Spænska: Rómanskt tungumál

Málið á uppruna sinn í latínu. Það telst til undirflokksins íberórómönsk mál og er annað til fjórða mest talaða tungumál í heimi. Um það bil 480 miljónir tala spænsku sem móðurmál (fyrsta mál), en ef þeir eru taldir með sem hafa spænsku sem annað mál verða talendur 550 miljónir (2018). Flestir spænskumælendur búa í Suður- og Norður-Ameríku auk Spánar.

Íberórómönsku málin þróuðust út frá nokkrum mállýskum alþýðulatínu sem voru talaðar á Íberíuskaga eftir fall Vestrómverska ríkisins á 5. öld. Elstu ummerkin um spænsku í latínutextum eru frá norðurhluta skagans á 9. öld, og fyrsta dæmið um að spænska hafi verið skrifuð með kerfisbundnum hætti er frá Tóledó á 13. öld. Spænskan barst til varakonungsdæma Spænska heimsveldisins frá 1492, sérstaklega til Ameríku, Afríku og Filippseyja.

Spænska er afkomandi latínu og er, ásamt sardinísku og ítölsku, eitt af þeim málum sem líkist henni mest. Um 75% af orðaforða nútímaspænsku kemur úr latínu, þar á meðal latnesk tökuorð úr forngrísku. Hún er eitt af þeim málum sem er mest kennt í heimi, ásamt ensku og frönsku. Á eftir ensku og kínversku er spænska þriðja mest notaða málið á Internetinu. Spænska er eitt af sex opinberum málum Sameinuðu þjóðanna og er líka eitt af opinberum málum Evrópusambandsins, Samtaka Ameríkuríkja, Samtaka Suður-Ameríkuríkja, Samtaka ríkja í Rómönsku Ameríku og Karíbahafi og Afríkusambandsins, auk margra alþjóðastofnana.

Spánverjar kalla tungumál sitt español („spænska“) til að aðgreina það frá öðrum þjóðtungum sem ensku eða frönsku. En til að aðgreina það frá öðrum tungumálum á Spáni er það kallað castellano („kastilíska“), eftir héraðinu Kastilíu. Önnur mál töluð á Spáni eru m.a. galisíska, baskneska, katalónska og leónska. Í Katalóníu og Baskalandi er venjulega talað um kastilísku þegar átt er við spænsku. Annars staðar í heiminum er málið ýmist kallað „español“ eða „castellano“, það fyrra mun algengara.

Stjórnarskrá Spánar frá 1978 skilgreinir kastilísku sem ríkismál Spánar, til aðgreiningar frá öðrum spænskum málum, sem eru líka skilgreind sem opinber mál. Konunglega spænska akademían sem skilgreinir opibera málstaðalinn fyrir spænsku á Spáni, kallar málið español, en kallaði það áður castellano frá 1713 til 1923. Í opinberu orðabók akademíunnar, Diccionario panhispánico de dudas, er tekið fram að litið sé á þessi tvö heiti sem samheiti.

 

Spænska er fyrsta mál í 20 löndum heims. Árið 2020 var áætlað að 463 milljónir manna töluðu spænsku sem móðurmál. Spænska er þannig annað mest talaða móðurmál heims, á eftir mandarín. Að auki tala um 75 milljónir spænsku sem annað mál, þannig að spænska er fjórða mest talaða mál heims, á eftir ensku, mandarín og hindí, með alls 538 milljón málhafa. Spænska er þriðja mest notaða tungumálið á Internetinu, á eftir ensku og kínversku.

Í Evrópu er spænska töluð á Spáni og auk þess algengt mál á Gíbraltar og í Andorra. Spænska er eitt af opinberum málum Evrópusambandsins. Spænska er auk þess töluð af samfélögum spænskumælandi innflytjenda í öðrum Evrópulöndum.

Langflest spænskumælandi lönd er að finna í Rómönsku Ameríku. Spænska er opinbert mál í Argentínu, Bólivíu (ásamt frumbyggjamálum), Chile, Dóminíska lýðveldinu, Ekvador, El Salvador, Gvatemala, Hondúras, Kosta Ríka, Kólumbíu, Kúbu, Mexíkó (ásamt frumbyggjamálum), Níkaragva, Panama, Paragvæ (ásamt gvaraní), Perú (ásamt frumbyggjamálum), Púertó Ríkó (ásamt ensku), Úrúgvæ og Venesúela. Spænska er auk þess töluð af nær helmingi íbúa Belís, en þar er enska opinbert mál. Spænska er algengt annað mál í Trínidad og Tóbagó og Brasilíu vegna náinna tengsla við spænskumælandi lönd.

Samkvæmt manntali frá 2006 töldu 44,3 milljónir Bandaríkjamanna sig vera af spænskum eða spænsk-amerískum uppruna. 38,3 milljónir, eða 13% íbúa yfir fimm ára aldri, töluðu spænsku heima. Hluti þeirra landsvæða sem í dag eru hluti Bandaríkjanna voru eitt sinn hluti Spænska heimsveldisins, eins og Suðvesturríki Bandaríkjanna, Louisiana, Flórída og Púertó Ríkó. Spænska er langalgengasta annað mál Bandaríkjamanna og 50 milljónir tala hana allt í allt. Spænska er víða notuð í stjórnsýslunni og er opinbert stjórnsýslumál við hlið ensku í Nýju-Mexíkó.

Miðbaugs-Gínea er eina Afríkuríkið þar sem spænska er opinbert mál, við hlið frönsku og portúgölsku. Spænska er auk þess langalgengasta málið þar, en samkvæmt Cervantes-stofnuninni tala 87,7% íbúa spænsku. Spænska er eitt af opinberum málum Afríkusambandsins. Spænska er líka töluð á yfirráðasvæðum Spánar í Afríku: Kanaríeyjum, Ceuta og Melilla. Spænska var áður töluð í Vestur-Sahara en ekki er vitað hve margir tala spænsku þar í dag.

Þegar Spánverjar lögðu Filippseyjar undir sig árið 1565 varð spænska ríkismál á eyjunum og hélt þeirri stöðu til 1973. Á nýlendutímanum var spænska stjórnsýslumál, viðskiptamál og kennslumál í spænska skólakerfinu sem komið var upp undir lok 19. aldar. Útbreiðsla spænsku meðal almennings var hins vegar takmörkuð og mest bundin við litla hópa menntamanna í borgum sem nefndust Ilustrados auk fólks af spænskum uppruna. Eftir ósigur Spánar í stríði Spánar og Bandaríkjanna 1898 tók enska við sem stjórnsýslumál, en spænska var áfram vinsælt bókmenntamál. Þegar Filippseyjar fengu sjálfstæði 1946 varð spænska að opinberu máli, ásamt ensku og tagalog. Í dag er talið að um 1,8 milljónir Filippseyinga tali spænsku.

Spænska er almennt töluð á Páskaeyju, þótt hefðbundið mál innfæddra sé rapa nui. Spænsk tökuorð eru algeng í máli íbúa eyja í Eyjaálfu sem Spánn réði áður yfir, eins og Gvam, Norður-Maríanaeyjum, Palá, Marshall-eyjum og Míkrónesíu.

Spænska deilir málfræðilegum og formgerðarfræðilegum einkennum með öðrum rómönskum málum. Spænska er beygingamál. Nafnorð og sagnorð beygjast eftir kyni og tölu. Greinir, sum fornöfn og ákvæðisorð eru líka með hvorugkynsmyndir í eintölu. Beygingarmyndir sagna eru um 50 talsins, með þrjár tíðir (þátíð, nútíð og framtíð), tvö horf (lokið og ólokið), fjóra hætti (framsöguhátt, viðtengingarhátt, skildagahátt og boðhátt), þrjár persónur (fyrstu, aðra og þriðju persónu), tvær tölur (eintölu og fleirtölu), þrjár ástandsmyndir (nafnhátt, nafnyrðingu lýsingarháttar og lýsingarhátt þátíðar). Framsöguháttur er ómarkaður meðan viðtengingarháttur lýsir óvissu og kemur oft fyrir með skildagahætti. Boðháttur lýsir skipun og er oft eitt orð með upphrópunarmerki.

Í spænsku tíðkast að nota þérun til að ávarpa fólk í formlegum aðstæðum.

Spænsk setningafræði greinist til hægri þannig að einkunnir hafa tilhneigingu til að koma á eftir orðunum sem þær eiga við. Spænska notar forsetningar (fremur en eftirsetningar eða fallbeygingu) og lýsingarorð koma oftast fyrir á eftir nafnorði eins og í öðrum rómönskum málum.

Hefðbundin orðaröð í spænsku er frumlag-sögn-andlag, en orðaröðin er annars mjög breytileg og ræðst af áherslum fremur en setningafræði. Spænska er fornafnafellumál þar sem núllfrumlag er algengt í upphafi setningar – það er að persónufornafn í frumlagsstöðu er fellt út þar sem það skilst af sagnbeygingunni.

Hefðbundin orðaröð heldur sér í spurnarsetningum og spurningin skilst því oft aðeins af tónfalli í talmáli.

Konunglega spænska akademían

Konunglega spænska akademían (spænska: Real Academia Española) var stofnuð árið 1713 til að staðla spænskt ritmál. Hún hefur áhrif á staðlað spænskt málsnið með útgáfu orðabóka og útbreiddra handbóka um málfræði og stíl. Stöðluð spænska er almennt notuð sem bókmenntamál, fræðimál og fjölmiðlamál.

Samtök spænskuakademía

 

Samtök spænskuakademía (Asociación de Academias de la Lengua Española, eða ASALE) eru samtök sem staðla spænsku á heimsvísu. Þau voru stofnuð í Mexíkó árið 1951 sem samtök spænskuakademía í spænskumælandi löndum heims. Akademíur 23 landa eiga aðild að samtökunum, eftir stofnári: Real Academia Española á Spáni (1713), Academia Colombiana de la Lengua í Kólumbíu (1871), Academia Ecuatoriana de la Lengua í Ekvador (1874), Academia Mexicana de la Lengua í Mexíkó (1875), Academia Salvadoreña de la Lengua í El Salvador (1876), Academia Venezolana de la Lengua í Venesúela (1883), Academia Chilena de la Lengua í Chile (1885), Academia Peruana de la Lengua í Perú (1887), Academia Guatemalteca de la Lengua í Gvatemala (1887), Academia Costarricense de la Lengua í Kosta Ríka (1923), Academia Filipina de la Lengua Española á Filippseyjum (1924), Academia Panameña de la Lengua í Panama (1926), Academia Cubana de la Lengua á Kúbu (1926), Academia Paraguaya de la Lengua Española í Paragvæ (1927), Academia Dominicana de la Lengua í Dóminíska lýðveldinu (1927), Academia Boliviana de la Lengua í Bólivíu (1927), Academia Nicaragüense de la Lengua í Níkaragva (1928), Academia Argentina de Letras í Argentínu (1931), Academia Nacional de Letras, del Uruguay í Úrúgvæ (1943), Academia Hondureña de la Lengua í Hondúras (1949), Academia Puertorriqueña de la Lengua Española í Púertó Ríkó (1955), North American Academy of the Spanish Language í Bandaríkjunum (1973) og Academia Ecuatoguineana de la Lengua Española í Miðbaugs-Gíneu (2016).

Cervantes-stofnunin

 

Cervantes-stofnunin (Instituto Cervantes) er sjálfseignarstofnun sem starfar á heimsvísu, búin til af spænsku ríkisstjórninni árið 1991. Stofnunin er með aðsetur í 20 löndum með 75 miðstöðvar sem eiga að breiða út spænska og spænsk-ameríska menningu, tungumál og bókmenntir. Markmið stofnunarinnar eru að efla menntun, rannsóknir og notkun spænsku sem annars máls, styðja við þróun spænskukennslu og styrkja útbreiðslu spænskrar og spænsk-amerískrar menningar í löndum þar sem spænska er ekki töluð. Samkvæmt skýrslu stofnunarinnar frá 2015 var fjöldi spænskumælandi á heimsvísu áætlaður 559 milljónir. Ársskýrsla stofnunarinnar frá 2018 taldi 577 spænskumælandi um allan heim. Meðal heimilda skýrslunnar er Manntalsstofnun Bandaríkjanna sem áætlar að fjöldi spænskumælandi Bandaríkjamanna muni ná 138 milljónum árið 2050 og að í Bandaríkjunum verði mesti fjöldi spænskumælandi fólks af öllum löndum heims, þar sem um þriðjungur íbúa hafi spænsku að móðurmáli.