New York

New York (a s lèś [nuː ˈjɔɹk] in d'l Ingléś di Stat Unî o [nju ˈjɔːk] in in d'l Ingléś dal Régn Unî, [ɲu ˈjɔrk] in miranduléś) l'è na sità di Stat Unî 'd òt migliòṅ e mèś 'd abitànt ch'la s cata in dal stat ad New York. L'è cgnusùda anc c'n al nóm dal sò scutmàj, “The big apple” (Al póm grand), o ad “New York City” par dastacàr-la da 'l nóm dal stat in du la s cata.

L'è stàda misa in pē in dal 1613 da di migrànt ulandéś ch'in alóra i l'ìvan batśàda “Nieuw Amsterdam” (Amsterdam Nóva) ma sinquànt'an dòp l'è pasàda a gl'Ingléś ch'i gh'aṅ cambiâ 'l nóm in unōr ad Jàcum II, duca ad York e Albany. 'L 11 ad Setémbar dal 2001 l'à patî 'l atàc terurìstic dgl'iślàmic 'd Al-Qaida ch'i aṅ fat stablìr dū aparéć cónt'r al tóri śmèli faghénd-i vgnir śò e masànd dagnóra tri-mila parsòni.

L'è bagnàda da 'l Ucéan Atlàntic, pròpria in dla fōś dal fiùm Hudson, e al sò clima 'l al s davśìna dimóndi a quél cuntinentàł. 'D Invèran la pōl rivàr anc a vint grâd sóta śèr mént'r in Luj al màsimi i èṅ darènt a i trénta 'd mèdia.

L'è divìśa in sinc quartēr ciamâ „Borough“: Manhattan, Brooklyn, Queens, Bronx e Staten Island. Al sò parc più famóś 'l è Central Park. In sità a gh'è trénta-nóṿ teàtar bèi grand, cgnusû tut insém c'n al nóm ad Broadway. Al sìndic 'l è al demucràtic Bill De Blasio. Gl'abitànt i èṅ divìś, tgnénd adrē a 'l censimènt dal 2010 guardànd la rasa, fra biànc (33,0%), ispànig (29,0%), afro-americàṅ (23,0%), aśiàtic (13,0%) e natìṿ americàṅ (0,5%). In mèś a i biànc, 'l 8,2% al gh'à di urìgini itagliàni, al 5,3% irlandéśi, al 3,2% tedéschi e 'l 3.0% rusi.

In dal 2010 la gh'à abû dagnóra quarànta-nóṿ migliòṅ ad turìsta ma in dal 2011 l'à fat incóra méj rivànd a sinquànta.

Persunàǵ ligâ a New York

• Aaliyah, cantànta
• Kareem Abdul-Jabbar, śugadōr ad basket
• Christina Aguilera, cantànta
• Danny Aiello, atōr
• Woody Allen, regìsta
• Joseph Barbera, prudutōr
• Humphrey Bogart, atōr
• Matthew Broderick, atōr
• Mel Brooks, regìsta
• Steve Buscemi, atōr
• James Caan, atōr
• Al Capone, mafióś
• Eric Carr, sunadōr di Kiss
• John Carradine, atōr
• John Cassavetes, atōr
• Peter Criss, sunadōr di Kiss
• Billy Crystal, atōr e còmig
• George Cukor, regìsta
• Tony Curtis, atōr
• Robert De Niro, atōr
• Neil Diamond, cantànt
• P. Diddy, rapper
• Vin Diesel, atōr
• Vincent D'Onofrio, atōr
• Kirk Douglas, atōr
• Robert Downey Jr., atōr
• Richard Dreyfuss, atōr
• Peter Falk, atōr
• Perry Farrell, sunadōr
• Susan Sarandon‎, atōra
• Jane Fonda, atōra
• Peter Fonda, atōr
• Anthony Franciosa, atōr
• Ace Frehley, sunadōr di Kiss
• John Frusciante, sunadōr di Red Hot Chili Peppers
• Sarah Michelle Gellar, atōra
• Vitas Gerulaitis, tenìsta
• Rudolph Giuliani, pulìtic
• Whoopi Goldberg, atōra e còmiga
• Cuba Gooding Jr., atōr
• Elliott Gould, atōr
• Melanie Griffith, atōra
• Bob Guccione, editōr ad rivìsti malnéti
• Steve Guttenberg, atōr
• Rita Hayworth, atōra
• Bernard Herrmann, cumpuśidōr
• Paris Hilton, atōra, cantànta e persunàǵ televiśìṿ
• Billy Joel, cantànt
• Scarlett Johansson, atōra
• Michael Jordan, śugadōr ad basket
• Harvey Keitel, atōr
• Jacqueline Kennedy, first lady di Stat Unî
• Alicia Keys, cantànta
• Calvin Klein, stilìsta
• Lenny Kravitz, cantànt e sunadōr
• Stanley Kubrick, regìsta
• Bruce Kulick, sunadōr di Kiss
• Lady Gaga, cantànta
• Veronica Lake, atōra
• Jake LaMotta, pùgil
• Burt Lancaster, atōr
• Martin Landau, atōr
• Diane Lane, atōra
• Cyndi Lauper, cantànta
• Jennifer Lopez, cantànta e atōra
• Walter Matthau, atōr
• Sal Mineo, atōr
• Eddie Murphy, atōr e còmig
• Al Pacino, atōr
• Colin Powell, militàr e Segretàri 'd Stat americàṅ
• Priscilla Presley, atōra
• Joey Ramone, cantànt e sunadōr di Ramones
• Marky Ramone, sunadōr di Ramones
• Lou Reed, sunadōr
• Christopher Reeve, atōr
• Laurance Rockefeller, migliardàri
• Franklin Roosevelt, presidènt di Stat Unî
• Brooke Shields, atōra
• Julian Schnabel, regìsta e artìsta
• Martin Scorsese, regìsta
• Sylvester Stallone, atōr
• Paul Stanley, sunadōr e cantànt di Kiss
• Barbara Stanwyck, atōra
• Oliver Stone, regìsta
• Barbra Streisand, atōra e cantànta
• Meryl Streep, atōra
• Marisa Tomei, atōra
• Donald Trump, imprendidōr
• John Turturro, atōr e regìsta
• Mike Tyson, pùgil
• Christopher Walken, atōr
• Sigourney Weaver, atōra
• Mae West, atōra

Culegamènt estéran

• (EN) Al Sit uficiàł