ದಕ್ಷಿಣಾಮೂರ್ತಿ -

ಪರಮಗುರುವಿಗೆ ಸಂವಹನಗೊಂಡ ಭಗವಾನ್ ಪರಮಶಿವನ ಈ ಅಂಶವು ಸರ್ವೋಚ್ಚ ಅಥವಾ ಅಂತಿಮ ಅರಿವು, ತಿಳುವಳಿಕೆ ಮತ್ತು ಜ್ಞಾನ. ಅದೇ ಜ್ಞಾನವೇ ಅವನ ವ್ಯಕ್ತಿತ್ವವಾಗಿದೆ. ಈ ರೂಪವು ಶಿವನನ್ನು ಯೋಗ, ಸಂಗೀತ ಮತ್ತು ಬುದ್ಧಿವಂತಿಕೆಯ ಶಿಕ್ಷಕನಾಗಿ ಪ್ರತಿನಿಧಿಸುತ್ತದೆ ಮತ್ತು ಶಾಸ್ತ್ರಗಳ ಮೇಲೆ ನಿರೂಪಣೆಯನ್ನು ನೀಡುತ್ತದೆ.ಅವನನ್ನು ಬುದ್ಧಿಮತ್ತೆಯ ದೇವರು, ಸಂಪೂರ್ಣ ಮತ್ತು ಲಾಭದಾಯಕ ಧ್ಯಾನ ಎಂದು ಪೂಜಿಸಲಾಗುತ್ತದೆ. ಧರ್ಮಗ್ರಂಥಗಳ ಪ್ರಕಾರ, ಒಬ್ಬ ವ್ಯಕ್ತಿಗೆ ಪರಮಗುರು ಇಲ್ಲದಿದ್ದರೆ, ಅವರು ತಮ್ಮ ಗುರು ಎಂದು ದಕ್ಷಿಣಾಮೂರ್ತಿಯನ್ನು ಭಗವಂತ ಎಂದು ಪರಿಗಣಿಸಿ ಪೂಜಿಸಬಹುದು. ಅಂತಿಮವಾಗಿ ಅವರು ಯೋಗ್ಯರಾಗಿದ್ದರೆ ಮಾನವ ಸ್ವ-ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರದ ಗುರುಗಳಿಂದ ಆಶೀರ್ವದಿಸಲ್ಪಡುತ್ತಾರೆ.

ಹಿಂದೂ ಧರ್ಮದ ಮೇಲಿನ ಒಂದು ಸರಣಿಯ ಭಾಗ
ಓಂ • ಬ್ರಹ್ಮ • ಈಶ್ವರ ಹಿಂದೂ • ಹಿಂದೂ ಧರ್ಮದ ಇತಿಹಾಸ
ದೇವತೆಗಳು ಬ್ರಹ್ಮ ಈಶ್ವರ ತ್ರಿಮೂರ್ತಿ ಬ್ರಹ್ಮ • ವಿಷ್ಣು • ಶಿವ ದೇವಿಯರು ಮತ್ತು ದೇವರು ಸರಸ್ವತಿ · ಲಕ್ಷ್ಮಿ · ಪಾರ್ವತಿ ಶಕ್ತಿ · ದುರ್ಗೆ  · ಕಾಳಿ ಗಣೇಶ · ಸುಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯ · ಅಯ್ಯಪ್ಪ ರಾಮ · ಕೃಷ್ಣ ಹನುಮಂತ ಪ್ರಜಾಪತಿ · ರುದ್ರ ಇಂದ್ರ · ಅಗ್ನಿ · ದ್ಯೌಸ ಭೂದೇವಿ · ವರುಣ · ವಾಯು
ತತ್ತ್ವಶಾಸ್ತ್ರ ಪರಿಕಲ್ಪನೆಗಳು ಬ್ರಹ್ಮ · ಓಂ · ಈಶ್ವರ ಆತ್ಮ · ಮಾಯ (ಧರ್ಮ) ಕರ್ಮ · ಸಂಸಾರ ಪುರುಷಾರ್ಥಗಳು (ಧರ್ಮ · ಅರ್ಥ · ಕಾಮ · ಮೋಕ್ಷ) ವೈಚಾರಿಕ ನೆಲೆಗಳು ಆಸ್ತಿಕ ಸಾಂಖ್ಯ · ಯೋಗ ನ್ಯಾಯ · ವೈಶೇಷಿಕ ಪೂರ್ವ ಮೀಮಾಂಸ ಉತ್ತರ ಮೀಮಾಂಸ (ವೇದಾಂತ) (ದ್ವೈತ, ಅದ್ವೈತ, ವಿಶಿಷ್ಟಾದ್ವೈತ) ನಾಸ್ತಿಕ ಚಾರ್ವಾಕ
ಧರ್ಮಗ್ರಂಥಗಳು ವೇದಗಳು ಋಗ್ವೇದ • ಯಜುರ್ವೇದ ಸಾಮವೇದ • ಅಥರ್ವವೇದ ವಿಭಾಗಗಳು ಸಂಹಿತಾ, ಬ್ರಾಹ್ಮಣ, ಆರಣ್ಯಕ, ಉಪನಿಷತ್ತು ಉಪವೇದಗಳು ಆಯುರ್ವೇದ • ಧನುರ್ವೇದ ಗಂಧರ್ವವೇದ • ಸ್ಥಾಪತ್ಯವೇದ ವೇದಾಂಗಗಳು ಶಿಕ್ಷೆ · ಛಂದ · ವ್ಯಾಕರಣ ನಿರುಕ್ತ · ಕಲ್ಪ · ಜ್ಯೋತಿಷ ಉಪನಿಷತ್ತುಗಳು ಋಗ್ವೈದಿಕ ಐತರೇಯ ಯಜುರ್ವೈದಿಕ ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕ · ಈಶಾ ತೈತ್ತಿರೀಯ · ಕಠ · ಶ್ವೇತಾಶ್ವತರ ಸಾಮವೈದಿಕ ಛಾಂದೋಗ್ಯ · ಕೇನ ಅಥರ್ವವೈದಿಕ ಮುಂಡಕ · ಮಾಂಡೂಕ್ಯ · ಪ್ರಶ್ನ ಪುರಾಣಗಳು ಬ್ರಹ್ಮ ಪುರಾಣಗಳು ಬ್ರಹ್ಮ · ಬ್ರಹ್ಮಾಂಡ ಬ್ರಹ್ಮವೈವರ್ತ ಮಾರ್ಕಂಡೇಯ · ಭವಿಷ್ಯ ವೈಷ್ಣವ ಪುರಾಣಗಳು ವಿಷ್ಣು · ಭಾಗವತ ನಾರದೇಯ · ಗರುಡ · ಪದ್ಮ ಶೈವ ಪುರಾಣಗಳು ಶಿವ · ಲಿಂಗ ಸ್ಕಂದ · ಅಗ್ನಿ · ವಾಯು ಇತಿಹಾಸಗಳು ರಾಮಾಯಣ · ಮಹಾಭಾರತ ಇತರ ಧರ್ಮಗ್ರಂಥಗಳು ಭಗವದ್ಗೀತೆ ಧರ್ಮ ಶಾಸ್ತ್ರ · ಮನುಸ್ಮೃತಿ ಅರ್ಥ ಶಾಸ್ತ್ರ · ಯೋಗ ವಾಸಿಷ್ಠ ಸೂತ್ರಗಳು · ಸ್ತೋತ್ರಗಳು · ತಂತ್ರಗಳು ಯೋಗ ಸೂತ್ರ ಇತರ ಧರ್ಮಗ್ರಂಥಗಳ ವರ್ಗೀಕರಣ ಶ್ರುತಿ · ಸ್ಮೃತಿ
ಆಚರಣೆಗಳು ಪ್ರಾರ್ಥನೆ ಪೂಜೆ · ಜಪ · ಭಜನೆ ತಪ · ಧ್ಯಾನ ಯಜ್ಞ · ಹೋಮ ತೀರ್ಥದಾನ · ನೈವೇದ್ಯ ದೇವಸ್ಥಾನ · ಮೂರ್ತಿ · ಭಕ್ತಿ ಸಂಸ್ಕಾರಗಳು ಗರ್ಭದಾನ · ಪುಂಸವನ · ಸೀಮಂತೋನಯನ · ಜಾತಕರ್ಮ · ನಾಮಕರಣ · ನಿಷ್ಕ್ರಮಣ · ಅನ್ನಪ್ರಾಶನ · ಚೂಡಾಕರಣ · ಕರ್ಣವೇಧ · ವಿದ್ಯಾರಂಭ · ಉಪನಯನ · ಪ್ರೈಷಾರ್ಥ · ಕೇಶಾಂತ · ಋತುಶುದ್ಧಿ · ಸಮಾವರ್ತನ · ವಿವಾಹ · ಅಂತ್ಯೇಷ್ಟಿ ವರ್ಣಾಶ್ರಮ ಧರ್ಮ ವರ್ಣ ಬ್ರಾಹ್ಮಣ · ಕ್ಷತ್ರಿಯ ವೈಶ್ಯ · ಶೂದ್ರ ಆಶ್ರಮ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯ · ಗೃಹಸ್ಥ ವಾನಪ್ರಸ್ಥ · ಸಂನ್ಯಾಸ ಹಬ್ಬಗಳು ನವರಾತ್ರಿ ವಿಜಯದಶಮಿ (ದಸರಾ) ದೀಪಾವಳಿ · ಶಿವರಾತ್ರಿ · ಹೋಳಿ ಕುಂಭ ಮೇಳ · ರಥ ಯಾತ್ರೆ · ವಿಷು · ಬಿಹೂ · ಬೈಸಾಖಿ · ಪುತಾಂದು ಗಣೇಶ ಚತುರ್ಥಿ · ಓಣಂ ರಾಮ ನವಮಿ · ಜನ್ಮಾಷ್ಟಮಿ ರಕ್ಷಾ ಬಂಧನ
ದಾರ್ಶನಿಕರು ಪ್ರಾಚೀನ ಗೌತಮ · ಜೈಮಿನಿ · ಕಣಾದ · ಕಪಿಲ · ಮಾರ್ಕಂಡೇಯ · ಪತಂಜಲಿ · ವಾಲ್ಮೀಕಿ · ವ್ಯಾಸ ಮಧ್ಯಯುಗೀನ ಆದಿ ಶಂಕರ · ಬಸವಣ್ಣ · ಜ್ಞಾನೇಶ್ವರ್ · ಚೈತನ್ಯ · ಗಂಗೇಶ ಉಪಾಧ್ಯಾಯ · ಗೌಡಪಾದ · ಜಯಂತ ಭಟ್ಟ · ಕಬೀರ್ · ಕುಮಾರಿಲ ಭಟ್ಟ · ಮಧುಸೂದನ · ಮಧ್ವ · ನಾಮ್‌ದೇವ್ · ನಿಂಬಾರ್ಕ · ಪ್ರಭಾಕರ · ರಘುನಾಥ ಶಿರೋಮಣಿ · ರಾಮಾನುಜ · ವೇದಾಂತ ದೇಶಿಕ · ತುಕಾರಾಮ್ · ತುಳಸೀದಾಸ · ವಾಚಸ್ಪತಿ ಮಿಶ್ರಾ · ವಲ್ಲಭ ಆಧುನಿಕ ಅರವಿಂದ · ಕೂಮಾರಸ್ವಾಮಿ · ದಯಾನಂದ ಸರಸ್ವತಿ · ಗಾಂಧಿ · ಕೃಷ್ಣಾನಂದ · ನಾರಾಯಣ ಗುರು · ಪ್ರಭುಪಾದ · ರಾಮಕೃಷ್ಣ · ರಮಣ ಮಹರ್ಷಿ · ರಾಧಾಕೃಷ್ಣನ್ · ಶಿವಾನಂದ · ವಿವೇಕಾನಂದ · ಯೋಗಾನಂದ
ಇತರ ವಿಷಯಗಳು ಹಿಂದೂ ಪಂಥಗಳು ಹಿಂದೂ ಧರ್ಮ ದೇಶಗಳ ಅನುಸಾರವಾಗಿ ಪುರಾಣ • ಹಿಂದೂ ಪಂಚಾಂಗ ಹಿಂದೂ ಕಾನೂನು • ಹಿಂದೂ ವಿಗ್ರಹ ನಿರ್ಮಾಣಶಾಸ್ತ್ರ ಹಿಂದೂ ರಾಷ್ಟ್ರೀಯತೆ • ಹಿಂದುತ್ವ ಹಿಂದೂ ತೀರ್ಥಯಾತ್ರಾ ಸ್ಥಳಗಳು ಹಿಂಸೆ • ಟೀಕೆ ಲಘುಕೋಶ
v t e

• ದಕ್ಷಿಣಾಮೂರ್ತಿಯು ಪರಮೇಶ್ವರನ ಲೀಲಾ ವಿಭೂತಿಗಳಲ್ಲಿ ಒಂದು. ವೀಣಾ ಸಾಂಬ ಯೋಗ ಸಂಹಾರ ಶಕ್ತಿ ಜ್ಞಾನ ಅನುಷ್ಠಾನ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನ ವಿದ್ಯಾ ವಟಮೂಲ ಎಂಬ ಹತ್ತು ವಿಧ ಶಿವಮೂರ್ತಿಗಳಲ್ಲಿ ಕೊನೆಯದೇ ಇದು. ದಕ್ಷಿಣಾ ಎಂದರೆ ಬುದ್ಧಿ. ಆ ಬುದ್ಧಿಯ (ಜ್ಞಾನದ) ಕಡೆಗೆ ಅಭಿಮುಖನಾಗಿರುವುದರಿಂದ ಈ ಹೆಸರು. ಮೂರ್ತಿ ದಕ್ಷಿಣಾಭಿಮುಖವಾಗಿ ಇರುವುದರಿಂದ ಈ ಹೆಸರು ಎಂದು ಕೆಲವರ ಅಭಿಪ್ರಾಯ.

ಗುರುವೇ ಸರ್ವಲೋಕಾನಾಂ ಭಿಷಜೇ ಭವರೋಗಿಣಾಂ |
ನಿಧಯೇ ಸರ್ವವಿದ್ಯಾನಾಂ ದಕ್ಷಿಣಾಮೂರ್ತಯೇ ನಮಃ ||
ಅರ್ಥ:-ಸರ್ವಲೋಕಗಳಿಗೆ ಗುರುವೂ ಭವರೋಗಿಗಳಿಗೆ ವೈದ್ಯನೂ ಸರ್ವವಿದ್ಯೆಗಳಿಗೆ ನಿಧಿಯೂ ಆದ ದಕ್ಷಿಣಾಮೂರ್ತಿಗೆ ನಮಸ್ಕಾರ.

• ಈ ದೇವತೆಯನ್ನು ಪ್ರಾರ್ಥಿಸುವುದು ರೂಢಿಯಲ್ಲಿದೆ. ದಕ್ಷಿಣಾಮೂರ್ತಿ ವಿದ್ಯೆಗೆ ಅಧಿಷ್ಠಾತ್ಮ ದೇವತೆ ಎಂದು ಉಪನಿಷತ್ತು ಮತ್ತು ಸ್ತೋತ್ರಗಳಿಂದ ತಿಳಿದು ಬರುತ್ತದೆ. ವ್ಯಾವಹಾರಿಕ ರೂಪದ ಉಪದೇಶ ಮಿಥ್ಯೆಯಾದ ಕಾರಣ ಜ್ಞಾನ (ಬ್ರಹ್ಮ) ಮೂರ್ತಿಯಾದ ಈ ದೇವತೆ ಮುಖದಿಂದ ಯಾವ ಉಪದೇಶವನ್ನೂ ಮಾಡುವುದಿಲ್ಲ. ಆದಕಾರಣ ಈ ಮೂರ್ತಿಯ ಗುರುರೂಪವಾದ ಉಪದೇಶ ಮೌನವಷ್ಟೇ. ಶಿಷ್ಯರು ಈ ಮುದ್ರೆಯಿಂದಲೇ ಸಂಶಯಮುಕ್ತರಾಗಿ ಜ್ಞಾನಿಗಳಾಗುತ್ತಾರೆ. ಇತರ ದೇವತೆಗಳಿಗೆ ಪುರಾಣಪ್ರಸಿದ್ಧಿ ಇರುವಂತೆ ಈ ದೇವತೆಯ ವಿಚಾರ ಪುರಾಣಗಳಲ್ಲಿ ಅಧಿಕವಾಗಿ ಕಂಡುಬರುವುದಿಲ್ಲ. ಮಂತ್ರಶಾಸ್ತ್ರಕ್ಕೆ ಸಂಬಂಧಪಟ್ಟ ಉಪಾಸನಾದಿ ವಿಭಾಗದಲ್ಲಿ ಈ ದೇವತೆಯ ವಿಚಾರವಿದೆ. ಜ್ಞಾನವನ್ನು ಬಯಸುವವರು ಈ ದೇವತೆಯನ್ನು ಉಪಾಸನೆ ಮಾಡುತ್ತಾರೆ.

 

• ಅನೇಕ ಮರಗಳ ನೆರಳುಗಳಿಂದ ಬಿಸಿಲಿಲ್ಲದೆ ತಂಪಾದ ಗಿರಿತೊರೆಗಳಿಂದ ಕೂಡಿರುವ ಲತಾಪುಷ್ಪ ಸಮೃದ್ಧವಾದ ದುಂಬಿಗಳ ಝೇಂಕಾರ ನವಿಲುಗಳ ನರ್ತನ ಕೋಗಿಲೆಗಳ ಇಂಪಾದಧ್ವನಿ, ಹಾವು-ಮುಂಗುಸಿ, ಹಸು-ಹುಲಿ ಮೊದಲಾದ ವೈರ ಪ್ರಾಣಿಗಳೂ ತಮ್ಮ ವೈರವನ್ನು ಮರೆತು ವಿಹರಿಸುತ್ತಿರುವ ಶುಕನೇ ಮೊದಲಾದ ಮುನಿಗಳು ಮತ್ತು ಇಂದ್ರಾದಿ ದೇವತೆಗಳಿಂದ ಸೇವಿತರಾದ ಸಿದ್ಧ ಕಿನ್ನರರ ವಾಸಸ್ಥಳವಾದ ಮೇರುಪರ್ವತ ಪ್ರದೇಶದಲ್ಲಿ ಗರುಡ ಶಿಲೆಯ ಎಲೆಗಳು ಪದ್ಮರಾಗದ ಹಣ್ಣುಗಳು ನವರತ್ನದ ಬಿಳಿಲುಗಳು ಹಾಗೂ ಸುಗಂಧವನ್ನು ಬೀರುವ ಹೂಗಳಿಂದ ಕೂಡಿದ ಎತ್ತರವಾದ ಒಂದು ಆಲದ ಮರವಿದೆ. ಆ ಮರದ ಕೆಳಗೆ ರತ್ನಸಿಂಹಾಸನದ ಮೇಲೆ ಶರತ್ಕಾಲದ ಚಂದ್ರಕಾಂತಿಯನ್ನು ಬೀರುವ ಮುಖದಿಂದ ಕೂಡಿದ ದಕ್ಷಿಣಾಮೂರ್ತಿ ಮಂಡಿಸಿದ್ದಾನೆ. ಮುನಿಗಳ ಗುಂಪು ಈತನನ್ನು ಯಾವಾಗಲೂ ಸ್ತುತಿಸುತ್ತಿದ್ದಾರೆ. ಈ ಸ್ವರೂಪದಿಂದ ಜಗತ್ತಿಗೇ ಮೊದಲಿಗನಾದ ದಕ್ಷಿಣಾಮೂರ್ತಿಯನ್ನು ಸ್ಮರಿಸಬೇಕು ಎಂದು ಶಾರದಾತಿಲಕದಲ್ಲಿ ಹೇಳಿದೆ.

 

• ಕರ್ಪೂರದಂತೆ ಶುಭ್ರನೂ ತರ್ಕಮುದ್ರೆಯನ್ನು ಧರಿಸಿ ಬ್ರಹ್ಮತತ್ತ್ವವನ್ನು ತಿಳಿಸುವವನೂ ಯೋಗಾಸನದಲ್ಲಿ ಮಂಡಿತನೂ ಆದ ದಕ್ಷಿಣಾಮೂರ್ತಿಯನ್ನು ಧ್ಯಾನಿಸಬೇಕೆಂದು ಶ್ರೀಮಾನಸೋಲ್ಲಾಸ ಗ್ರಂಥ ಹೇಳುತ್ತದೆ.
• ಬ್ರಹ್ಮತತ್ತ್ವವನ್ನು ಬಯಸುವ ವೃದ್ಧರಾದ ಋಷಿಗಳ ಗುಂಪಿನಿಂದ ಆವೃತನಾದ ಜ್ಞಾನಮುದ್ರೆಯನ್ನು ಧರಿಸಿ ಆನಂದಮೂರ್ತಿಯೂ ಮೌನರೂಪ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನದಿಂದ ಬ್ರಹ್ಮತತ್ತ್ವವನ್ನು ಪ್ರಕಟಿಸುತ್ತಿರುವ ತರುಣನೂ ಆದ ದಕ್ಷಿಣಾಮೂರ್ತಿಯನ್ನು ಸ್ಮರಿಸಬೇಕೆಂದು ಶ್ರೀತತ್ತ್ವಸುಧೆ ತಿಳಿಸುತ್ತದೆ.

• ವೀಣೆ ಮುತ್ತಿನ ಜಪಮಾಲೆ ಪುಸ್ತಕ ಜ್ಞಾನಮುದ್ರೆ ಅಥವಾ ಅಗ್ನಿನಾಗಗಳನ್ನು ಚತುರ್ಭುಜಗಳಲ್ಲಿ ಧರಿಸಿ ಬೆಳ್ಳಿಯಂತೆ ಶುಭ್ರವರ್ಣದಿಂದ ಕೂಡಿದ ಭಸ್ಮಲೇಪಿತ ಶರೀರವುಳ್ಳವನೂ ತ್ರಿಲೋಚನನೂ ತಲೆಯಲ್ಲಿ ಚಂದ್ರಕಲೆಯುಳ್ಳವನೂ ಕಿರೀಟಧಾರಿಯೂ ಯೋಗಾಸನಾರೂಢನೂ ಆಗಿರುವಂತೆ ಈ ದೇವತೆಯ ಸ್ವರೂಪ ದಕ್ಷಿಣಾಮೂರ್ತಿ ಉಪನಿಷತ್ತಿನಲ್ಲಿ ವರ್ಣಿತವಾಗಿದೆ.
• ಜ್ಞಾನಾಧಿದೈವವಾದುದರಿಂದ ಮೇಧಾ ದಕ್ಷಿಣಮೂರ್ತಿ ಎಂಬ ಹೆಸರು ಮಂತ್ರೋದ್ಧಾರದಲ್ಲಿ ಕಂಡುಬರುತ್ತದೆ. ಪ್ರಳಯ ಕಾಲದಲ್ಲಿ ಎಲ್ಲವನ್ನೂ ತನ್ನಲ್ಲಿ ಸಂಹರಿಸಿಕೊಂಡು ಸ್ವಾತ್ಮಾನಂದ ಸುಖದಲ್ಲಿ ವಿಹರಿಸುವ ಈಶ್ವರನ ಸ್ವರೂಪವೇ ದಕ್ಷಿಣಾಮೂರ್ತಿ. ಈ ದಕ್ಷಿಣ ಮುಖನಾದ ಶಿವ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷನಾದರೆ ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನ ಸಿದ್ಧಿಸುತ್ತದೆ.

 

ದಕ್ಷಿಣಾ ಮೂರ್ತಿ ಸ್ತೋತ್ರಮ್

ಶಾಂತಿಪಾಠಃ

|| ಇತಿ ಶ್ರೀಮಚ್ಛಂಕರಾಚಾರ್ಯವಿರಚಿತಂ ದಕ್ಷಿಣಾಮುರ್ತಿಸ್ತೋತ್ರಂ ಸಂಪೂರ್ಣಮ್ ||

• ಅದ್ವೈತದ ಮಹಾಕೈಪಿಡಿ-ಲೇಖನ-ಸೂರ್ಯಪ್ರಕಾಶ ಪಂಡಿತ್;೧೪-೫-೨೦೨೦