Zambia: Pagilian idiay Aprika

TI Zambia (/ˈzæmbiə, ˈzɑːm-/), opisial a ti Republika ti Zambia (Ingles: Republic of Zambia; Bemba: Icalo ca Zambia; Tonga: Cisi ca Zambia; Lozi: Naha la Zambia; Nyanja: Dziko la Zambia), ket ti maysa a napalikmutan iti daga a pagilian iti pagtutumpongan ti Tengnga, Akin-abagatan ken Daya nga Aprika. Dagiti kaarrubana ket ti Demokratiko a Republika ti Kongo iti amianan, Tanzania iti amianan-daya, Malawi iti daya, Mozambique iti abagatan a daya, Zimbabwe ken Botswana iti abagatan, Namibia iti abagatan a laud, ken Angola iti laud. Ti kapitolio a siudad ti Zambia ket ti Lusaka, a mabirukan iti abagatan-tengnga a parte ti Zambia. Kangrunaan a naikonsentrado ti populasion itilikmut ti Lusaka iti abagatan ken iti Probinsia ti Copperbelt iti amianan, dagiti bugas a sentro ti ekonomia ti pagilian.

Republika ti Zambia Republic of Zambia  (Ingles)
Wagayway Eskudo
Napili a pagsasao:  "One Zambia, One Nation" Ilokano: "Maysa a Zambia, Maysa a Pagilian"
Nailian a kanta: "Stand and Sing of Zambia, Proud and Free" Ilokano: "Tumakder ken Kantaem ti Zambia, Agpannakkel ken Nawaya"
Kapitolio ken kadakkelan a siudad	Lusaka 15°25′S 28°17′E / 15.417°S 28.283°E / -15.417; 28.283
Opisial a sasao	Ingles
Mabigbig a rehional a sasao	Listaan 33.5% Bemba 14.8% Nyanja 11.4% Tonga 5.5% Lozi 4.5% Chewa 3.0% Nsenga 2.6% Tumbuka 1.9% Lunda 1.9% Kaonde 1.8% Lala 1.8% Lamba 1.7% Ingles 1.5% Luvale 1.3% Mambwe 1.2% Lenje 1.2% Namwanga 1.0% Bisa 0.9% Ushi 0.7% Ila 0.7% Mbunda 0.7% Ngoni 0.7% Senga 0.6% Lungu 0.5% Toka-Leya 4.7% Dadduma
Grupgrupo ti etniko (2010)	Listaan 21.0% Bemba 13.6% Tonga 7.4% Chewa 5.7% Lozi 5.3% Nsenga 4.4% Tumbuka 4.0% Ngoni 3.1% Lala 2.9% Kaonde 2.8% Namwanga 2.6% Lunda (Akin-amianan) 2.5% Mambwe 2.2% Luvale 2.1% Lamba 1.9% Ushi 1.6% Bisa 1.6% Lenje 1.2% Mbunda 0.9% Lunda (Luapula) 0.9% Senga 0.8% Ila 0.8% Lungu 0.7% Tabwa 0.7% Soli 0.7% Kunda 0.6% Ngumbo 0.5% Chishinga 0.5% Chokwe 0.5% Nkoya 5.4% Dadduma nga etniko 0.8% Nangruna puli 0.4% Di naidasig
Relihion (2010)	95.7% Kristianidad (opisial) 75.3% Protestantismo 20.3% Katolisismo 2.1% Baháʼí 0.5% Islam 0.2% Hinduismo 2.5% Dadduma
Nagan dagiti umili	Zambiano
Gobierno	Unitario a presidensial a batay-linteg republika
• Presidente	Edgar Lungu
• Bise Presidente	Inonge Mutukwa Wina
Lehislatura	Nailian nga Asemblia
Wayawaya  manipud iti Reino Unido
• Amianan-Akinlaud a Rhodesia	27 Hunio 1890
• Barotziland-Amianan-Akinlaud a Rhodesia	28 Nobiembre 1899
• Amianan-Akindaya a Rhodesia	29 Enero 1900
• Amalgamasion ti Akin-amianan a Rhodesia	17 Agosto 1911
• Pederasion ti Rhodesia ken Nyasaland	1 Agosto 1953
• Republika ti Zambia	24 Oktubre 1964
• Agdama a batay-linteg	5 Enero 2016
Kalawa
• Dagup	752,618 km2 (290,587 sq mi) (Maika-38)
• Danum (%)	1
Populasion
• Karkulo idi 2018	17,351,708 (Maika-65)
• Senso idi 2010	13,092,666
• Densidad	17.2/km2 (44.5/sq mi) (Maika-191)
GDP (PPP)	Karkulo idi 2019
• Dagup	$75.857 bilion
• Tunggal maysa a tao	$4,148
GDP (nominal)	Karkulo idi 2019
• Dagup	$23.946 bilion
• Tunggal maysa a tao	$1,307
Gini (2015)	57.1 nangato
HDI (2019)	0.584 kalalainganna · Maika-146
Kuarta	Kwacha ti Zambia (ZMW)
Sona ti oras	UTC+2 (CAT)
Pormat ti petsa	aa/bb/tttt
Pagmanehuan	kanigid
Kodigo ti panagtawag	+260
Kodigo ti ISO 3166	ZM
TLD ti internet	.zm

Kasisigud a tinagtagitao dagiti tattao a Khoisan, naapektuan ti rehion babaen ti panagpadakkel ti Bantu iti maikasangapulo ket tallo a siglo. Kalpasan dagiti eksplorador nga Europeano idi maikasangapulo ket walo a siglo, kinolinisado ti Britaniko ti rehion kadagiti protektorado ti Britaniko ti Barotseland-Amianan-Akinlaud a Rhodesia ken Amianan-EAkindaya a Rhodesia kadagiti patingga ti maikasangapulo ket siam a siglo. Naitiptipon dagitoy idi 1911 tapno mangbukel ti Akin-amianan a Rhodesia. Kadagiti kaaduan a paset ti panawen ti kolonia, tinurayan idi ti Zambia babaen ti maysa nga administrasion a naidutok manipud iti Londres a binalbalakadan ti Kompania ti Britaniko nga Abagtaan nga Aprika.

Idi 24 Oktubre 1964, nagbalin a nawaya ti Zambia manipud iti Reino Unido ken ni kangrunaan a ministro Kenneth Kaunda ket nagbalin a ti immuna a presidente. Ti sosialista a United National Independence Party (UNIP) ni Kaunda ket nangitalinaay iti bileg manipud idi 1964 aginggana idi 1991. Nangruna a nagpapel ni Kaunda iti rehional a diplomasia, nga asideg a nakitinnulong iti Estados Unidos iti panagbiruk kadagiti solusion kadagiti suppiat iti Akin-abagatan a Rhodesia (Zimbabwe), Angola, ken Namibia. Mnaipudidi 1972 aginggana idi 1991, ti Zambia ket maysa idi a maysa partido nga estado a ti UNIP iti kaikaisuna a legado a politikal a partido babaen ti insasao iti "Maysa a Zambia, Maysa a Pagilian" nga inaramid babaen ni Kaunda. Ni Kaunda ket sinaruno idi babaen ni Frederick Chiluba ti sosial-demokratiko ti Movement for Multi-Party Democracy idi 1991, ken nangrugian ti maysa a paset ti panawen ti panagrang-ay ti sosial-ekonomia ken ti disentralisasion ti gobierno. Manipud iti dayta, nagbalinen ti Zambia a kas maysa nga adu ti partidona nga estado ken nakasanay kadagiti nadumaduma a nakappia a transision ti bileg.

Aglaon ti Zambia kadagiti adu a masna a rekurso, a mairaman dagiti mineral, naatap a biag, bakbakir, nasadiwa a danum ken maarab a daga. Idi 2010, ninaganan ti Banko ti Lubong ti Zambia a kas maysa kadagiti kapardasan a nareporma nga ekonomia ti pagilian iti lubong. Naikuartel ti Common Market for Eastern and Southern Africa (COMESA) idiay Lusaka.

Ammo idi ti teritorio ti Zambia a kas Akin-amianan a Rhodesia manipud idi 1911 aginggana idi 1964. Nanaganan manen daytoy a kas Zambia idi Oktubre 1964 kalpasan ti wayawaya manipud iti turay ti Britaniko. Ti nagan a Zambia ket naala manipud iti Karayan Zambezi (mabalin a kayat a sawen ti Zambezi ken "nalatak a karayan").