (149-րդ) | |||
| Արժույթ | Գուրդ (HTG) | |||
| Ժամային գոտի | (ՀԿԺ-5) | |||
| Ազգային դոմեն | .ht | |||
| Հեռախոսային կոդ | +509 | |||
Տարածքում սկզբնական շրջանում բնակվել է բնիկ տայնո ժողովուրդը։ Իսպանացիները առաջին անգամ ափ են իջել կղզում 1492 թվականի դեկտեմբերի 5-ին Քրիստափոր Կոլումբոսի առաջին ճանապարհորդության ժամանակ։ Երբ Կոլումբոսը ափ իջավ Հայիթիում, նա կարծեց, թե այն Հնդկաստանն է կամ Չինաստանը։ 1492 թվականի Սուրբ ծննդյան օրը Կոլումբոսի դրոշակակիր նավ Սանտա Մարիան դիպավ քարաժայռերին ներկայիս Լիմոնադի մոտ։ Արդյունքում Կոլումբոսը հրամայեց իր մարդկանց փրկել ինչ հնարավոր է նավից և հիմնադրեց առաջին եվրոպական բնակավայրը Ամերիկայում` անվանելով Լա Նավիդադ։
Կղզին անվանվեց Լա Էսպանյոլա և հայտարարվեց Իսպանիայի տարածք` այս կարգավիճակում մնալով մինչև 17-րդ դարի սկիզբը։ Ֆրանսիայի հետ հակամարտության արդյունքում կղզու արևմտյան մասը կցվեց Ֆրանսիային, որը կոչվեց Սուրբ Դոմինիկ։ Շաքարեղեգի ցանքատարածությունները, որտեղ աշխատում էին Աֆրիկայից բերված ստրուկները, հիմնադրվեցին գաղութարարների կողմից։
Ֆրանսիական հեղափոխության (1789–99) ժամանակ ստրուկները և գունավոր ազատ մարդիկ ապստամբեցին և սկսվեց Հայիթիի հեղափոխությունը (1791–1804), որի արդյունքում չեղարկվեց ստրկությունը, իսկ Նապոլեոն Բոնապարտի բանակը պարտություն կրեց ապստամբներից։ Հեղափոխության արդյունքում հիմնադրվեց անկախ պետություն 1804 թվականի հունվարի 1-ին, որը դարձավ Լատինական Ամերիկայի և Կարիբյան ավազանի առաջին անկախ պետությունը և երկրորդ հանրապետությունը Ամերիկայում ու միակ երկիրը աշխարհում, որը հիմնադրվել է ստրկական հաջող ապստամբության արդյունքում։ 1791 թվականին սկսված ապստամբությունը գլխավորում էր նախկին ստրուկ և Ֆրանսիական բանակի առաջին սևամոթ գեներալ Տուսսեն Լուվերտյուրը։ Լուվերտյուրի մահից հետո Ֆրանսիայի բանտում, նրան փոխարինեց նրա լեյտենանտ Ժան Ժակ Դեսսալինը, ով Հայիթին հռչակեց ինքնիշխան և դարձավ Հայիթիի առաջին կայսրը որպես Ժակ I: Հայթիի հեղափոխությունը տևեց 12 ռարի և բացի առաջին նախագահ Ալեքսանդր Պետիոնիվ, կառավարության բոլոր ղեկավարները նախկին ստրուկներ էին։
Երկիրը Միավորված ազգերի կազմակերպության, Ամերիկյան պետությունների կազմակերպության (ԱՊԿ) Կարիբյան երկրների միության, և Ֆրանկոֆոնիայի միջազգային կազմակերպության հիմնադիր անդամ է։ Բացի Կարիբյան համագործակցությունից այն նաև Արժույթի միջազգային հիմնադրամի, Առևտրի համաշխարհային կազմակերպության և Լատինական Ամերիկայի և Կարիբյան պետությունների համագործակցության անդամ է։ Այն Ամերիկայում Մարդկության զարգացման ինդեքսի մակարդակով ամենացածր ցուցանիշն ունի։
2010 թվականի երկրաշարժ
2010 թվականի հունվարի 12-ին Հայիթիում գրանցվել է 7,3 բալանոց երկրաշարժ։ Էպիկենտրոնը գտնվել է մայրաքաղաք Պորտ-օ-Պրենսից 15 կմ հարավ-արևմուտք։ Մասնագետները նշել են, որ երկրաշարժի ուժգնությունը հավասար է եղել մի քանի ջերմամիջուկային ռումբի պայթյունի հզորության։ Կարմիր խաչը հայտնել է, որ երկրաշարժից տուժել է մոտ 3 միլիոն մարդ՝ Հայիթիի բնակչության մեկ երրորդը։ Երկրի իշխանությունները հայտարարել են 50000 զոհ։
Վարչական բաժանում
Հայիթին բաժանված է 10 դեպարտամենտների։
Իրենց հերթին էլ դեպարտամենտները բաժանված են 41 շրջանների և 133 կոմունաների։
| № | Դեպարտամենտներ | Ֆրանսերեն | Հայիթիի կրեոլյան լեզու | Տարածք, կմ² | Բնակչություն, 2003 թ-ի տվյալներով | Վարչ. կենտրոն |
|---|---|---|---|---|---|---|
| 1 | Արտիբոնիտ | L’Artibonite | Latibonit | 4 895 | 1 070 397 | Գոնաիվ |
| 3 | Գրանդ Անս | Grand' Anse | Grandans | 1 871 | 337 516 | Ժերեմի |
| 8 | Արևմտյան | Ouest | Lwès | 4 595 | 3 093 698 | Պորտ-օ-Պրենս |
| 4 | Նիպ | Nippes | Nip | 1 219 | 266 379 | Միրագոան |
| 5 | Հյուսիսային | Nord | Nò | 2 175 | 773 546 | Կափ Աիթյեն |
| 6 | Հյուսիսարևելյան | Nord-Est | Nòdès | 1 698 | 300 493 | Ֆոր Լիբերտե |
| 7 | Հյուսիսարևմյան | Nord-Ouest | Nòdwès | 2 094 | 445 080 | Պոր դե Պե |
| 2 | Կենտրոնական | Centre | Sant | 3 597 | 565 043 | Էնշ |
| 9 | Հարավարևելյան | Sud-Est | Sidès | 2 077 | 449 585 | Ժակմել |
| 10 | Հարավային | Sud | Sid | 2 602 | 627 311 | Լե Կե |
Տես նաև
Ծանոթագրություններ
 | Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Հայիթի» հոդվածին։ |
Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից (հ․ 6, էջ 163)։  |
This article uses material from the Wikipedia Հայերեն article Հայիթի, which is released under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 license ("CC BY-SA 3.0"); additional terms may apply (view authors). Բովանդակությունը թողարկված է CC BY-SA 4.0 թույլատրագրով, եթե այլ բան նշված չէ։ Images, videos and audio are available under their respective licenses.
®Wikipedia is a registered trademark of the Wiki Foundation, Inc. Wiki Հայերեն (DUHOCTRUNGQUOC.VN) is an independent company and has no affiliation with Wiki Foundation.