Afrika

Afrika i tiko-nkulu ra vumbirhi hi vukulu naswona i ro sungula hi ntalo wa va aki, ku landzela Axiya. Ku fikela kwalomu ka 30.2 wa timiliyoni ta km²) kuhlanganisa na swihlala leswi rhendzeleke, ri funengeta kwalomu ka 6% wa misava na 20.4% wa vundhzawu hinkwabyo bya misava. Kwalomu ka 1,201 wa timiliyoni ta vanhu (kusukela hi lembe ra 2005) e tindhzawini ta 61, ri yimila kwalomu ka 14.2% wa nthsungu wa misava. Tiko-nkulu leri ri rhendzeriwe hi Lwandle ra Meditera e nwalungwini, Suez Canal na lwandle ro tshuka enwalungwini bya vuxa, lwandle ra Indiya u dzongeni ra vuxa, na lwandle ra Atlantiki e vupela-dyambu. Kuni 53 wa matiko, kuhlanganisa na Madagascar na swihlala leswi tsongo.

Ntsengo wa malembe ya vaaka tiko ra Afrika, wukomba leswaku kuna vantshwa votala etikweni-nkulu leri kutlula amtiko-nkulu man'wana; Malembe ya vukhale eka hafu ya vaaka tiko hilembe ra 2012 akuri 19.7, kasi ntsengo lowu awuri 30.4 loku kulangutiwa vanhu va misava hinkwayo. Algeria hi rona tiku leri kulu eAfrika kuya hi kuanama, kasi Nayjeriya hiyona yingana vaaka tiko votal kutlula matiko man'wana ya Afrika. Tiko-nkulu leri ra Afrika, ngopfungopfu Nkava ya Afrika, hiyona leyi ku pfumeriwaka leswaku vanhu vu tumbuluke ku suka kona, naswona ku kumeke marhambu yotala ya vanhu vakhale endzhawini leyi, lama tikombaka mari na malembe ya kwalomu ka 200,000 hivukhale, Afrika yi tsemiwa hi ntila wa equator naswona tiko-nkulu leri ri hlanganisa tinguva hinkwato kusukela e dzongeni kuya a n'walungu.

Afrika yina switikwana swo tala, mindzhavuko na tindzimi to tala. Eka nguva ya vukolonyi matiko ya Yuropa ma kwetlembetanile mahlurisana ku phanga na kufuma kwalomu ka matiko hinkwawo ya Afrika. Afrika rina tindzhawu, ti ikhonomi, vuxaka bya matimu na swiyimso swa tihulumendhe swo hambana hambana. Hambiswiritano, matiko yo tala ya Afrika wa manguva lawa maha tinyanga ma fidzula ya vukolonyi bya lembe xidzana ra vu 20. Matiko ya Afrika ma ringete ku tirhisiana hi ku simeka Nhlangano wa matiko ya Afrika, leyi ngana ntsindza wa yona eAddis Ababa.