Африка: ҡитға

Шулай уҡ Африка тип материк һәм тирә-яғындағы утрауҙарҙы атайҙар. Майҙаны 30 065 000 кв.км йәки ҡоро ерҙең 20,3 %, утрауҙары менән бергә 30,2 миллион кв. км, дөйөм Ер шарының 6% һәм ҡоро ерҙең 20,4% биләй. Африка территорияһында 53 дәүләт, 4 танылмаған дәүләт һәм 5 бойондороҡһоҙлоҡ алмаған территория (утрау) урынлашҡан.

Африка
Майҙаны	30,221,532 км2
Халҡы	1,032,532,974 (2011, 2-се)
Тығыҙлығы	30.51 кеше/км2
Этнохороним	африкалы(лар)
Илдәр	57 ([[{{{list countries}}}|илдәр исемлеге]])
Бәйле территориялар	Исемлек Майотта Реюньон Канар утрауҙары Сеута Мадейра утрауҙары Мелилья Изге Елена
Телдәр	Африка телдәре
Сәғәт бүлкәттәре	UTC-1 менән UTC+4 араһы
ҙур ҡалалары	Африкалағы ҡалалар исемлеге

Африка халҡы 1 миллиард кешегә яҡын. Бында иң боронғо кеше — гоминид ҡалдыҡтары табылған, шуға күрә Африка кешелектең боронғо тыуған иле тип иҫәпләнә. Sahelanthropus tchadensis, Australopithecus africanus, A. afarensis, Homo erectus, H. habilis һәм H. ergaster һымаҡ ата-бабаларын иҫәпкә алғанда, гоминидтар ете миллион йыл элек йәшәгән.

Эфиопияла табылған Homo sapiens ғаиләһе ике йөҙ мең йыл элек йәшәгән, тип билдәләнә.

Ҡитға экваторҙа һәм бер нисә климат зонаһында урынлашҡан, был төньяҡ субтропик климат бүлкәтенән көньяҡ субтропик бүлкәтенә һуҙылған берҙән-бер материк. Даими яуым-төшөм һәм һуғарыу етешмәгәнлектән, климаттың тәбиғи көйләнеүе, яр буйҙарынан башҡа күҙәтелмәй.

Африканың мәҙәни, иҡтисади, сәйәси һәм социаль мәсьәләләрен африканистика фәне өйрәнә.

Тәүҙәрәк Карфаген кешеләре ҡаланан ситтә йәшәгән кешеләрҙе «афри» тип атаған булған. Был һүҙ финикия теленә afar, «саң, туҙан» тигәнде аңлатҡан. Римлеләр Карфогенды баҫып алғас профинцияны Африка тип атар булған (лат. Africa). Һуңғараҡ барлыҡ билдәле булған региондарҙы һәм континентты Африка тип атағандар. Башҡа фараз буйынса «афри» халҡы исеме бербер телендәге ifri һүҙенән килеп сыҡҡан, «мәмерйә» тигәнде аңлата һәм мәмерйәлә йәшәүсе кешеләрҙе күҙ уңында тота. Был урында барлыҡҡа килгән Ифрика мосолман провинцияһы исемендә был лингвистика тамыры һаҡланып ҡалған.

Топонимдың башҡа аңлатмалары ла бар.

• I быуаттағы йәһүд тарихсыһы Иосиф Флавий был атама Авррамдың ейәне Ефер исеменән килеп сыҡҡан тип иҫәпләй, уның вариҫтары Ливияға килеп ултырған.
• aprica тигән латин һүҙе «ҡояшлы» тигәнде аңлата, был турала VI быуатта Исидор Севильский телгә ала.
• Грек телендәге αφρίκη һүҙенән тигән фаразды Лев Африканский тәҡдим итә, «һалҡын түгел» тигәнде аңлата. Ул «һалҡын» һәм «ҡурҡыныс» тигәнде аңлатҡан φρίκη һүҙенә α-ны ҡушып, һалҡын ҡурҡыныс булмаған ил тигән аңлатма бирә.
• 1881 йылда египтолог Джеральд Мэсси мысыр телендәге af-rui-ka һүҙе менән бәйләй, был тыуған ил тигәнде аңлата".
• Палеонтолог И. Ефремов фекеренсә, Африка һүҙе боронғо Та-Кем теленән алынған (боронғо грексә «Афрос» — күбек иле). Континентҡа һәм Урта диңгеҙгә яҡынлашҡанда, бер нисә ағым бергә ҡушылып, күбек барлыҡҡа килә.

Рельефында тигеҙлектәр өҫтөнлөк итә. Бейек һәм һуҙылып киткән тау теҙмәләре юҡ. Иң бейек нөктәһе − Килиманджаро тауы, уның ҡарлы түбәһе 5895 м бейеклектә ята.

Ҡитға экваторҙа һәм бер нисә климат зонаһында урынлашҡан. Был ҡитға төньяҡ субтрапик климаттан көньяҡ субтрапик климатҡа һуҙылған.

Африка — иң эҫе материк. Уның күп өлөшөндә һауа температураһы +20С-тан юғары. Йыл миҙгелдәре яуған ямғыр күләме менән генә айырыла. Сахара сүллеге Африкала урынлашҡан. Бында һауа +40С-ҡа тиклем йылына.

Материк йылғаларға бай. Нил — Ер йөҙөндәге иң оҙон йылға, уның оҙонлоғо 6671 км.

Иң ситтәге нөктәлере

• Төньяҡ — Бланко мороно (Бен-Секка, Рас-Энгела, Эль-Абъяд) 37°20′28″ с. ш. 9°44′48″ в. д.
• Көньяҡ — Игольный мороно (Агульяс) 34°49′43″ ю. ш. 20°00′09″ в. д.
• Көнбайыш — Альмади мороно 14°44′27″ с. ш. 17°31′48″ з. д.
• Көнсығыш — Рас-Хафун мороно 10°27′00″ с. ш. 51°24′00″ в. д.

Африкала 55 ил һәм 5 үҙе бойондороҡһоҙлоғон иғлан иткән һәм танылмаған дәүләт бар. Уларҙың күбеһе бик оҙаҡ Европа дәүләттәренең колониялары булған һәм XX быуаттың 50 — 60-сы йылдарында ғына бойондороҡһоҙ була алғандар. Уға тиклем тик Мысыр (1922 йылдан), Эфиопия (Урта быуаттарҙан), Либерия (1847 йылдан) һәм КАР (1910 йылдан) бойондороҡһоҙ булғандар; КАР һәм Көньяҡ Родезияла (Зимбабве) XX быуаттың 80-90-сы йылдарына тиклем урындағы (ҡара) халыҡҡа ҡарата дискриминациялы апартеид режимы һаҡланған. Хәҙерге ваҡытта был илдәрҙең күбеһендә аҡ халыҡҡа ҡарата дискриминациялы булған режим хаким. Freedom House исемле тикшеренеү ойошмаһы мәғлүмәттәре буйынса һуңғы йылдарҙа күп африка илдәрендә, (мәҫәлән, Нигерияла, Мавританияла, Сенегалда, Конгола (Киншаса) һәм Экваториаль Гвинеяла) демократик режимдан авторитар режимға күсеү күҙәтелә.

Ҡитғаның төньяғында Испания (Сеута, Мелилья, Канар утрауҙары) һәм Португалия (Мадейра) территориялары, алыҫтараҡ Азор утрауҙары урынлашҡан.

Илдәр һәм территориялар	Майҙаны (км²)	Халҡы (белдеремәгән урында 2012 йылға ҡарата)	Халыҡ тығыҙлығы (км²)	Баш ҡала
Төньяҡ Африка:
Алжир	2 381 740	35 200 000	14.8	Алжир
Мысыр	1 001 450	80 898 000	74	Каир
Ливия	1 759 540	6 365 563	3,2	Триполи
Марокко	446 550	32 382 000	70	Рабат
Судан	1 886 100	30 894 000	16,4	Хартум
Тунис	163 610	10 383 000	61,6	Тунис
Көньяҡ Судан	619 745	8 260 490	13,33	Джуба
Төньяҡ Африкалағы Испания һәм Португалия территориялары:
Канар утрауҙары (Испания)	7 492, 360	2 103 992	282,5	Лас-Пальмас-де-Гран-Канария, Санта-Крус-де-Тенерифе
Сеута (Испания)	18,5	78 320	4 016	—
Мадейра (Португалия)	828	247 161	308,5	Фуншал
Мелилья (Испания)	12	65 500	5 311	—
Азор утрауҙары (Португалия)	2 346	243 018	104	Понта-Делгада, Ангра-ду-Эроижму , Орта
Көнбайыш Африка:
Бенин	112 620	8 935 000	79	Котону, Порто-Ново
Буркина-Фасо	274,200	15 746 232	57,5	Уагадугу
Гамбия	10 380	1 700 000	156	Банжул
Гана	238 540	24 233 431	88	Аккра
Гвинея	245 857	9 690 222	39,4	Конакри
Гвинея-Бисау	36 120	1 442 029	41	Бисау
Кабо-Верде	4 033	542 000	102	Прая
Кот-д’Ивуар	322 460	21 075 000	65	Ямусукро
Либерия	111 370	3 489 072	29	Монровия
Мали	1 240 000	13 218 000	11	Бамако
Мавритания	1 030 700	3 086 000	2,6	Нуакшот
Нигер	1 267 000	13 957 000	11	Ниамей
Нигерия	923 768	152 217 341	167	Абуджа
Изге Елена, Олғашыу һәм Тристан-да-Кунья утрауҙары (Бөйөк Британияға бәйле территория)	413	7 543	18	Джеймстаун
Сенегал	196 722	14 100 000	51	Дакар
Сьерра-Леоне	71 740	5 363 669	76	Фритаун
Того	56 785	6 300 000	108	Ломе
Үҙәк Африка:
Ангола	1 246 700	18 498 000	14,8	Луанда
Габон	267 667	1 497 525	5,4	Либревиль
Камерун	475 440	17 795 000	34	Яунде
Конго ДР	2 345 410	67 758 000	28	Киншаса
Конго Республикаһы	342 000	3 999 000	12	Браззавиль
Сан-Томе һәм Принсипи	1 001	163 000	169,1	Сан-Томе
ҮАР	622 984	3 799 897	6,1	Банги
Чад	1 284 000	11 100 000	11,5	Нджамена
Экватория Гвинеяһы	28 051	650 000	16,9	Малабо
Көнсығыш Африка:
Бурунди	27 830	8 988 091	323	Бужумбура
Һинд океанындағы Британия территорияһы (бәйле территория)	60	3 500	58,3	Диего-Гарсия
Галмудуг (танылмаған дәүләт)	46 000	1 800 000	39	Галькайо
Джибути	22 000	818 159	54	Джибути
Замбия	752 614	12 935 000	17,2	Лусака
Кения	582 650	37 953 838	65,1	Найроби
Комор Утрауҙары	2 170	752 000	404	Морони
Маврикий	2 040	1 240 827	603	Порт-Луи
Мадагаскар	587 041	20 042 552	33	Антананариву
Майотта (бәйле территория, Францияның диңгеҙ аръяғы регионы)	374	208 783	558	Мамудзу
Малави	118 480	15 400 000	118	Лилонгве
Мозамбик	801 590	21 397 000	25	Мапуту
Пунтленд (танылмаған дәүләт)	116 000	3 900 000	18	Гарове
Реюньон (бәйле территория, Францияның диңгеҙ аръяғы регионы)	2 517	800 000	308	Сен-Дени
Руанда	26 338	~10,186,063	343	Кигали
Сейшель Утрауҙары	451	~80,699	178	Виктория
Сомали	637 657	9 558 666	13	Могадишо
Сомалиленд (танылмаған дәүләт)	137 600	3 500 000	25	Харгейса
Танзания	945 090	37 849 133	41	Додома
Уганда	236 040	30 900 000	119	Кампала
Эритрея	117 600	4 401 009	37	Асмэра
Эфиопия	1 104 300	75 067 000	70	Аддис-Абеба
Көньяҡ Африка:
Ботсвана	600 370	1 639 833	3	Габороне
Зимбабве	390 580	13 349 000	33	Хараре
Лесото	30 355	2 125 262	62	Масеру
Намибия	825 418	~1 820 916	2,5	Виндхук
Эпарсе утрауҙары (бәйле территория, Францияның диңгеҙ аръяғы территорияһы)	38,6	56	18	—
Эсватини	17 363	1 141 000	59	Мбабане
КАР	1 219 912	43 786 828	39	Блумфонтейн, Кейптаун, Претория