कपिलवस्तु जिल्ला

जिल्ला समुन्द्र सतहबाट ९३ देखि १,४९१ मिटर (३०५ देखि ४,८९२ फिट) को उचाइमा अवस्थित छ। भौगोलिक हिसाबले जिल्लालाई तराई तराईको तल्लो भूभाग र तल्लो चुरे पहाडमा विभाजन गर्न सकिन्छ। कपिलवस्तुलाई पूर्वमा रुपन्देही जिल्ला, दाङ जिल्ला उत्तरपश्चिम, अर्घाखाँची जिल्ला उत्तरमा, [[बलरामपुर जिल्ला, उत्तर प्रदेश|बलरामपुर जिल्ला] ले घेरिएको छ। ], अवध क्षेत्र, उत्तर प्रदेश, भारत पश्चिम र सिद्धार्थनगर जिल्ला, पूर्वाञ्चल क्षेत्र, उत्तर प्रदेश दक्षिणमा।

ढाँचा:स्पष्ट

गर्मीमा ४० डिग्री सेल्सियसभन्दा माथिको तापक्रम र जाडोमा १५ डिग्री सेल्सियसभन्दा कम तापक्रम रहन्छ। अत्यधिक गर्मी र चिसो हावापानीका कारण मानिसहरू क्रमशः भाइरल ज्वरो, डेंगु, मलेरिया आदि र चिसो र झाडापखालाबाट ग्रसित छन्।

प्राचिनकालमा ऋषि कपिलद्वारा प्रतिपादित प्रकृती र पुरुषको द्वैदतामा आधारित दर्शनको जन्मभूमी भएका कारणले यस शाक्य गणराज्यको कपिलवस्तु नामाकरण गरिएको थियो। कक्रुछन्द बुद्धको जन्मभूमी गोटिहवा र कनकमुनी बुद्धको जन्मभूमी निग्लिहवा (निग्लीसागर) पनि यसै जिल्ला अन्तरगत पर्दछन्।

 

राजनैतिक विभाजन : संघीय संसदका लागि ३ निर्वाचन क्षेत्र र प्रदेश सभाका लागि ६ निर्वाचन क्षेत्र साथै ६ नगरपालिका ४ गाउँपालिका गरी १० स्थानीय तह जिल्लामा १० स्थानीय तहहरू छन्, जसमध्ये ६ नगरपालिका र ४ गाउँपालिका छन्।

उत्तरमा चुरे पर्वतको श्रृङ्खलामा पर्ने चारकोसे झाडि र दक्षिणमा तराईको समथर भूमी तथा अनेकौं नदीनाला, अमूल्य वन सम्पदा र वन्य जन्तुहरु समेत प्रशस्त पाइने यस जिल्लालाई भू वनावटका आधारमा तीन भागमा बाँड्न सकिन्छ ।

क) उत्तरी भागको चुरे डाँडा : समुद्री १००० फिटसम्मको उचाइमा रहेको यो पहाड पूर्व-पश्चिम तर्फ फैलिएर बसेको छ ।

ख) मध्य भागको भावर क्षेत्र : यस जिल्लाको चुरे पहाडको फेदीबाट विस्तारै भिरालो पर्दै दक्षिणतिर यो क्षेत्र पर्दछ ।

ग) दक्षिणको समथर भूमि  : भावर क्षेत्र देखि दक्षिणमा भारत सम्म सिमाना जोडिएको भूभागसम्मको समथर भूमी यस क्षेत्रमा पर्दछ । यसको उचाई समुद्रको सतहबाट अधिकतम ७०० फिट पर्दछ । बाणगङ्गा नदीले यस जिल्लालाई २ भागमा विभाजित गरेको छ ।

नदीनाला : वाणगंगा, अर्रा, अगिया, कोईली, सुराई, चिराई, गुडरुङ, जमुवार आदि ।

ताल : जगदिशपुर ताल, सगरहवा ताल, विजुवा, कोपवा, बुड्ढी, हरिहरपुर ताल, कर्मा ताल, घोघहवा ताल, पुरैनी ताल आदि ।

पुरातात्विक तथा ऐतिहासिक स्थलहरु : तिलौराकोट, कुदान, गोटिहवा, सगरहवा, निग्लिहवा, डेरवा, सारकुप, अरौराकोट, सिसहनिया आदि ।

सांस्कृतिक सम्पदाहरु : समयमाई, ताम्रेश्वरनाथ महादेव, शिवगढी, रामघाट, लक्ष्मणघाट आदि ।

चाडपर्व: दशैं, तिहार, फाल्गुण पुर्णिमा, रामनवमी, शिवरात्री, चैते दशैं, तिज, मकर सक्रान्ति, मोहर्म, ईद, बकर ईद आदि ।

मेला : रामघाट मेला, लक्ष्मणघाट मेला, रामलिला मेला, थारु पर्व, शिवगढी मेला, हथौसा मेला आदि ।

व्यापारिक स्थानहरु : तौलिहवा, कृष्णनगर, चन्द्रौटा, गोरुसिंगे, जितपुर, पकडी, लवनी आदि ।

जिल्लामा १० नगरपालिका छन्, जसमध्ये ६ सहरी नगरपालिका र चार ग्रामीण नगरपालिका छन्। यी निम्नानुसार छन्:

• कपिलवस्तु नगरपालिका
• बाणगंगा नगरपालिका
• बुद्धभूमि नगरपालिका
• शिवराज नगरपालिका
• कृष्णनगर नगरपालिका
• महाराजगञ्ज नगरपालिका
• मायादेवी गाउँपालिका
• यशोधरा गाउँपालिका
• शुद्धोधन गाउँपालिका
• विजयनगर गाउँपालिका

२०२१ को राष्ट्रिय जनसङ्ख्या तथा आवास जनगणना २०२१ मा कपिलवस्तु जिल्लाको कुल जनसङ्ख्या ६८६,७३९ रहेको बताइएको छ । पुरुष=337,604 र महिला=348604 र कुल घरपरिवारको संख्या 101,321 थियो डाटा स्रोत: केन्द्रीय तथ्याङ्क ब्यूरो, नेपाल सरकार।

अवधी जातिहरू यस क्षेत्रका प्रमुख बासिन्दा हुन्, जुन तिनीहरूको संस्कृतिमा धेरै धनी छ। अवधी खाना प्रसिद्ध छ। जिल्लाका अधिकांश मानिसहरू सनातन संस्कृतिको पालना गर्छन् र अधिकांश जनसंख्या हिन्दू धर्म मान्छन्। त्यसैले विजयादशमी, दीपावली, होली, रामनवमी र नागपञ्चमी जस्ता चाडहरू धेरै लोकप्रिय छन्। पुरातन तौलेश्वरनाथ मन्दिर रहेको जिल्लाको राजधानी तौलिहवामा शिवरात्रि र श्रावण महिनामा ठूलो भीड लाग्ने गर्छ । कपिलवस्तु भगवान बुद्धको राज्य भएकोले वैशाख पूर्णिमा पनि भव्य रुपमा मनाइन्छ । थारुलगायत स्थानीय बासिन्दाले मकर संक्रान्ति (माघी) पर्व मनाउने गर्छन् । जिल्लाको उत्तरी भेगमा थारु समुदायको बसोबास छ ।

जिल्लाका अधिकांश जनता कृषिमा आश्रित छन् । धान जिल्लाको प्रमुख बाली हो । उखु महत्वपूर्ण नगदे बाली हो भने धेरै युवाहरू वैदेशिक रोजगारीमा निर्भर छन् ।

विश्व मार्स क्षेत्र

जैवविविधता, सांस्कृतिक, पुरातात्विक र ऐतिहासिक सम्पदाहरू भएको क्षेत्र जुन युनेस्कोको विश्व सांस्कृतिक सम्पदाको सूचीमा समावेश गर्न प्रस्ताव गरिएको छ।

पुरातात्विक स्थलहरु

बाणगंगाको पूर्व, कोठीको पश्चिम, उत्तरतर्फ भारतीय सीमा र दक्षिणदेखि महेन्द्र राजमार्गको सिमानाभित्र बुद्धसँग सम्बन्धित १३८ भन्दा बढी ऐतिहासिक स्थल पहिचान भइसकेका छन् । जिल्लाको जंगल प्राकृतिक निकुञ्जका रूपमा उभिएको छ । बाणगंगा, कोइली, सुरई, चिराइ, भुटेरा र अन्य नदीहरूले जमिनलाई सिँचाइ दिन्छ। पुरातत्व विभाग (DoA) को नेतृत्वमा गरिएको पछिल्लो पुरातात्विक उत्खनन देशकै सबैभन्दा धेरै पुरातात्विक स्थल कपिलवस्तुमा रहेको पत्ता लागेको छ । विभागले जिल्लामा १३६ पुरातात्विक स्थल पहिचान गरेको छ।

ढाँचा:ऐतिहासिक जनसंख्या 2011 नेपालको जनगणना को समयमा, कपिलवस्तु जिल्लाको जनसंख्या 571,936 थियो।

आफ्नो पहिलो भाषाको रूपमा, ४९.९% अवधी, १७.८% उर्दू, १७.०% नेपाली, ११.३% थारु, १.७% [ [मगर भाषा|मगर]], ०.९% मैथिली, ०.४% हिन्दी, ०.२% भोजपुरी, ०.२% नेवार, ०.१ % डोटेली, ०.१% गुरुङ, ०.१% खाम र ०.१% अन्य भाषाहरू।

जाति/जात: १८.२% मुसलमान, १२.३% थारु, १०.२% यादव, ८.५% पहाडी ब्राह्मण, ६.३% [[[ कुर्मी]], ४.०% छेत्री, ३.८% दुसध/पासवान/पसी, ३.७% चामर/हरिजन/राम, ३.५% मगर, ३.१% कहार, २.१% धोबी, २.१% केवाट, १.९% तेली, १.८% कामी, १.६% कथबनियन, १.३% [ [कोरी (जात)|कोरी]], १.३% अन्य तराई, १.२% तराई ब्राह्मण, १.१% बढाई, १.१% बाराई, १.१% हजाम/ठाकुर, ०.९% कलवार, ०.७% अन्य दलित, ०.७% मल्लाहा, ०.७% सन्यासी/दसनामी, ०.६% दमाई/ढोली, ०.६% हलवाई, ०.६% लोहार, ०.५% गदेरी/भेडीदार, ०.५% ठाकुरी, ०.४% लोध, ०.३% बंगाली, ०.३% [[कायस्थ] ]], ०.३% कोइरी/कुशवाहा, ०.३% मारवाडी, ०.३% नेवार, ०.२% धुनिया, ०.२% गुरुङ मानिसहरू धानुक, ०.१% कानु, ०.१% कुम्हार, ०.१% माझी, ०.१% माली, ०.१% नातुवा, ०.१% पत्थरकट्टा/कुशवाडिया, ०.१% [ [सुनार देश-एनपी]

धर्म: 80.6% [[नेपालमा हिन्दू धर्म र ०.१% अन्य।

साक्षरता: ५४.७% पढ्न र लेख्न सक्छ, ३.६% मात्र पढ्न र ४१.५% ले पढ्न र लेख्न सक्दैनन्। ढाँचा:स्पष्ट