Aprika: Kontinente
Ti Aprika ket ti maikadua a kadakkelan ken ken ti maikadua a kaaduan ti populasion a kontinente iti lubong.
Iti agarup a 30.2 riwriw km2 (11.7 riwriw sq mi) ken mairaman dagiti asideg nga isla, daytoy ket sakupenna ti innem a porsiento iti dagup a kalawa ti rabaw ti Daga ken 20.4 porsiento iti dagup a kalawa ti daga. Daytoy ket addaan kadagiti 1.1 bilion a tattao manipud idi 2013, daytoy ket kadagupan iti agarup a 15% iti populasion ti tao iti lubong. Ti kontinente ket napalikmutan babaen ti Baybay Mediteraneo iti amianan, ti Kanal Suez ken ti Baybay Nalabbasit iti igid ti Peninsula Sinai iti amianan a daya, ti Taaw Indiano iti abagatan a daya, ken ti Taaw Atlantiko iti laud. Ti kontinente ket iramanna ti Madagascar ken dagiti nadumaduma a purpuro. Daytoy ket addaan kadagiti 54 napno a nabigbigan a naturay nga estado ("pagpagilian"), siam a terteritorio ken dagiti dua a de facto a nawaya nga estado nga addaan iti limitado wenno awan pannakabigbig.
| Aprika | |
|---|---|
.svg) | |
| Kalawa | 30,221,532 km2 (11,668,599 sq mi), Maika-2 |
| Populasion | 1.1 bilion (2013, Maika-2) |
| Densidad ti populasion | 30.51/km2 (agarup a 80/sq mi) |
| Nagan dagiti umili | Aprikano, Taga-Aprika |
| Pagpagilian | 54 (ken 2 a nasuppiatan) (listaan ti pagpagilian) |
| Agkamkammatalek | Akinruar (3)
Akin-uneg (4)
|
| Sasao | Listaan dagiti pagsasao |
| Dagiti sona ti oras | UTC-1 aginggana ti UTC+4 |
| Dagiti kadakkelan a siudad | Listaan dagiti metropolitano a lugar idiay Aprika Listaan dagiti siudad idiay Aprika  Lagos Cairo  Kinshasa-Brazzaville Kalatakan a Johannesburg Mogadishu Khartoum-Omdurman Dar es Salaam Alexandria Abidjan Casablanca |
Ti populasion ti Aprika ket isu ti kaubingan kadagiti amin a kontinente; 50% kadagiti Aprikano ket agtawen ti 19 wenno ub-ubing.
Ti Arhelia ket ti kadakelan a pagilian ti Aprika babaen ti kalawa, ken ti Nigeria ket ti kadakkelan babaen ti populasion. Ti Aprika, a naisangayan ti sentral nga Akindaya nga Aprika, ket kaaduan a naaw-awat a kas ti lugar a taudan dagiti tatttao ken ti klado ti Hominidae (dagiti nalatak a bakes), a kas naebidensiaan babaen dagiti kasapaan a hominidae ken dagiti taudanda, ken dagiti pay naud-udi a napetsaanen iti agarup a pito a riwriw a tawtawen ti napalabas, a mairaman ti Sahelanthropus tchadensis, Australopithecus africanus, A. afarensis, Homo erectus, H. habilis ken H. ergaster – a dagiti kasapaan a Homo sapiens (moderno a tao) ket nabirukan idiay Etiopia ken napetsaan idi agarup a 200,000 a tawtawen ti napalabas. Ti Aprika ket sakkawenna ti ekuador ken sakupenna dagiti nadumaduma a luglugar ti klima; daytoy laeng ti kontinente a gumay-at manipud iti akin-amianan a temperado aginggana dagiti akin-abagatan a temperado a sona.
Pakasaritaan
Kasakbayan a pakasaritaan
Ti Aprika ket naikeddeng babaen dagiti kaaduan a paleoantropologo nga isu ti kaduogan a natagtagitao a teritorio iti Daga, a ti sebbangan ti tao ket nagtaud manipud iti daytoy a kontinente. Idi las-ud ti tengnga ti maika-20 a siglo, dagiti antropologo ket nakaduktalda kadagiti adu a posil ken ebidensia ti panagtaeng ti tao a mabalin a nasapsapa ngem 7 a riwriw a tawtawen ti napalabas. Dagiti tidda ti posil dagiti nadumaduma a sebbangan iti nasapa a kasla bakes a tattao ket naipagarup a nagbalin iti moderno a tao, kas ti Australopithecus afarensis (radiometriko a napetsaan iti agarup a 3.9–3.0 riwriw a tawtawen SK), Ti Paranthropus boisei (c. 2.3–1.4 riwriw a tawtawen SK) ken ti Homo ergaster (c. 1.9 riwriw–600,000 a tawtawen SK) ket naduktalanen.
Kalpasan ti ebulosion ti homo sapiens sapiens idi agarup a 150,000 to 100,000 a tawtawen ti napalabas idiay Aprika, ti kontinente ket kangrunaan a natagtagitao babaen dagiti grupo ti agananup-agburburas. Dagitoy nga immuna a moderno a tattao ket pinanawanda ti Aprika ken tinagtagitaoda ti amin a paset ti lubong idi las-ud ti migrasion ti Iruruar idiay Aprika a napetsaan idi agarup a 50,000 a tawtawen ti napalabas, ken rimmuar iti kontinente a mabalin a bimmallasiw iti Bab-el-Mandeb idiay Baybay Nalabbasit, ti Lingsat ti Gibraltar idiay Morocco, wennoti Ismo ti Suez idiay Ehipto.
Dagiti sabali pay a migrasion dagitoy a moderno a tattao iti kaunegan ti kontinente ti Aprika ket napetsaanen iti dayta a panawen, nga adda iti ebidenisa ti nasapa a panagtaeng ti tao a nabirukan idiay Akin-abagatan nga Aprika, Abagatan a daya nga Aprika, Amianan nga Aprika, ken ti Sahara.
Ti kadakkel ti Sahara ket naipakasaritaanen a nakaro nga agdumaduma, nga iti kalawana ket napardas nga agdumaduma ken dagiti dadduma a panawen ket mapukpukaw depende kadagiti klimatiko a kasasaad ti lubong. Iti patingga dagiti Panawen ti yelo, a nakarkulo idi agarup a 10,500 SK, ti Sahara ket nagbalin manen a berde a nalames a ginget, ken dagiti populasion ti Aprika ket nagsubli iti uneg ken dagiti kabambantayan nga aplaya idiay Sub-Sahara nga Aprika, ken adda dagiti pinintaan iti bato a nangpakpakita ti nalames a Sahara ken dagiti adu a populasion a naduktalan idiay Tassili n'Ajjer a napetsaan iti agarup a 10 milmilenio. Nupay kasta, ti panagpudpudot ken ti panagmagmaga ti klima ket kaibuksilanna a babaen idi 5000 BC, ti rehion ti Sahara ket immad-adun a nagbalbalin a namaga ken nabusor. Idi agarup a 3500SK, gapu ti pakbo ti pagtayyekan ti Daga, ti Sahara ket nakasanay ti paset ti panawen iti napardas a panagbalin iti desierto. Ti populasion ket immakarda kadagiti rehion ti Sahara ken napanda idiay Ginget ti Nilo iti baba ti Maikadua a Katarata nga idiay ket nagaramidda kadagiti permanente wenno semi-permanente a pagtaengan. Napasamak ti nakaro a resesion ti klima, ken nagpabassit ti nakaro ken kankanayon a panagtudtudo idiay Sentral ken Akindaya nga Aprika. Manipud idin iti daytoy a panawen, dagiti namaga a kondision ti nagtultuloy idiay Akindaya nga Aprika ken immad-adu idi las-ud ti naudi a 200 a tawtawen, idiay Etiopia.
Ti panagpaamo ti baka idiay Aprika ket immay sakbay ti agrikultura ken mabalin nga adda a kakuyog dagiti kultura ti agan-anup ken agburburas. Naipagpagarup a babaen idi 6000 SK, ti baka ket napaamon idiay Amianan nga Aprika. Idiay kompleks ti Sahara-Nilo, dagiti tattao ket nagpaamoda kadagiti nadumaduma nga ayuop, a mairaman ti burro ken ti bassit a nasaraan ti tornilio a kalding a kadawyan idi manipud idiay Arhelia aginggana idiay Nubia. Idi tawen ti 4000 SK, ti klima ti Sahara ket nangrugrugi a pimmardas a nagbalin a nagmagmaga. Daytoy a panagbaliw ti klima ket taudan ti panagpabassit dagiti danaw ken dagiti karayan ken taudan ti imad-adu a panagbalin ti desierto . Daytoy ket isu ti gapuanan ti panagpaadu ti gatad ti daga a nasayaat para kadagiti pagtaengan ken nangtulong kadagiti migrasion dagiti komunidad ti agtaltalon idiayi ad-adu a tropikal a klima ti Laud nga Aprika.
Babaen ti umuna a milenio SK, naipayammo ti panagobra iti landok idiay Akin-amianan nga Aprika ken napardas a naiwaras iti ballasiw ti Sahara kadagiti akin-amianan a paset ti sub-Sahara nga Aprika, ken babaen idi 500 SK, ti panagobra ti metal ket nagbalinen a kadawyan idiay Laud nga Aprika. Ti panagobra ti landok ket napnon a naipundar idi agarup a 500 SK kadagiti adu a lugar iti Daya ken Laud nga Aprika, ngem dagiti dadduma a rehion ket saanda met a nangrugi iti panagobra ti landok aginggana kadagiti nasapa a siglo ti AD. Dagiti banag ti gambang manipud idiay Ehipto, Amianan nga Aprika, Nubia, ken Etiopia a napetsaan idi agarup a 500 SK ket nakali idiay Laud nga Aprika, ken mangisingasing a dagiti network ti Trans-Sahara a panagtagilako ket napundaren babaen ti daytoy a petsa.
Dagiti teritorio ken dagiti rehion
Dagiti pagilian iti daytoy a tabla ket naikategoria segun ti isbangan dagiti heograpiko a rehion nga inus-usar babaen ti Nagkaykaysa a Pagpagilian, ken ti datos a nairaman ket naala kadagiti taudan manipud kadagiti artikulo ken no agiddiat dagitoy maikkan met dagitoy iti pakaammo.
 |
 |
 |
| Nagan ti rehion ken teritorio, nga addaan iti wagayway | Kalawa (km²) | Populasion | Tawen | Densidad (per km²) | Kapitolio |
|---|---|---|---|---|---|
| Akin-amianan nga Aprika | |||||
 Arhelia | 2,381,740 | 34,178,188 | 2009 | 14 | Arhel |
 Is-isla ti Kanaria (Espania) | 7,492 | 2,118,519 | 2010 | 226 | Las Palmas de Gran Canaria, Santa Cruz de Tenerife |
 Ceuta (Espania) | 20 | 71,505 | 2001 | 3,575 | — |
| Ehipto | 1,001,450 | 82,868,000 | 2012 | 83 | Cairo |
 Libya | 1,759,540 | 6,310,434 | 2009 | 4 | Tripoli |
 Madeira (Portugal) | 797 | 245,000 | 2001 | 307 | Funchal |
 Melilla (Espania) | 12 | 66,411 | 2001 | 5,534 | — |
| Morocco | 446,550 | 34,859,364 | 2009 | 78 | Rabat |
| Sudan | 1,861,484 | 30,894,000 | 2008 | 17 | Khartoum |
 Tunisia | 163,610 | 10,486,339 | 2009 | 64 | Tunis |
| Akinlaud a Sahara | 266,000 | 405,210 | 2009 | 2 | El Aaiún |
| Sara ti Aprika wenno Amianan a daya nga Aprika | |||||
 Djibouti | 23,000 | 623,891 | 2012 | 22 | Djibouti |
 Eritrea | 121,320 | 5,647,168 | 2009 | 47 | Asmara |
 Etiopia | 1,127,127 | 84,320,987 | 2012 | 75 | Addis Ababa |
| Somalia | 637,657 | 9,832,017 | 2009 | 15 | Mogadishu |
| Akindaya nga Aprika | |||||
 Burundi | 27,830 | 8,988,091 | 2009 | 323 | Bujumbura |
 Teritorio ti Britania iti Taaw Indiano - Purpuro Chagos(Nagkaykaysa a Pagarian) | 56.13 | 3,000 | 2012 | 53.4 | Diego Garcia |
 Komoros | 2,170 | 752,438 | 2009 | 347 | Moroni |
 Kenya | 582,650 | 39,002,772 | 2009 | 66 | Nairobi |
 Madagascar | 587,040 | 20,653,556 | 2009 | 35 | Antananarivo |
 Malawi | 118,480 | 14,268,711 | 2009 | 120 | Lilongwe |
 Maurisio | 2,040 | 1,284,264 | 2009 | 630 | Port Louis |
 Mayotte (Pransia) | 374 | 223,765 | 2009 | 490 | Mamoudzou |
 Mozambique | 801,590 | 21,669,278 | 2009 | 27 | Maputo |
| Réunion (Pransia) | 2,512 | 743,981 | 2002 | 296 | Saint-Denis |
 Rwanda | 26,338 | 10,473,282 | 2009 | 398 | Kigali |
 Seychelles | 455 | 87,476 | 2009 | 192 | Victoria |
 Abagatan a Sudan | 619,745 | 8,260,490 | 2008 | 13 | Juba |
| Tanzania | 945,087 | 44,929,002 | 2009 | 43 | Dodoma |
 Uganda | 236,040 | 32,369,558 | 2009 | 137 | Kampala |
 Zambia | 752,614 | 11,862,740 | 2009 | 16 | Lusaka |
 Zimbabwe | 390,580 | 11,392,629 | 2009 | 29 | Harare |
| Sentral nga Aprika | |||||
 Angola | 1,246,700 | 12,799,293 | 2009 | 10 | Luanda |
 Kamerun | 475,440 | 18,879,301 | 2009 | 40 | Yaoundé |
 Republika ti Tengnga nga Aprika | 622,984 | 4,511,488 | 2009 | 7 | Bangui |
 Chad | 1,284,000 | 10,329,208 | 2009 | 8 | N'Djamena |
| Kongo | 342,000 | 4,012,809 | 2009 | 12 | Brazzaville |
| Demokratiko a Republika ti Kongo | 2,345,410 | 69,575,000 | 2012 | 30 | Kinshasa |
 Guinea Ekuatorial | 28,051 | 633,441 | 2009 | 23 | Malabo |
 Gabon | 267,667 | 1,514,993 | 2009 | 6 | Libreville |
 Santo Tomas ken Prinsipe | 1,001 | 212,679 | 2009 | 212 | São Tomé |
| Akin-abagatan nga Aprika | |||||
 Botswana | 600,370 | 1,990,876 | 2009 | 3 | Gaborone |
 Lesotho | 30,355 | 2,130,819 | 2009 | 70 | Maseru |
 Namibia | 825,418 | 2,108,665 | 2009 | 3 | Windhoek |
| Abagatan nga Aprika | 1,219,912 | 51,770,560 | 2011 | 42 | Bloemfontein, Cape Town, Pretoria |
 Eswatini | 17,363 | 1,123,913 | 2009 | 65 | Mbabane |
| Akinlaud nga Aprika | |||||
 Benin | 112,620 | 8,791,832 | 2009 | 78 | Porto-Novo |
 Burkina Faso | 274,200 | 15,746,232 | 2009 | 57 | Ouagadougou |
 Cabo Verde | 4,033 | 429,474 | 2009 | 107 | Praia |
 Gambia | 11,300 | 1,782,893 | 2009 | 158 | Banjul |
 Ghana | 239,460 | 23,832,495 | 2009 | 100 | Accra |
 Guinea | 245,857 | 10,057,975 | 2009 | 41 | Conakry |
 Guinea-Bissau | 36,120 | 1,533,964 | 2009 | 43 | Bissau |
| Côte d'Ivoire | 322,460 | 20,617,068 | 2009 | 64 | Abidjan, Yamoussoukro |
 Liberia | 111,370 | 3,441,790 | 2009 | 31 | Monrovia |
 Mali | 1,240,000 | 12,666,987 | 2009 | 10 | Bamako |
 Mauritania | 1,030,700 | 3,129,486 | 2009 | 3 | Nouakchott |
 Niger | 1,267,000 | 15,306,252 | 2009 | 12 | Niamey |
| Nigeria | 923,768 | 166,629,000 | 2012 | 180 | Abuja |
 Santa Elena, Ascension ken Tristan da Cunha (Nagkaykaysa a Pagarian) | 420 | 7,728 | 2012 | 13 | Jamestown |
 Senegal | 196,190 | 13,711,597 | 2009 | 70 | Dakar |
 Sierra Leone | 71,740 | 6,440,053 | 2009 | 90 | Freetown |
 Togo | 56,785 | 6,019,877 | 2009 | 106 | Lomé |
| Dagup ti Aprika | 30,368,609 | 1,001,320,281 | 2009 | 33 | |
Dagiti nagibasaran
Adu pay a mabasbasa
- Asante, Molefi (2007). The History of Africa. Estados Unidos: Routledge. ISBN 0-415-77139-0.
- Clark, J. Desmond (1970). The Prehistory of Africa. Londres: Thames and Hudson. ISBN 978-0-500-02069-2.
- Crowder, Michael (1978). The Story of Nigeria. London: Faber. ISBN 978-0-571-04947-9.
- Davidson, Basil (1966). The African Past: Chronicles from Antiquity to Modern Times. Harmondsworth: Penguin. OCLC 2016817.
- Gordon, April A.; Donald L. Gordon (1996). Understanding Contemporary Africa. Boulder: Lynne Rienner Publishers. ISBN 978-1-55587-547-3.
- Khapoya, Vincent B. (1998). The African experience: an introduction. Upper Saddle River, NJ: Prentice Hall. ISBN 978-0-13-745852-3.
- Moore, Clark D., and Ann Dunbar (1968). Africa Yesterday and Today, in series, The George School Readings on Developing Lands. New York: Praeger Publishers.
- Naipaul, V. S.. The Masque of Africa: Glimpses of African Belief. Picador, 2010. ISBN 978-0-330-47205-0
Dagiti akinruar a silpo
Dagiti midia a mainaig iti Aprika iti Wiki Commons
Pakaammo ti panagbiahe idiay Aprika manipud iti Wikivoyage (iti Ingles)
This article uses material from the Wikipedia Ilokano article Aprika, which is released under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 license ("CC BY-SA 3.0"); additional terms may apply (view authors). Ti linaon ket magun-od babaen ti CC BY-SA 4.0 malaksid no adda sabali a naibaga. Images, videos and audio are available under their respective licenses.
®Wikipedia is a registered trademark of the Wiki Foundation, Inc. Wiki Ilokano (DUHOCTRUNGQUOC.VN) is an independent company and has no affiliation with Wiki Foundation.