Herusalem: Kapitolio ti Israel
Ti Herusalem (Hebreo: יְרוּשָׁלַיִם Yerushaláyim ; Arabiko: القُدس al-Quds ken/wenno أورشليم Ûrshalîm) ket isu ti kapitolio ti Israel, ngem daytoy ket saan a sangalubongan a mabigbigan, ken maysa kadagiti kadaanan a siudad iti lubong.
Mabirukan daytoy idiay Banbantay Hudea, a nagbaetan ti Baybay Mediteraneo ken ti akin-amianan nga igid iti Baybay Natay. No mairaman ti populasion ti lugar iti Daya a Herusalem, daytoy ket ti kadakkelan a siudad ti Israel iti populasion ken kalawa, nga add ti populasion iti 763,800 nga agtaeng iti kalawa ti lugar iti 125.1 km2 (48.3 sq mi).[iii] Ti Herusalem ket nasantuan pay a siudad kadagiti tallo a kangrunaan a Dagiti Abraham a relihion—Hudaismo, Kristianidad ken Islam.
Herusalem | |
|---|---|
Siudad | |
| Patneng a nagan יְרוּשָׁלַיִם (Yerushalayim) القُدس (al-Quds) | |
 Manipud ti kanigid a ngato: Panorama ti Herusalem a makita manipud idiay Givat ha'Arba, Mamilla, ti Daan a Siudad ken ti Simborio iti Bato, maysa a souq idiay Daan a Siudad, ti Knesset, ti Akinlaud a Diding, ti Torre ni David ken dagiti diding ti Daan a Siudad | |
 Wagayway  Eskudo | |
| Parbo a nagan: Ir ha-Kodesh (Nasantuan a Siudad), Bayt al-Maqdis (Balay dagiti Nasantuan) | |
 | |
| Nagsasabtan: 31°47′N 35°13′E / 31.783°N 35.217°E 35°13′E / 31.783°N 35.217°E | |
| Rehion | Israel |
| Gobierno | |
| • Mayor (Israel) | Nir Barkat |
| • Mayor (Palestina) | Zaki al-Ghul |
| Kalawa | |
| • Siudad | 125,156 dunams (125.156 km2 wenno 48.323 sq mi) |
| • Metro | 652,000 dunams (652 km2 wenno 252 sq mi) |
| Kangato | 754 m (2,474 ft) |
| Populasion (2012) | |
| • Siudad | 933,200 |
| • Densidad | 6,183/km2 (16,010/sq mi) |
| • Metro | 1,700,100 |
| Nagan dagiti umili | Herosolimitano, Taga-Herusalem |
| Sona ti oras | UTC+2 (IST) |
| • Kalgaw (DST) | UTC+3 (IDT) |
| Kodigo ti lugar | ballasiw taaw a panagdial +972-2; lokal a panagdial 02 |
| Website | jerusalem.muni.il[iv] |
Iti panawen ti atiddog a pakasaritaanna, ti Herusalem ket naminduan a nadadael, nalakuben iti namin 23, naraut iti namin 52, ken natiliw ken natiliw manen iti namin 44. Ti kadaanan a paset ti siudad ket natagtagitaoidi maika-4 a milenio BCE. Idi 1538, dagitit diding ket naipatakder iti likmut ti Herusalem babaen ni Suleiman ti Nadaeg . Tatta nga aldaw dagiti a didding ket mangipalpalawag ti Daan a Siudad, a daytoy ket tinawtawid a nabingbingay iti uppat a pagkapat manipud idi nasapa a maika-19 a siglo a kas dagiti pagkapat ti Armenio, Kristiano, Hudio, ken Muslim. Ti Daan a Siudad ket nagbalin a Lubong a Tinawtawid a pagsaadan idi 1981, ken adda iti Listaan iti Lubong a Tinawtawid a Napeggad. Ti moderno a Herusalem ket dimmakkelen iti labes nga adayo kadagiti pagbeddenganna.
Iti Hudaismo, ti Herusalem ket isun ti kasantuan a siudad manipud idi, segun ti Hebreo a Biblia, ni Ari David iti Israel ket immuna a nagipatakder iti daytoy a kas ti kapitolio iti nagkaykaysa a Pagarian ti Israel idi c.1000 BCE, ken ti anakna a lalaki, ni Ari Solomon, kinomisionna ti panangipatakder iti Umuna a Templo iti daytoy a siudad. Iti Kristianidad, ti Herusalem ket isun ti nasantuan a siudad manipud idi, segun ti Baro a Testamento, nailansa iti krus ni Hesus idiay, seguro idi c.33 CE, ken 300 a tawtawen kalpasan ni Santo Helena ket nainagananna ti peregrinasion a luglugar ti biag ni Hesus. Iti Sunni nga Islam, ti Herusalem ket isu ti maikatlo a kasantuan a siudad. Nagbalin daytoy ti immuna a Qibla, ti naipakatengngaan ti isip a puntos para iti Muslim a kararag ti (Salah) in 610 CE, ken, segun ti tinawtawid nga Islamiko, ni Mahoma ket inaramidna ti immuna a Rabii a Panagbanniaga idiay kalpasan ti sangapulo a tawen. A kas ti nagbanagan daytoy, nupay adda laeng tio kalawa iti 0.9 kuadrado kilometro (0.35 sq mi), ti Daan a Siudad ket pagtaengan kadagiti adu a lugar iti relihioso a pannakaipangpangruna, a mairaman ti Bantay Templo, ti Akinlaud a Diding, ti Simbaan ti Nasantuan a Sepulkro, ti Simborio iti Bato ken Meskita al-Aqsa.
Ita nga aldaw ti kasasaad ti Herusalem ket maibatbati a maysa kadgiti bugas a parikut iti Israeli–Palestina a suppiat. Idi las-ud ti Arabo-Israeli a Gubat ti 1945, ti Laud a Herusalem ket maysa idi kadagiti lugar a natiliw ken insilpo babaen ti Israel bayat a ti Daya a Herusalem, a mairaman ti Duog a Siudad, ket natiliw ken kalpasanna ket insilpo babaen ti Hordania. Ti Israel ket natiliwna ti Daya a Herusalem manipud iti Hordania idi las-ud ti Innem nga Aldaw a Gubat ti 1967 ken nagtungpalan a nangisilpo daytoy. Iti agdama, ti Batayan a Linteg ti Israel ket ket mangibagbaga ti Herusalem a kas ti "saan a nabingbingay a kapitolio" iti pagilian. Ti sangalubongan a komunidad ket limmikud ti kinaudi a panangisilpo a kas saan a nainkalintegan ken nangtrato ti Daya a Herusalem a kas teritorio ti Palestinia a sinakop babaen ti Israel. Ti sangalubongan a komunidad ket saanna abigbigen ti Herusalem a kas kapitolio ti Israel, ken ti siudad ket saan a mangsangsangaili kadagiti gangganaet nga embahada.
Segun ti Sentral nga Opisina ti Estadistika ti Palentina, 208,000 kadagiti Palestinio ket agtateng idiay Daya a Herusalem, nga isu daytoy ket binirbirukan babaen ti Turay ti Palestina a kas ti kapitolio iti masakbayan a estado ti Palestina.
Amin a sanga ti gobierno ti Israel ket mabirukan idiay Herusalem, a mairaman ti Knesset (parlamento ti Israel), dagiti pagtaengan ti Kangrunaan a Ministro ken ti Presidente, ken ti Kangatuan a Korte. Ti Herusalem ket isu ti pangibalayan ti Hebreo nga Unibersidad ken ti Museo ti Israel nga addaan iti Altar iti Libro. Ti Bibliko a Pagtarakenan ti ayup ti Herusalem ket natalinaay a nairangranggo a kas ti kasayaatan a papanan dagiti turista idiay Israel para kadagiti Israeli.
Etomolohia
Ti siudad a tinawtawagan idi ti Rušalim dagiti teksto ti eksekrasion iti Tengnga a Pagarian ti Ehipto (c. maika-19 a siglo BCE) ket adu, ngem saan nga unibersal a nailaslasin a kas ti Herusalem. Ti Herusalem ket tinawtawaga iti Urušalim iti sursurat ti Amarna iti Abdi-Heba (1330s BCE).
Ti nagan a “Herusalem” ket nadumaduma a nanaganan tapno kaibuksilanna ti "pundasion (Sumerian yeru, ‘pagtaengan’/Semitiko yry, ‘tapno bangonen, tapno mangikabil ti pundasion’) iti dios a ni Shalem", ti dios a ni Shalem ket isuna idi ti kasisigud a mangay-aywan a dios iti siudad ti Bronse a Panawen.
Ti porma a Yerushalem wenno Yerushalayim (Herusalem) ket immuna a nagparang iti Biblia, iti libro ni Joshua. Segun ti Midrash, ti nagan ket ti panagtiptipon ti Yhwh Yir'eh ("Kitaento ti Dios", ti nagan nga inted babaen ni Abraham ti lugar nga ayan ti nagrugianna nga insakripisio ti annakna a lalaki) ken ti ili a "Shalem".
Ti Shalim wenno Shalem ket isu idi ti nagan ti dios ti sumipnget iti relihion ti Kananea , daytoy a nagan ket naibatay iti isu met laeng a ramut ti S-L-M manipud iti nakaalanna a Hebreo a balikas para iti "kappia" (Salam wenno Shalom iti moderno nga Arabiko ken Hebreo). Isunga ti nagan ket bukod a mangited kadagiti nagan a "Ti Siudad ti Kappia", "Pagtaengan ti Kappia, "pagyanan ti kappia" ("napundar iti seguridad"), ken mabalin pay a ti "Pakaimatangan ti Kappia" kadagiti dadduma a Kristiano a mannurat. Ti pagpatingaan ti -ayim ket mangipakita ti dua, isunga mangiturong daytoy ti panangisingasing a tinagan a Yerushalayim ket mangitudo ti kinapudno a ti siudad ket adda kadagiti dua a turod. Nupay kasta, ti panangibalikas ti kinaudi a silaba a kas -ayim ket agparparang a naladaw a panagrang-ay, ken daytoy ket saan pay idi a nagparang iti panawen ti Septuaginta.
Ti kaduogan a pagtaengan idiay Herusalem, ket nabangon a nasapsapa ngem ti Bronse a Panawen idiay turod a ngato ti Gihon Spring, a segun idi ti Biblia ket nanaganan ti Jebus. Tinawtawagan daytoy ti "Pagsammakedan ti Zion" (metsudat Zion), daytoy ket ninaganan manen babaen ni David a kas ti Siudad ni David, ken naamammuan idi babaen ti naganna iti kina-ugma.Ti sabali pay a nagan a "Zion", ket immun-una a mangitudtudo iti maysa a naisangayan a paset ti siudad, ngem kanungpalan daytoy a mangitudtudo ti sibubukel a siudad ken tapno mangirepresenta ti bibliko a Daga ti Israel. Iti Griego ken Latin ti nagan ti siudad idi ket naipatarus a naisurat iti Hierosolyma (Griego: Ἱεροσόλυμα; iti Griego hieròs, ἱερός, a kaibuksilanna ket nasantuan), urayno ti siudad ket nanaganan manen idi ti Aelia Capitolina para iti paset ti panawen ti pakasaritaan ti Roma.
Iti Arabiko, ti Herusalem ket kaaduan a naam-ammuan a kas ti القُدس, a naipatarus a naisurat iti al-Quds ken ti kaibuksilanna ket "Ti Nasantuan" wenno "Ti Nasantuan a Santuario". Ti opisial nga annuroten ti gobierno ti Israeli ket agbilbilin a ti أُورُشَلِيمَ, a naipatarus a naisurat iti Ūršalīm, a kapadpada dagiti nagan ti Hebreo ken Ingles, ket nasken a mausar a kas ti nagan siudad ti pagsasao nga Arabiko ket kakuyogna iti القُدس. أُورُشَلِيمَ-القُدس.
Dagiti nagibasaran
Dagiti akinruar a silpo
Dagiti midia a mainaig iti Herusalem iti Wiki Commons
Pakaammo ti panagbiahe idiay Herusalem manipud iti Wikivoyage (iti Ingles)- Opisial a website ti ili ti Herusalem
- Herusalem iti Curlie (iti Ingles)
This article uses material from the Wikipedia Ilokano article Herusalem, which is released under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 license ("CC BY-SA 3.0"); additional terms may apply (view authors). Ti linaon ket magun-od babaen ti CC BY-SA 4.0 malaksid no adda sabali a naibaga. Images, videos and audio are available under their respective licenses.
®Wikipedia is a registered trademark of the Wiki Foundation, Inc. Wiki Ilokano (DUHOCTRUNGQUOC.VN) is an independent company and has no affiliation with Wiki Foundation.