Fiteny espaniôla

Mbola ambangovangony  amin'ny resaka fiteny ity lahatsoratra ity ary tokony hofenoina. Azonao atao ny mandray anjara eto amin'ny Wikipedia amin'ny alàlan'ny fanitarana azy. Jereo koa ny pejy Ahoana ny manao takelaka rehefa te-hijery hoe ahoana no fanaovana azy.

Espaniola, Espaniôla, Española Español
Isan'ny mpiteny	mahery ny 400 tapitrisa
Faritany	Espaina, Amerika Latina (afatsy Brazila)
Sata	Teny ôfisialin' ny Firenena Mikambana

Ny fiteny espaniôla, na koa fiteny kastilianina, dia fiteny iray ao Eorôpa. Io fiteny io dia ao amin’ ny vondrona rômana, ao amin' ny fianakaviam-piteny indô-eorôpeanina. Miaraka amin’ ny fiteny frantsay sy italianina ary pôrtogey, io fiteny io no anisan’ ny fiteny nisampana avy amin' ny fiteny latina, fiteny taloha nampiasaina manerana an’ i Eorôpa sy i Azia Andrefana amin' ny fifandraisana.

Manga : firenena miteny espaniola (fiteny ôfisialy)
Manga mazava : firenena na faritany misy olona miteny espaniôla, fa tsy ôfisialy any ilay fiteny

Ny fiteny espaniôla dia avy amin’ ny fiteny latina, ary niavaka tamin’ ilay fiteny latina ny fiteny espaniôla taloha nanomboka tamin’ ny taonjato faha-9, noho ny havitsian’ ny fifandraisana tamin’ ny Andro Antenatenany. Ao amin’ ny faritra afovoan’ i Espaina no niavian’ ny fiteny kastilianina ankehitriny. Ary tsy io irery no fiteny notenenina ao amin’ ny Saikanosy Iberika nanomboka tamin’ ny fisarahany tamin’ ny fiteny latina hatramin’ izao fotoana izao: ao ny fiteny pôrtogey, izay tenenina any Pôrtogaly sy any Brazila, ao ny fiteny katalàna, izay tenenina any Katalônia, manan-drenivohitra an' i Barselôna, ao ny fiteny eoskarata izay tenenina any amin’ ny farany andrefan’ ny Pirenea, ao koa ny fiteny galisiana izay anisan’ ny fiteny niavian’ ny fiteny pôrtogey any Galisia.

Ankehitriny ny fiteny espaniôla dia anisan’ ny fiteny ôfisialin’ ny Firenena Mikambana miaraka amin’ ny fiteny frantsay, anglisy, sinoa ary rosiana. Any ivelan’ i Espaina, io no fiteny ôfisialin’ ny firenena ao Amerika Afovoany ary amin’ ny faritra andrefan’ i Amerika Atsimo. Ny isan’ ny mpiteny espaniôla manerana izao tontolo izao, raha isaina ny olona mianatra azy fa tsy nobeazina tamin' ilay fiteny dia eo amin’ ny 600 tapitrisa eo ho eo no isan’ ireo olona mahazo azy na miteny azy.

 

Sarintan' ny fiteny notenenina tao amin' ny Saikanosy Iberika nanomboka tamin' ny taonjato faha-11 hatramin' izao fotoana izao.

Ny fiteny espaniôla dia fiteny rômana, izany hoe fiteny avy amin’ ny fiteny latina fampiasan’ ny vahoaka (latina: sermo vulgaris latinus) tamin’ ny andron’ ny Empira Rômana. Ny fiteny latina fampiasan’ ny daholobe dia somary samihafa amin’ ny fiteny latina an-tsoratra noho izy moramora kokoa.

Ny fiteny espaniôla taloha izany dia avy amin’ io fiteny latina fampiasan’ ny vahoaka io, ary nanomboka niavaka tamin’ ny fiteny latina tamin’ ny taonjato faha-8 sy ny taonjato faha-9. Tsy io irery no fiteny vokatr’ ilay fiavahana, fa efatra, dia ny fiteny kastilianina (fiteny espaniôla ôfisialy ankehitriny), ny fiteny katalàna (any atsinanan’ ny Pirenea), ny fiteny aragôney izay eo amin’ ny faritra misy an’ i Zaragoza ankehitriny, ny fiteny leôney (ao amin’ ny faritra afovoan’ i Kantabrika), sy ny fiteny galisianina (any amin’ ny faritra avaratra-andrefan’ ny Saikanosy Iberika, niteraka ny fiteny pôrtogey taty aoriana).

Ireo fiteny avy amin’ ny fiteny latina fampiasan’ ny vahoaka ireo dia nipoitra tao amin’ ny faritra avaratr’ i Espaina ankehitriny. Ny faritra afovoany sy ny faritra atsimo ao Espaina tamin’ izany fotoana izany dia nozanahan’ ny Maoro, mponina mozilmana tonga avy any Afrika Avaratra tao Espaina, ary ny fiteny nampiasaina tao amin’ ny faritra mozilmana tao Espaina tamin’ izany fotoana izany dia ny fiteny môzarabo, fiteny avy amin’ ny fiteny latina ihany koa fa be voambolana avy amin’ ny fiteny arabo ary soratana amin’ ny alalan’ ny abidy arabo. Tsy misy intsony ny mpiteny môzarabo ankehitriny ao Espaina ao.

Nandritra ny Reconquista espaniôla sy noho ny "toerana banga" navelan’ ny mpiteny môzarabo sy ny mpiteny arabo tao amin’ ny faritra atsimo sy afovoany ao Espaina, dia nandroso nianatsimo ny endri-piteny latina maron' ny mponina kristianina tany amin’ ny farany avaratr’i Espaina: naka ny toerany ankehitriny ny fiteny kastilàna, katalàna, aragôney ary galisiana (fiteny niavian’ ny fiteny pôrtogey). Nandritra ny taon-jato faha-14 hatramin’ izao fotoana izao, mihamitombo ny tsindrin’ ny fiteny kastilianina amin’ ny fiteny hafa, afa-tsy ao Pôrtogaly, nivadika ho Fanjakana mizaka-tena tamin’ ny taonjato faha-10.

Nandritra ny taonjato faha-16 hatramin’ ny taonjato faha-18, noho ny fahitan-dehibe sy ny fanjanahana an’ i Amerika Latina ankehitriny, dia lasa fiteny fampiasa any ampitan-dranomasina ny fiteny kastilianina. Ary izay no tena nahatonga azy ho anisan’ ny fiteny fampiasa indrindra any Amerika ary manerana izao tontolo izao sady anisan’ ny fiteny ôfisialin’ ny Firenena Mikambana.

Antsoina hoe fiteny kastilianina taloha ny fiteny kastilianina nialoha ny taonjato faha-15; aorian’ izany, fiteny espaniôla tsotra izao no fiantsoana ilay fiteny, na fiteny kastilianina ankehitriny. Mifanakaiky ireo endrika ireo ary ny fampiasana ny renifeo fotsiny no mahasamihafa azy ireo, satria betsaka ny fiovana natao mahakasika ny renifeo tamin’ ny taonjato faha-15.

Ny fiteny espaniôla dia fiteny misimisy fitovizana amin’ ny fiteny frantsay sy ny fiteny italianina, noho izy ireo avy amina fiteny iray. Sarotra ny fifankahazoana rehefa Espaniôla sy Frantsay no miresaka, noho ny lalam-pivoarana tsy mitovy, an-tsoratra izy ireo no mety mifankahazo noho ny fiteny frantsay nitazona ny tsipeliny somary "antitra"; manakaiky ny fiteny italianina ny fiteny espaniôla, na am-bava na an-tsoratra, ary mety mifankahazo ny mpiteny italianina sy ny mpiteny espaniôla. Misy koa ny fifankahazoana amin’ ny mpiteny pôrtogey, an-tsoratra sy am-bava, na dia sarotsarotra kokoa aza izany.

Mitazona ny fivoarana entin’ ny fiteny latina fampiasan’ ny vahoaka ny fiteny espaniôla, izany hoe tsy fisian’ ny endrika araka anjara asa, tsy fisian’ ny halavan-janapeo, ary tsy fisian’ ny matoanteny tsy amin' ny fiendrika mañano.

Ny fivoaran’ ny fiteny espaniôla dia :

• Fivadihan' ny zanapeo fohy manan-tsindrimpeo ho zanapeo sosona (ĕ → ie ; ŏ → ue).
• Fivadihan' ny renifeo miverina indroa ho renifeo andilany (nn → ñ ; ll → ll /ʎ/).
• Fanjavonan’ ny zanapeo fohy ary fivadihan' ny f- ho h- (fabŭlāre → hablar).
• Fampiasana zanapeo dimy (a, e, i, o ary u).

Ny voambolan’ny fiteny espaniôla dia avy amin’ ny fiteny latina. Noho ny fanjanahantany arabo nandritry ny taonarivo iray manontolo anefa dia betsaka ireo voambolana avy amin’ ny fiteny arabo (teny nindramina maherin' ny 4 000).

Tahaka ireo fiteny rômana avy amin’ ny fiteny latina fampiasan’ ny vahoaka, ny abidy latina no anoratana ny fiteny espaniôla miampy mari-tsoratra ho an’ ny tsindrim-peo tsy manara-pitsipika. Ny maha tokana ny fiteny espaniôla dia ireo digrama (renifeo roa mikambana) ch sy ll atao ho litera manokana manaraka ny c sy ny l. Taorian’ ny fiovana tamin’ ny 2010 dia ireo litera ireo dia tsy atao litera manokana intsony.

• Espaina