आफ्रिका: खंड

त्याचे जवळच्या बेटांसह एकूण क्षेत्रफळ तीन कोटी दोन लाख चौरस किलोमीटर आहे. हा खंड पृथ्वीचा सहा टक्के पृष्ठभाग व्यापतो. पृथ्वीतलावरील एकूण जमिनीच्या २०.४ टक्के जमीन या खंडात येते. इ. स. २००९ मध्ये आफ्रिकेची लोकसंख्या सुमारे एक अब्ज, म्हणजेच पृथ्वीवरील लोकसंख्येच्या १४.७२ टक्के एवढी होती.

आफ्रिका

क्षेत्रफळ	३,०२,२१,५३२ वर्ग किमी
लोकसंख्या	१०० कोटी
स्वतंत्र देश	५६
संस्थाने व प्रांत	७

आफ्रिकेच्या उत्तरेला भूमध्य समुद्र, ईशान्येला सुएझ कालवा, लाल समुद्र आणि सिनाई द्वीपकल्प आहेत. आग्नेयेला हिंद महासागर आणि पश्चिमेला अटलांटिक महासागर आहेत. मादागास्कर आणि इतर बेटांचे समुह मिळून खंडात एकूण ५६ सार्वभौम देश आणि दोन मान्यता नसलेले देश आहेत.

आफ्रिकेत, विशेषतः पूर्व आफ्रिकेत मानववंशाची सुरुवात झाली अशी वैज्ञानिक समुदायाची मान्यता आहे. ग्रेट एप्सच्या रूपात त्यांची सुरुवात सुमारे सत्तर लाख वर्षांपूर्वी झाली असावी, असा अंदाज त्या भागात सापडलेल्या सर्वात जुन्या मानवी अवशेषांवरून करण्यात आला आहे. मानवाचे (होमो सेपियन्स) अस्तित्व दोन लाख वर्षांपूर्वी इथिओपिया देशात असल्याचे संशोधनात दिसून आले आहे.

विषुववृत्ताच्या दोन्ही बाजूंना पसरलेला आफ्रिका हा खंड आहे. आफ्रिकेत विविध भौगोलिक प्रदेश दिसून येतात. उत्तर आणि दक्षिण दोन्ही उष्ण कटिबंध सामावणारा आफ्रिका हा एकमेव खंड आहे.

फोनेशियन ही भूमध्यसमुद्राच्या सभोवतालच्या प्रदेशात बोलली गेलेली एक प्राचीन भाषा आहे. या भाषेतील अफार (धूळ) हा शब्द आफ्रिका शब्दाच्या जवळ जाणारा आहे. उत्तर आफ्रिकेत कमी पर्जन्यमानामुळे अनेक प्रदेशात धुळीचे अस्तित्व मोठ्या प्रमाणात आजही दिसते. त्याचप्रमाणे एप्रिका (खूप सूर्यप्रकाश असलेला) या लॅटिन शब्दातही या शब्दाचे मूळ शोधले जाते. याखेरीज इतरही अनेक शब्दांमध्ये आफ्रिका शब्दाचे नामसाधर्म्य दिसून येते.

सरीसृपांचे युग अशी ओळख असलेल्या मेसोझोईक काळात म्हणजे सुमारे २५ कोटी ते ६.५ कोटी वर्षांपूर्वीच्या काळात आफ्रिकेत अवाढव्य आकाराच्या प्राण्यांचे अस्तित्व होते. डायनोसॉरचे जीवसृष्टीत प्राबल्य असलेला ज्युरासिक कालखंड याच युगाचा एक भाग होता. त्या काळातील प्राण्यांचे अवशेष आफ्रिकेत अनेक ठिकाणी सापडले आहेत. खंडाच्या पूर्व किनाऱ्यालगत असलेल्या मादागास्कर या प्रचंड बेटवजा देशामध्ये आढळलेल्या डायनॉसॉरसच्या पायांच्या अवशेषावरून, डायनॉसॉरस मांसाहारी होते या कल्पनेला पुष्टी मिळाली आहे.

आफ्रिका हा पृथ्वीवर मनुष्यवस्ती असलेला सर्वात जुना भूभाग आहे. आफ्रिकेचा इतिहास म्हणजे मानवाचा इतिहास असे म्हटले जाते. आदिमानवाचा अर्थात होमो इरेक्टसच्या जीवनाचाही प्रारंभ १७ लाख ५० हजार वर्षांपूर्वी आफ्रिकेतूनच झाला असे संशोधक मानतात. त्यानंतर आजच्या आधुनिक माणसाचा अर्थात होमो सपायन्सच्या जीवनाचा प्रारंभ जवळपास ३० ते ४० हजार वर्षांपूर्वी याच खंडात झाला. येथून पुढच्या काळात उत्तरेला युरोप आणि पूर्वेला आशिया खंडात मानवी वस्ती विस्तारत गेली.

लिखित इतिहासानुसार, इजिप्तमध्ये इसवी सनापूर्वी ३३०० वर्षे आधीच्या संस्कृतीचे अवशेष सापडतात. युरोपीयंच्या आफ्रिकेतील मोहिमांचा प्रारंभ ग्रीकांपासून झाला. अलेक्झांडर द ग्रेट याने इजिप्तचा बराचसा भूभाग जिंकून घेतला. त्याने अलेक्झांड्रिया शहर ही वसवले.

इसवी सनाच्या सातव्या शतकापासून अरबस्थानात स्थापन झालेल्या इस्लाम धर्माचा प्रभाव इजिप्तपर्यंत आणि नंतर आफ्रिकेत दक्षिण बाजूला विस्तारत गेला. त्याने आफ्रिकेत नव्याच संस्कृतीची भर घातली. नवव्या शतकापासून युरोपीयांनी आफ्रिकेत जम बसवला.

गुलामगिरीच्या अमानवी प्रथेला आफ्रिकेत मोठा इतिहास आहे. खंडाच्या पूर्व भागात, इसवी सनाच्या दुसऱ्या सहस्रकाच्या सुरुवातीपासून अरबांचा गुलाम व्यापार (अरब स्लाव्ह ट्रेड) चालत होता. सोळाव्या शतकापासून १९ व्या शतकापर्यंत आफ्रिकेच्या पश्चिम भागातून अटलांटिक स्लाव्ह ट्रेड चालला.

एकोणिसाव्या शतकाच्या उत्तरार्धात युरोपातील राजकीय शक्तींनी आफ्रिकेतील वेगवेगळा प्रदेशात आपल्या सत्तेचा विस्तार करणे सुरू केले. त्यासाठी आपापसात संघर्ष झाले. या संघर्षांची परिणती म्हणून संपूर्ण आफ्रिका युरोपीय शक्तिंच्या वसाहतींनी व्यापला. या वसाहतवादातून आफ्रिका खंडातील देश मुक्त होण्याची प्रक्रिया इ.स. १९५३ मध्ये लिबियापासून सुरू झाली. इ.स. १९९३ पर्यंत आफ्रिका खंडातील बहुतांश देश स्वतंत्र झाले.

आफ्रिका खंड जगात सर्वाधिक निर्धन आणि अविकसित राहिला आहे. त्यामागे अनेक कारणे आहेत. आजारांच्या साथी आणि विषाणूंचा फैलाव, मानवी हक्कांचे उल्लंघन, लाचखोर सरकारे, मध्यवर्ती नियोजनाचा अभाव, निरक्षरता, परदेशी भांडवलापर्यंत मर्यादितच पोहोच, जमाती-जमातींत किंवा लष्करांमधील संघर्ष ही त्यापैकी काही प्रमुख कारणे आहेत.

आफ्रिका खंडात पुढील देशांचा समावेश होतो

आफ्रिकेतील प्रदेश व देश	क्षेत्रफळ (चौरसग किमी)	लोकसंख्या (१ जुलै २००२ रोजी)	लोकसंख्या घनता (प्रति चौरस किमी)	राजधानी
पूर्व आफ्रिका:
बुरुंडी	27,830	6,373,002	229.0	बुजुंबुरा
कोमोरोस	2,170	614,382	283.1	मोरोनी
जिबूती	23,000	472,810	20.6	जिबूती
इरिट्रिया	121,320	4,465,651	36.8	अस्मारा
इथियोपिया	1,127,127	67,673,031	60.0	अदिस अबाबा
केन्या	582,650	31,138,735	53.4	नैरोबी
मादागास्कर	587,040	16,473,477	28.1	अंतानानारिव्हो
मलावी	118,480	10,701,824	90.3	लिलॉंग्वे
मॉरिशस	2,040	1,200,206	588.3	पोर्ट लुईस
मायोत	374	170,879	456.9	मामौझू
मोझांबिक	801,590	19,607,519	24.5	मापुतो
रेयूनियों	2,512	743,981	296.2	सेंट डेनिस
र्‍वांडा	26,338	7,398,074	280.9	किगाली
सेशेल्स	455	80,098	176.0	व्हिक्टोरिया
सोमालिया	637,657	7,753,310	12.2	मोगादिशु
टांझानिया	945,087	37,187,939	39.3	डोडोमा
युगांडा	236,040	24,699,073	104.6	कंपाला
झांबिया	752,614	9,959,037	13.2	लुसाका
झिंबाब्वे	390,580	11,376,676	29.1	हरारे
मध्य आफ्रिका:
अँगोला	1,246,700	10,593,171	8.5	लुआंडा
कामेरून	475,440	16,184,748	34.0	याऊंदे
मध्य आफ्रिकेचे प्रजासत्ताक	622,984	3,642,739	5.8	बांगुई
चाड	1,284,000	8,997,237	7.0	न्द्जामेना
काँगो	342,000	2,958,448	8.7	ब्राझाव्हिल
काँगोचे लोकशाही प्रजासत्ताक	2,345,410	55,225,478	23.5	किंशासा
इक्वेटोरीयल गिनी	28,051	498,144	17.8	मलाबो
गॅबन	267,667	1,233,353	4.6	लिब्रेव्हिल
साओ टोमे व प्रिन्सिप	1,001	170,372	170.2	साओ टोमे
उत्तर आफ्रिका:
अल्जेरिया	2,381,740	32,277,942	13.6	अल्जीयर्स
इजिप्त	1,001,450	70,712,345	70.6	कैरो
लिबिया	1,759,540	5,368,585	3.1	त्रिपोली
मोरोक्को	446,550	31,167,783	69.8	रबात
सुदान	2,505,810	37,090,298	14.8	खार्टूम
ट्युनिसिया	163,610	9,815,644	60.0	ट्युनिस
पश्चिम सहारा	266,000	256,177	1.0	एल आयुन
उत्तर अफ्रिकेतील स्पॅनिश व पोर्तुगीज प्रदेश:
कॅनरी द्वीपसमूह (स्पेन)	7,492	1,694,477	226.2	लास पामास दे ग्रॅन कॅनरिया, सांता क्रूझ दे तेनेराईफ
सेउता (स्पेन)	20	71,505	3,575.2	—
मादेईरा (पोर्तुगाल)	797	245,000	307.4	फुंकल
मेलिया	12	66,411	5,534.2	—
दक्षिण आफ्रिका:
बोत्स्वाना	600,370	1,591,232	2.7	गॅबोरोन
लेसोठो	30,355	2,207,954	72.7	मासेरू
नामिबिया	825,418	1,820,916	2.2	विंडह्योक
दक्षिण आफ्रिका	1,219,912	43,647,658	35.8	ब्लोएमफॉंटेन, केप टाउन, प्रिटोरिया
स्वाझिलँड	17,363	1,123,605	64.7	एमबाबने
पश्चिम आफ्रिका:
बेनिन	112,620	6,787,625	60.3	पोर्तो-नोव्हो
बर्किना फासो	274,200	12,603,185	46.0	Ouagadougou
केप व्हर्दे	4,033	408,760	101.4	Praia
कोत द'ईवोआर	322,460	16,804,784	52.1	आबिजान, यामुसुक्रो
गांबिया	11,300	1,455,842	128.8	बंजुल
घाना	239,460	20,244,154	84.5	आक्रा
गिनी	245,857	7,775,065	31.6	कोनाक्री
गिनी-बिसाउ	36,120	1,345,479	37.3	बिसाउ
लायबेरिया	111,370	3,288,198	29.5	मोन्रोविया
माली	1,240,000	11,340,480	9.1	बामाको
मॉरिटानिया	1,030,700	2,828,858	2.7	नौक्कॉट
नायजर	1,267,000	10,639,744	8.4	नियामे
नायजेरिया	923,768	129,934,911	140.7	अबुजा
सेंट हेलेना (ब्रिटन)	410	7,317	17.8	जेम्सटाऊन
सेनेगल	196,190	10,589,571	54.0	डाकर
सिएरा लिओन	71,740	5,614,743	78.3	फ्रीटाउन
टोगो	56,785	5,285,501	93.1	लोम
Total	30,368,609	843,705,143	27.8

• अफ्रिकेचा शोध (ह.अ. भावे)