Zimanê Spanî

Niha bi 483 milyon axiverên ve yekî girîngtirîn zimanên cîhanî bûye. Axiverê zimanê spanî herî zêde li Spanya û Amerîkayê ye. Zimanê spanî piştê zimanê çîniya mandarîn zimanê duyem e ku herî zêde axiverên xwecîhiya wî heye. Piştî inglîzî, çîniya mandarîn û zimanê hîndî çaremîn zimanê ku li cihanê herî zêde tê axaftin.

Spanî
castellano, español
Welatên lê tê axaftin	Spanya, Venezuela, Anjentîn, Meksîk
Herêm	Spanya, Amerîkayê Latînî, Gîneya Ekvatoral
Axiverên zimanê zikmakî	483 mîlyon axiverên zikmakî
Malbata zimanî	Zimanên Îtalî Zimanên romanî Zimanên romanî yên bejahiyî yên rojavayî Beşa galî, îberî û romanî Îberî û romanî ya bakur-navendî Spanî
Şiklê kevn
Kodên zimanî
ISO 639-1	es
ISO 639-2	spa
ISO 639-3	spa
belavbuna aviverên Spanî li ser nexşeya cîhan,

Spanî zimanekî di nav beşa galî, îberî û romanî de ye. Zimanê spanî piştê hilweşandina Împeratoriya Romê ya Rojava di 5em sedsalê de, ji zaravayên latîniya gelêrî (vulgar latin) li herêma Romê ya Hispaniayê werar bûye. Şopa spanî bi nivîsên latînî ya herî kevin di sedsala 9an de li bakurê Hispaniayê hatiye dîtin û li bajarê Toledo yekem nivîsên sîstematîk bi vî zimanê hatiye bikaranîn. Toledo di sedsalê 13an de bajarekî giring li Keyaniya Kastîlya bû. Sersala 1492, zimanê spanî ji aliye wekîlên împeratoriya Spanya bi taybetî li Amerîkayê û cihên din li Afrîkayê, Okyanûsya û Filîpînê belav bû.

Tê pêşbînîkirin ku ji 437 milyonê zêdetir axiverên zikmakî ya spanî heye. Enstîtuya Cervantes angaşt dike ku bi pêşbînî 477 milyon kes axiverên zikmakî heye û 572 milyon kes zimanê spanî wek yekemîn ziman an jî zimanê duyem diaxive û ji 21 milyonê zêdetir xwendekarê zimanê spanî heye.

 

Navên ziman

Li Spanya û li welatên spanîaxivêr de ji zimanê spanî re tenê español ("spanî") nabêjin. Her wekî español , castillano ("kastîlî") jî tê gotin. Kastîlî zimanê Keyaniya Kastîlyayê ye û ji zimanên din wek zimanê salîsî, baskî, astûrî, ketelanî, aragonî û oksîtanî cuda ye.

Makezagona Spanî ya 1978, terma castellano bo ravekirina zimanê Fermî li dijî zimanên din li Spanyayê (las demás lenguas españolas) bikar tîne. Xwendina Gotara III wek diêt;

• El castellano es la lengua española oficial del Estado. ... Las demás lenguas españolas serán también oficiales en las respectivas Comunidades Autónomas...
• Kastîlyan zimanê fermî ya dewleta Spanyaye. ... Zimanên dinên spanî li Civatên Xweserî de zimanê fermî bibe

Royal Akademiya Spanî niha li çapamenî da terma español bikar tîne lê ji 1713 heta sala 1923 zimanê castellano cihê español hatîbu bikar anîn

Bêjenasî

Terma castellano ji peyva latînî ya castellanus tê ku wateya castellanus" bi pêwendendarê kela an birc. jixwe peyva Castel tê wateya "kela".

ji bo bêjenasîya terma "español" peşnîyazên ciyawaz hatîye pêşkêşkirin. Li gorî Royal Akademîya Spanî español ji peyva hispaniolus ya zimanê Vulgar Latin hatîye dariştin. ew jî peyva latînî ya navê parêzgehê Hispania tê ku li nivgiravê Îberî jî nav Hispania de bû.

 

Zimanê spanî ji zimanê Vulgar Latîn werar bu ku ew ziman ji aliyê romiyan di demê Şerê Duyem ê Pûnîk de, le sereta 210 BZ de li nîvgravê Îberî hat.

 

Spanyolî zimanekî romanî ye û bi vî awayî ji latînî ya vulgar, di bin bandora baskî û erebî de, li bakurê nîvgirava Îberî pêşketiye. Tîpîk ji pêşkeftina fonetîka spanî, di nav tiştên din de, lenition (latînî: vita, spanî: vida), palatalîzasyon (bi latînî: annus, spanî: año) û duftongîzekirin (guhartinên stûnê) yên "e/o" ji Latînî Vulgar in. (latînî: terra, spanî: tierra; latînî: novus, spanî: nuevo). Di piraniya zimanên din ên romanî de diyardeyên bi vî rengî têne dîtin.

Di dema Reconquista de, ev zaravayê bakur hat birin başûr, û ew hîn jî zimanek hindikahî ye li bakurê Fasê.

Ziman di dema kolonîzasyona Spanyayê de ku di destpêka sedsala 16-an de dest pê kir, hat parzemîna Amerîkî, Mîkronezya, Guam, Giravên Mariana, Palau û Fîlîpînan.

Di sedsala 20-an de, Spanî jî gihîşt Gîneya Ekvatorî û Sahraya Rojava.

Tabloyê li jêrê de hatiye çêkirin hejmara spanîaxiverên li 78 welatê de nîşan dide.

Tabloya Spanî-Axiverên li Cihanê(grî û * zimanê fermî nîşan dide.)

Welat	Nifûs	Spanî wek zimanê duyemîn	Axiverên zikmakî û axiverên jêhatî ku wek nêzîkê zimanê zikmakî diaxivin	Hejmara hemû Axiverên Spanî
Meksîk*	127,792,286	118.463.449 (92.7%)	123.702.933 (96,8%)	125.875.402 (98.5%)
Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê	327,167,439	41,460,427 (13.5%)	41,460,427
Kolombiya*	50,372,424	49,522,424 (98,9%)	49,969,445 (99,2%)
Spanya*	47,329,981	43.496.253 (91,9%)	46.383.381 (98%)
Arjentîn*	45,376,763	42,269,777 (95.5%)	44 514 605 (98,1%)	45.104.502 (99.4%)
Venezuela*	32,605,423	31.507.179 (1,098,244 bi zimanê zikmakîyê din va)	31.725.077 (97.3%)	32.214.158 (98.8%)
Perû*	32,824,358	27.211.393 (82.9%)	29.541.922 (86.6%)
Şîle*	19,458,310	18 660 519 (281,600 bi zimanê zikmakîyê din va)	18.660.519 (95.9%)	19.322.102 (99.3%)
Ekuador*	17,424,000	16 204 320 (93%)	16.692.192 (95.8%)	16.845.732 (98.1%)
Guatemala*	18,055,025	12.620.462 (69.9%)	14.137.085 (78.3%)	15.599.542 (86.4%)
Kûba*	11,209,628	11 187 209 (99.8%)	11.187.209 (99.8%)
Komara Domînîk*	10,448,499	10 197 735 (97.6%)	10 197 735 (97.6%)	10.302.220 (99.6%)
Bolîvya*	11,584,000	7.031.488 (60.7%)	9.614.720 (83%)	10.182.336 (87.9%)
Hondûras*	9,251,313	9 039 287 (207,750 bi zimanê zikmakîyê din va)	9.039.287 (98.7%)
El Salvador*	6,765,753	6 745 456	6.745.456 (99.7%)
Fransa	65,635,000	477,564 (1% of 47,756,439)	1,910,258 (4% of 47,756,439)	6,685,901 (14% of 47,756,439)
Nîkaragua*	6,218,321	6,037,990 (97.1%) (490,124 bi zimanê zikmakîyê din va)	6.218.321 (180,331 axiverên netemam)
Brezîl	211,671,000	460,018	460,018	6,056,018
Îtalya	60,795,612	255,459	1,037,248 (2% of 51,862,391)	5,704,863 (11% of 51,862,391)
Kosta Rîka*	4,890,379	4,806,069 (84,310 bi zimanê zikmakîyê din va)	4.851.256 (99.2%)
Paraguay*	7,252,672	4,460,393 (61.5%)	4.946.322 (68,2%)
Panama*	3,764,166	3,263,123 (501,043 bi zimanê zikmakîyê din va)	3.504.439 (93.1%)
Ûrûguay*	3,480,222	3,330,022 (150,200 bi zimanê zikmakîyê din va)	3.441.940 (98.9%)
Porto Rîko*	3,474,182	3.303.947 (95.1%)	3.432.492 (98.8%)
Keyaniya Yekbûyî	64,105,700	120,000	518,480 (1% of 51,848,010)	3,110,880 (6% of 51,848,010)
Filîpîn*	101,562,305		438,882	3,016,773
Almanya	81,292,400		644,091 (1% of 64,409,146)	2,576,366 (4% of 64,409,146)
Maroko	34,378,000	6,586	6,586	1,664,823 (10%)
Gînêya Rojbendî*	1,622,000	1,683	918,000 (90.5%)
Romanya	21,355,849		182,467 (1% of 18,246,731)	912,337 (5% of 18,246,731)
Portûgal	10,636,888		323,237 (4% of 8,080,915)	808,091 (10% of 8,080,915)
Kanada	34,605,346	553,495	643,800 (87% of 740,000)	736,653
Holenda	16,665,900		133,719 (1% of 13,371,980)	668,599 (5% of 13,371,980 )
Swêd	9,555,893	77,912 (1% of 7,791,240)	77,912 (1% of 7,791,240)	467,474 (6% of 7,791,240)
Awistralya	21,507,717	111,400	111,400	447,175
Belçîka	10,918,405		89,395 (1% of 8,939,546)	446,977 (5% of 8,939,546)
Bênîn	10,008,749			412,515 (Xwendekarên Spanî)
Peravê Diranfîl	21,359,000			341,073 (Xwendekarên Spanî)
Polonya	38,092,000		324,137 (1% of 32,413,735)	324,137 (1% of 32,413,735)
Awistirya	8,205,533		70,098 (1% of 7,009,827)	280,393 (4% of 7,009,827)
Cezayir	33,769,669			223,422
Belîze	333,200	173,597	173,597	195,597 (62.8%)
Senegal	12,853,259			205,000 (Xwendekarên Spanî)
Danîmarka	5,484,723		45,613 (1% of 4,561,264)	182,450 (4% of 4,561,264)
Îsraêl	7,112,359		130,000	175,231
Japon	127,288,419	100,229	100,229	167,514 (60,000 Xwendekarên Spanî)
Gabon	1,545,255			167,410 (Xwendekarên Spanî
Swîsre	7,581,520	150,782 (2,24%)	150,782	165,202 (14,420 Xwendekarên Spanî
Îrlenda	4,581,269		35,220 (1% of 3,522,000)	140,880 (4% of 3,522,000)
Fînlenda	5,244,749			133,200 (3% of 4,440,004)
Bulgaristan	7,262,675		130,750 (2% of 6,537,510)	130,750 (2% of 6,537,510)
Bonaire and   Curaçao	223,652	10,699	10,699	125,534
Norwêc	5,165,800	21,187		103,309
Çekya	10,513,209			90,124 (1% of 9,012,443)
Mecaristan	9,957,731			83,206 (1% of 8,320,614)
Aruba	101,484	6,800	6,800	75,402
Trînîdad û Tobago	1,317,714	4,100	4,100	65,886 (5%)
Kamerûn	21,599,100			63,560 (Xwendekarên Spanî)
Andorra	84,484	33,305	33,305	54,909
Slovenya			35,194 (2% of 1,759,701)	52,791 (3% of 1,759,701)
Nû Zelenda		21,645	21,645	47,322 (25,677 Xwendekarên Spanî)
Slovakya	5,455,407			45,500 (1% of 4,549,955)
Çîn	1,339,724,852			30,000 (Xwendekarên Spanî)
Cîbraltar	29,441	22,758 (77.3%)
Lîtvanya	2,972,949			28,297 (1% of 2,829,740)
Lûksembûrg	524,853	4,049 (1% of 404,907)	8,098 (2% of 404,907)	24,294 (6% of 404,907)
Rûsya	143,400,000	3,320	3,320	23,320
Sahraya Rojava*	513,000	n.a.		22,000
Guam				19,092
Letonya	2,209,000			13,943 (1% of 1,447,866)
Tirkiye	73,722,988	1,134	1,134	13,480
Kîpros				2% of 660,400
Hindistan	1,210,193,422			9,750 (Xwendekarên Spanî)
Estonya				9,457 (1% of 945,733)
Jamaîka	2,711,476	8,000	8,000	8,000
Namîbya		3,870
Misir				3,500
Malta				3,354 (1% of 335,476)
Yekîtiya Ewropayê (ji bilî Spanya)*	460,624,488	2,397,000 (934,984 jixwe hejmarkirî)
Tevahî	7,626,000,000 (Tevahî nifûsa cihah)	476.539.415 (6,2 %)	498.922.113 (6,5 % )	552.081.838 (7,2 %)