ლათინური ამერიკა

ვიკიპედიის რედაქტორების გადაწყვეტილებით, სტატიას „ლათინური ამერიკა“ მინიჭებული აქვს რჩეული სტატიის სტატუსი. ლათინური ამერიკა ვიკიპედიის საუკეთესო სტატიების სიაშია.

გადაჭიმულია აშშ-ის სამხრეთი საზღვრიდან ანტარქტიკამდე და მისი ფართობი დაახლოებით 21 069 500 კმ²-ია, დედამიწის მთლიანი ფართობის 3,9 % და ხმელეთის ფართობის 14,1 %. სამხრეთით ესაზღვრება სამხრეთის ოკეანე, აღმოსავლეთით ატლანტის ოკეანე, ჩრდილოეთით აშშ, დასავლეთით წყნარი ოკეანე. ლათინური ამერიკა იყოფა სამ რეგიონად — სამხრეთი ამერიკა, კარიბის ზღვის აუზი და შუა ამერიკა (მექსიკას, ცენტრალურ ამერიკასა და ვესტ-ინდოეთს ერთად, ხშირად შუა ამერიკას უწოდებენ). 2010 წლის მონაცემებით, რეგიონის მოსახლეობა 590 მილიონ ადამიანს შეადგენდა და მისი მთლიანი შიდა პროდუქტი 5,16 ტრილიონი აშშ დოლარი იყო. 2011 წელს, ლათინური ამერიკის ეკონომიკურმა ზრდის მაჩვენებელმა 4 % შეადგინა.

ლათინური ამერიკა
ფართობი	21 069 501 კმ²
მოსახლეობა	589 018 078 (2013)
მოს. სიმჭიდროვე	27 ად./კმ²-ზე
მოს. შემადგენლობა	ლათინოამერიკელები
ქვეყნები	34
ენები	ესპანური, პორტუგალიური, კეჩუა, მაიას ენები, გუარანი, ფრანგული, აიმარა, ნაჰუატლი, იტალიური.
სასაათო სარტყელი	UTC-02:00 – UTC-08:00
უდიდესი ქალაქები	1. მეხიკო 2. სან-პაულუ 3. ბუენოს-აირესი 4. რიო-დე-ჟანეირო 5. ლიმა 6. ბოგოტა 7. სანტიაგო 8. კარაკასი 9. მედელინი 10. ჰავანა

 

იდეა, რომ ამერიკის ნაწილს ლინგვისტური მსგავსება ჰქონდა რომანულ კულტურასთან, 1830-იან წლებში გაჩნდა, ფრანგი სენ-სიმონიანელი მიშელ შევალიეს ნაწერებში, რომელიც ამტკიცებდა, რომ ამერიკის ეს ნაწილი დასახლებული იყო „ლათინური რასის“ ხალხით. აქედან გამომდინარე, აერთიანებდა „ლათინურ ევროპასთან“, ტევტონური ევროპის“, „ანგლო-საქსური ამერიკისა“ და „სლავური ევროპის“ პირისპირ. მოგვიანებით, XIX საუკუნის მიწურულს, ეს იდეა აიტაცეს ლათინოამერიკელმა ინტელექტუალებმა და პოლიტიკურმა ლიდერებმა, რომლებიც კულტურულ მოდელად არა ისევ ესპანეთსა და პორტუგალიას, არამედ საფრანგეთს განიხილავდნენ. ტერმინი პირველად 1856 წელს პარიზში, კონფერენციაზე გამოიყენა ჩილელმა პოლიტიკოსმა ფრანსისკო ბილბაომ, ამავე წელს კი უკვე კოლუმბიელმა მწერალმა ხოსე მარია ტორეს კაისედომ თავის პოემაში „ორი ამერიკა“. ტერმინ „ლათინურ ამერიკას“ მხარს უჭერდა ნაპოლეონ III-ის საფრანგეთის იმპერია; ეს ხდებოდა მექსიკაში საფრანგეთის შეჭრის დროს და საფრანგეთი მას იმის დამამტკიცებელ საშუალებად იყენებდა, რომ ის იმ ქვეყანათა შორის იდგა, რომელთაც გავლენა ჰქონდათ ამერიკაზე, რათა რეგიონში არ დაეშვა ანგლოფონური ქვეყნები, კამპანია წარემართა საფრანგეთთან ამ რეგიონის კულტურული ნათესაობის გამოსავლენად და თავად ქცეულიყო არეალის კულტურულ-პოლიტიკურ ლიდერად. ამის შედეგი იყო პრინც მაქსიმილიან ჰაბსბურგის გამოცხადება მექსიკის მეორე იმპერიის იმპერატორად. 1861 წელს ეს ტერმინი ასევე გამოიყენეს ფრანგმა სწავლულებმა პან-ლათინიზმისადმი მიძღვნილ ჟურნალში „La revue des races Latines“.

თანამედროვე გამოყენებაში:

• ზოგადი გაგებით, ლათინურ ამერიკა აღნიშნავს ამერიკის იმ ტერიტორიას, სადაც გაბატონებულია ესპანური და პორტუგალიური ენები: მექსიკა, ცენტრალური და სამხრეთ ამერიკის უდიდესი ნაწილი და კარიბის ზღვის აუზი; კონკრეტულად კუბა, დომინიკელთა რესპუბლიკა, პუერტო-რიკო, ესპანური ამერიკა და ბრაზილია. აქედან გამომდინარე, ლათინური ამერიკა მოიცავს ამერიკის იმ ტერიტორიებს, რომლებიც თავის დროზე ესპანეთისა და პორტუგალიის იმპერიის ნაწილი იყო. ამ განსაზღვრებით, ლათინური ამერიკა ემთხვევა იბერო-ამერიკას.
• განსაკუთრებით შეერთებულ შტატებში, ტერმინი უფრო ფართოა და გულისხმობს მთლიან ამერიკას აშშ-ის სამხრეთით, მათ შორის ინგლისურენოვან ქვეყნებსაც — ბელიზს, იამაიკას, ბარბადოსს, ტრინიდადი და ტობაგოს, გაიანას, ანტიგუა და ბარბუდას, სენტ-ლუსიას, დომინიკას, გრენადას, სენტ-ვინსენტი და გრენადინებს, სენტ-კიტსი და ნევისს და ბაჰამის კუნძულებს; ფრანგულენოვან ჰაიტის, მარტინიკას, გვადელუპასა და საფრანგეთის გვიანას; ნიდერლანდურენოვან კიურასაოს, არუბას, სინტ-მარტენსა და სურინამს (კიურასაოსა და არუბაზე მოსახლეობის უდიდესი ნაწილი საუბრობს იბერიული წარმოშობის კრეოლურ ენა პაპიამენტოზე). ეს დეფინიცია ხაზს უსვამს რეგიონის ერთნაირ სოციოეკონომიკურ ისტორიას, რომელიც ხასიათდება უფრო მეტად ოფიციალური თუ არაოფიციალური კოლონიალიზმით, ვიდრე კულტურული ასპექტებით. ზოგიერთი წყარო ამ ზედმეტი გამარტივების თავიდან ასაცილებლად იყენებს ფრაზას „ლათინური ამერიკა და კარიბის ზღვის აუზი“, როგორც ეს გამოყენებულია გაეროს ამერიკის გეოსქემაში.
• უფრო ზუსტი დეფინიციით, რომელიც დღემდე ყველაზე სანდოდ მიიჩნევა, ლათინური ამერიკა არის ამერიკის ყველა ის ქვეყანა და ტერიტორია, სადაც რომანულ ენებზე (ლათინურისგან წარმომდგარი ენები) ლაპარაკობენ: ესპანურად, პორტუგალიურად, ფრანგულად და მათგან წარმომდგარ კრეოლურ ენებზე. ამ განმარტების თანახმად, კვებეკი კანადაში ტექნიკურად ლათინურ ამერიკას მიეკუთვნება, ისევე როგორც ამ ქვეყნის სხვა რეგიონები — ნიუ-ბრანსვიკი, ონტარიო, მანიტობა და ზოგადად, კანადის ყველა ის რეგიონი, სადაც არსებითად ფრანკოფონული მოსახლეობაა (იგივე ითქმის შეერთებული შტატების იმ რეგიონებზე, სადაც მოსახლეობის ძირითადი ნაწილი ესპანურ და ფრანგულენოვანია). მაგრამ ეს რეგიონები იშვიათად მიიჩნევა ლათინური ამერიკის შემადგენელ ნაწილად, გამომდინარე მათი ისტორიიდან, განსხვავებული კულტურიდან, ეკონომიკიდან, გეოგრაფიული მდებარეობიდან და ბრიტანული ყაიდის პოლიტიკური ინსტიტუციებიდან, რაც როგორც წესი, მჭიდროდაა გადაჭდობილი დანარჩენ კანადასთან.

სხვაობა ლათინურ ამერიკასა და ანგლო-ამერიკას შორის პირობითად ემყარება ამერიკაში გაბატონებულ ენებს, ვინაიდან რომანულენოვანი და ინგლისურენოვანი კულტურები განსხვავებულია. აქ არც ერთი არეალი კულტურულად თუ ენობრივად ერთგვაროვანი არაა; ლათინური ამერიკის მნიშვნელოვან ნაწილში (მაგალითად მაღალმთიანი პერუ, ბოლივია, გვატემალა და პარაგვაი) გაბატონებულია ადგილობრივი ამერიკული კულტურები, შედარებით ნაკლებად ინდიელთა ენებიც, ზოგიერთ ნაწილში კი ძლიერ იგრძნობა აფრიკული კულტურის გავლენა (მაგალითად კარიბის ზღვის აუზში — მათ შორის კოლუმბიისა და ვენესუელის ნაწილებში).

დაყოფა

 

გეოგრაფიულად, პოლიტიკურად, დემოგრაფიულად და კულტურულად ლათინური ამერიკა რამდენიმე სუბრეგიონად შეიძლება დაიყოს. თუ ვიგულისხმებთ მთელს ამერიკას შეერთებული შტატების სამხრეთით, მისი გეოგრაფიული სუბრეგიონებია ჩრდილოეთ ამერიკა, ცენტრალური ამერიკა, კარიბები და სამხრეთ ამერიკა. ეს უკანასკნელი (სამხრეთ ამერიკა) პოლიტიკურ-გეოგრაფიულად შეიძლება დაიყოს ისეთ სუბრეგიონებად, როგორებიცაა სამხრეთის კონუსი და ანდების სახელმწიფოები. ლინგვისტურ საფუძველზე კი რეგიონს ყოფენ ესპანურ და პორტუგალიურ ამერიკად, ხანდახან კი ფრანგულ ამერიკასაც გამოყოფენ.

ტერიტორიის უდიდესი ნაწილი დიდ სამეულზე ბრაზილია-მექსიკა-არგენტინაზე მოდის. ლათინურ ამერიკაში 34 სუვერენული სახელმწიფოა და 15 კოლონია, რომელთა ძირითადი ნაწილი პატარ-პატარა კუნძულებია და კარიბის ზღვის ზონაში მდებარეობენ. კოლონიათა უდიდეს ნაწილს ამერიკის აღმოჩენის შემდეგ აქ ესპანეთი ფლობდა, რომელსაც კონკურენციას მხოლოდ პორტუგალია უწევდა, ხოლო მათთან შედარებით მცირე სამფლობელოები საფრანგეთს, გაერთიანებულ სამეფოს, ნიდერლანდებს, შვედეთს და დანიას ჰქონდათ. თანამედროვე პოლიტიკურ რუკაზე ლათინური ამერიკის ტერიტორიაზე მხოლოდ 4 კოლონიზატორი ქვეყნის ტერიტორიებია: საფრანგეთის, გაერთიანებული სამეფოს, აშშ-ს და ნიდერლანდების. ყველაზე მეტი კოლონია გაერთიანებულ სამეფოს აქვს, თუმცა ფართობის თვალსაზრისით საფრანგეთი პირველობს.

დროშა	გერბი	სახელწოდება	ფართობი (კმ²)	მოსახლეობა 2013	მოსახლეობის სიმჭიდროვე (ად./კმ²-ზე)	დედაქალაქი	სახელწოდება ოფიციალურ ენაზე
		არგენტინა	2 780 400	41 660 417	14,4	ბუენოს-აირესი	Argentina
		ბოლივია	1 098 581	10 461 053	9	სუკრე	Bolivia
		ბრაზილია	8 515 767	201 032 714	23,6	ბრაზილია	Brasil
		ჩილე	756 096	17 556 815	23	სანტიაგო	Chile
		კოლუმბია	1 141 748	47 387 109	41,5	ბოგოტა	Colombia
		კოსტა-რიკა	51 100	4 667 096	91,3	სან-ხოსე	Costa Rica
		კუბა	109 884	11 061 886	100,6	ჰავანა	Cuba
		დომინიკელთა რესპუბლიკა	48 442	10 219 630	210,9	სანტო-დომინგო	República Dominicana
		ეკვადორი	283 560	15 439 429	54,4	კიტო	Ecuador
		სალვადორი	21 040	6 108 590	290,3	სან-სალვადორი	El Salvador
		გვატემალა	108 889	15 438 384	129	გვატემალა	Guatemala
		ჰაიტი	27 750	9 893 934	356,5	პორტ-ო-პრენსი	Haïti
		ჰონდურასი	112 492	8 555 072	76	ტეგუსიგალპა	Honduras
		მექსიკის შეერთებული შტატები	1 972 550	118 395 054	57	მეხიკო	Estados Unidos Mexicanos
		ნიკარაგუა	130 375	5 788 531	44,3	მანაგუა	Nicaragua
		პანამა	75 517	3 661 868	54,2	პანამა	Panamá
		პარაგვაი	406 752	6 800 284	14,2	ასუნსიონი	Paraguay
		პერუ	1 285 216	30 475 144	23	ლიმა	Perú
		პუერტო-რიკო*	9 104	3 615 086	397	სან-ხუანი	Puerto Rico
		ურუგვაი	176 215	3 324 460	18,87	მონტევიდეო	Uruguay
		ვენესუელა	916 445	31 648 930	31,59	კარაკასი	Venezuela
სულ			20 027 923	603 191 486	30,1

*: არასუვერენული სახელმწიფო

 

ლათინური ამერიკის გეოლოგიური აგებულება რთულია, რაც თავის მხრივ კარგად ჩანს რელიეფის მრავალფეროვნებაში. აქ მდებარეობს მსოფლიოს გრძელი მთათა სისტემა კორდილიერები-ანდები, რომელიც დაახლოებით 18 000 კმ-ზეა გადაჭიმული ჩრდილოეთიდან სამხრეთისკენ. მასზე მდებარეობს დასავლეთ ნახევარსფეროს უმაღლესი მწვერვალი — აკონკაგუა (6960 მ). აქვეა მსოფლიოს ერთ-ერთი უდიდესი დაბლობი — ამაზონია, ასევე მრავალი მთიანეთი და ზეგანი. რელიეფის მრავალფეროვნება, უპირველეს ყოვლისა, განპირობებულია გეოლოგიურ სტრუქტურაში ორი ძირითადი ელემენტის არსებობით: მოძრავი, აქტიურად განვითარებადი ანდების მთათა სარტყელი და ძველი სამხრეთ ამერიკის ბაქანი, ცენტრალურ და აღმოსავლეთ ნაწილში.

რეგიონის ჩრდილოეთი ნაწილი — მექსიკა, ძირითადად მთიანი ქვეყანაა, სანაპირო დაბლობებით.

ცენტრალური ამერიკის ვესტ-ინდოეთის რელიეფი მოზაიკურია. აქ გვხვდება დაბალი და მოკლე მთები, რომლებსაც ძირითადად განედური მიმართულება აქვს. ცენტრალური ამერიკა აქტიური სეისმური ზონაა. კოლუმბიაში, ბოლო პერიოდში ვულკან რუისის მოქმედებას 1985-1986 წლებში ჰქონდა ადგილი. 1985 წელს კი მეხიკოში მოხდა ძლიერი მიწისძვრა.

სამხრეთ ამერიკის გეოლოგიურ საფუძველს წარმოადგენს ფართო ბაქანი. რელიეფში ძირითადად წარმოდგენილია ამაზონის დაბლობი, ბრაზილიის მთიანეთი, გვიანის მთიანეთი, ლა-პლატის დაბლობი. რაც შეეხება სამხრეთ ამერიკის დასავლეთ ნაწილს, აქ 9000 კმ-ზე, ვენესუელიდან ცეცხლოვან მიწამდე გადაჭიმულია ანდები. ეს მთათა სისტემა ძალიან რთული აგებულებით ხასიათდება.

კლიმატი

ლათინური ამერიკა მდებარეობს ჩრდილოეთ ნახევარსფეროს სუბტროპიკულ, ტროპიკულ და სუბეკვატორულ სარტყლებში და ასევე სამხრეთ ნახევარსფეროს ეკვატორულ, სუბეკვატორულ, ტროპიკულ, სუბტროპიკულ და ზომიერ სარტყლებში. თავისი გეოგრაფიული მდებარეობის გამო, რეგიონი იღებს მზის მნიშვნელოვან რადიაციას, ამიტომ მისი უდიდესი ნაწილისთვის დამახასიათებელია კლიმატის ცხელი ტიპი, სადაც საშუალო თვიური ტემპერატურა +20 °C-ზე მაღალია. სეზონური ცვლილებები მჟღავნდება არა ტემპერატურათა რყევებით, არამედ ნალექების რეჟიმის ცვალებადობითაც. ჰაერის ტემპერატურის მაქსიმული დაფიქსირებულია იანვარში 48,9 °C. ცხელი კლიმატის სიჭარბე კარგ პირობებს ქმნის მცენარეთა ვეგეტაციისათვის მთელი წლის მანძილზე.

ტემპერატურის რყევის სეზონურობა მკაფიოდ ჩანს ლათინური ამერიკის მხოლოდ უკიდურეს ჩრდილოეთ და სამხრეთ ნაწილებში. ეს ტერიტორიები ვრცელდება სუბტროპიკულ და ზომიერ განედებში (მაგალითად, სანტიაგოში ყველაზე თბილი თვის საშუალო ტემპერატურა +20 °C, ყველაზე ცივის +8 °C. ცეცხლოვან მიწაზე შესაბამისად +11 და +2) და ასევე ტროპიკული სარტყლის მთიან რაიონებში. ყინვები ყოველწლიურად არის მექსიკის მთიანეთის ჩრდილოეთ ნაწილში, ასევე პატაგონიაში, პამპას სამხრეთ-დასავლეთში, კორდილიერების მთისწინეთში, ასევე ცენტრალურ და სამხრეთ ანდებში. პატაგონიის სამხრეთ-დასავლეთში ყინვა ზაფხულობითაცაა მოსალოდნელი. ტემპარეტურის ასეთი, ხანმოკლე, მკვეთრი დაცემა შესამჩნევია როცა მაღალი განედებიდან შემოიჭრება ცივი ჰაერის მასები, რასაც ხელს უწყობს რელიეფის მერიდიანული მდებარეობა. მაგალითად, პამპეროს ცივ ქარებს შეუძლიათ ყინვების გამოწვევა სამხრეთ ამერიკაში სამხრეთ ტროპიკის საზღვარზეც კი.

ლათინური ამერიკის სხვადასხვა რეგიონებს შორის მნიშვნელოვანი სხვაობაა ნალექების მოსვლის რაოდენობასა და მათ სეზონურ განაწილებაში, რაზეც გავლენას ახდენა ატმოსფეროს ცირკულაციის თავისებვურებანი, დინებები, რელიეფი და ა. შ. ნალექების უდიდესი რაოდენობით ხასიათდება ეკვატორული ანდების წყნაროკეანური კალთები, ასევე ამ რაიონებთან ახლოს მდებარე რაიონები (დაახლოებით 10 000 მმ წელიწადში). მაგრამ ამ დროს, თითქმის უნალექოა უდაბნო ატაკამა. თუ ამაზონიაში წვიმიანი სეზონი გრძელდება მთელი წლის მანძილზე, ეს პერიოდი ბრაზილიის მთიანეთის ჩრდილო-აღმოსავლეთში არ აღმატება 3-4 თვეს. საერთოდ, რეგიონის ტერიტორიის 20 % არ იღებს ნალექების საკმარის რაოდენობას. მიწათმოქმედება აქ ხელოვნურ რწყვაზეა დამოკიდებული.

შიგა წყლები

შიგა წყლები ლათინური ამერიკის უდიდესი სიმდიდრეა. აქაური მდინერეები ეკუთვნიან როგორც წყნარი, ისე ატლანტის ოკეანის აუზებს. რეგიონის უდიდესი მდინარეა ამაზონი, რომლის სიგრძე მდინარე უკაიალის სათავიდან 7000 კმ-ია, აუზის ფართობი კი 7 მლნ კმ²-ია და რეგიონის შვიდ სახელმწიფოს მოიცავს. ამაზონის მნიშვნელოვანი შენაკადებია ჟურუა, მადეირა, ტაპაჟოსი, ისა, ჟაპურა, რიო-ნეგრო.

რეგიონის სიდიდით მეორე მდინარეა პარანა, მისი სიგრძე 4380 კმ-ია, ხოლო აუზის ფართობი 2663 კმ². მისი მნიშვნელოვანი შენაკადებია: პარაგვაი, სალადო, რიო-ბერმეხო და ა. შ. მნიშვნელოვან მდინარეებს განეკუთვნება ორინოკო (2730 კმ), აუზის ფართობი 1 მლნ კმ². მის ერთ-ერთ შენაკადზე, მდინარე ჩურუნზე მდებარეობს მსოფლიოს ყველაზე მაღალი ჩანჩქერი ანხელი.

ლათინური ამერიკის ტბებს შორის ყველაზე დიდია მარაკაიბო, ხოლო ანდების მაღალმთიანეთში, პერუ-ბოლივიის საზღვარზე მდებარე ტიტიკაკას ტბა მსოფლიოში ზღვის დონიდან ყველაზე მაღლა მდებარე ტბაა.

ფლორა და ფაუნა

ლათინური ამერიკა ძალიან მდიდარია მცენარეული საფარით. იგი მნიშვნელოვანი ენდემურობით ხასიათდება. სწორედ ამ რეგიონიდან გავრცელდა მთელ მსოფლიოში სიმინდი, კარტოფილი, სორგო, ლობიო, პომიდორი, კაკაო, მზესუმზირა, გოგრა, ნესვი, თამბაქო. ტყეებს ტერიტორიის 50 %-ზე მეტი უკავიათ. რეგიონში იზრდება ისეთი უნიკალური მცენარეულობა, როგორიცაა ბრაზილიისა და ჩილეს არაუკარია, წითელი ხე, პაუ-ბრაზილი, შავი ხე, ქინაქინის ხე, სეიბას ხე, კამპეშის ხე. მრავლად არის სხვადასხვა სახის კაქტუსი. მრავალი სახეობის მცენარეს დიდი გამოყენება აქვს მრეწველობასა და სამედიცინო საქმიანობაში.

ასევე მრავალფეროვნებით გამოირჩევა ლათინური ამერიკის ცხოველთა სამყარო. აქ წარმოდგენილია ნიანგების სხვადასხვა სახეობა, ღამურები, კუ, მაიმუნების მრავალი სახეობა, ტაპირი, ზარმაცა, ჯავშნოსანი, ჭიანჭველაჭამია, იაგუარი, პუმა, პატარა ირემი, მაგელანის ძაღლი და ა. შ.

სასარგებლო წიაღისეული

ლათინური ამერიკა უზრუნველყოფილია პრაქტიკულად ყველა სახის სასარგებლო წიაღისეულით, ზოგიერთი სახეობით კი მას მსოფლიო მნიშვნელობა გააჩნია. ენერგეტიკული რესურსებიდან აღსანიშნავია: ნავთობი, ბუნებრივი გაზი, ნახშირი. ნავთობის უდიდეს მარაგს ფლობს მექსიკა და ვენესუელა. ბუნებრივი აირით მდიდარია მექსიკა, ვენესუელა, არგენტინა, ტრინიდადი და ტობაგო. ვენესუელაში ნავთობისა და გაზის უდიდესი მარაგი თავმოყრილია მარაკაიბოს ტბის აუზში, მექსიკაში კი ძირითადად კამპეჩეს ყურესა და ჩინონტეპეკის რაიონში. ნავთობის დიდი მარაგია ფოლკლენდის კუნძულების ირგვლივ ოკეანეში.

ნახშირის მარაგით გამოირჩევა ბრაზილია, კოლუმბია, ვენესუელა, არგენტინა და ჩილე.

რეგიონი გამოირჩევა რკინის მადნის მნიშვნელოვანი მარაგით, სადაც განსაკუთრებულია ბრაზილიის როლი (მასზე მოდის რეგიონის რკინის მადნის 80 %). რკინის მადანს მოიპოვებენ ასევე პერუსა და ვენესუელაში. რეგიონის მნიშვნელობა განსაკუთრებულია სპილენძის მარაგისა და მოპოვების მხრივ. აღსანიშნავია ჩილე (მთელი რეგიონის მარაგის 67 %), ასევე პანამა, მექსიკა, ბრაზილია.

რეგიონი გამოირჩევა ნიობიუმის განსაკუთრებული მარაგით (მსოფლიო მარაგის 85 %). მთელი მარაგი თავმოყრილია ბრაზილიაში. ეს რეგიონი ასევე მდიდარია შემდეგი სასარგებლო წიაღისეულით: მოლიბდენი (ჩილე, მექსიკა, პერუ), მანგანუმი (ბრაზილია), ბოქსიტები (ბრაზილია, ვენესუელა, იამაიკა, სურინამი), ტყვია-თუთია (მექსიკა, ბრაზილია, ბოლივია), სტიბიუმი (ბოლივია, მექსიკა), ბერილიუმი (ბრაზილია, არგენტინა), ფოსფატები (პერუ, ბრაზილია, მექსიკა), გოგირდი (ჩილე, მექსიკა), ვერცხლი (მექსიკა, პერუ).

კოლუმბამდელი ისტორია

 

ლათინურ ამერიკაში დღემდე ცნობილი უძველესი ნასახლარი მონტე-ვერდეს სახელითაა ცნობილი, სამხრეთ ჩილეში, პუერტო-მონტის სიახლოვეს. ნასახლარი დაახლოებით 14 000 წლისაა, მაგრამ არსებობს ვარაუდი, რომ ის უფრო ძველია. ათასწლეულების მანძილზე ხალხი მთელ კონტინენტზე გავრცელდა. ახალი წელთაღრიცხვის პირველ ათასწლეულში, სამხრეთ ამერიკის ვრცელი წვიმის ტყეები, მთები, ვაკეები და სანაპირო ზოლი მილიონობით ადამიანით იყო დასახლებული. ამერიკის უძველესი დასახლებები ეკუთვნის ლას-ვეგასის კულტურას ძვ. წ. 8000-4600 წლებში — არამოძრავ ჯგუფს ეკვადორის სანაპირო ზოლში, იგივე ეპოქის უფრო ცნობილი ვალდივიის კულტურის წინაპრებს. ზოგიერთმა ჯგუფმა უფრო მუდმივი დასახლებები შექმნა, მაგალითად ჩიბჩა-მუისკებმა და ტაირონამ. ამ ჯგუფებმა მოიცვეს კარიბის რეგიონი. ადგილობრივი ჯგუფები, რომლებმაც ყველაზე მტკიცე დასახლებები შექმნეს, იყვნენ ჩიბჩები კოლუმბიაში, კეჩუა და აიმარა ბოლივიასა და პერუში.

რეგიონი მრავალი ადგილობრივი ხალხისა და მოწინავე ცივილიზაციის სამშობლო გახდა, მათ შორის იყვნენ აცტეკები, ტოლტეკები, კარიბები, ტუპი, მაია და ინკები. მაიას ცივილიზაციის ოქროს ხანა დაიწყო ახ. წ. 250 წლიდან. შემდეგ მას მოჰყვა ორი უდიდესი ცივილიზაცია — აცტეკები და ინკები, რომლებიც XIV საუკუნის დასაწყისში და XV საუკუნის შუა წლებში, ერთმანეთის მიყოლებით დაწინაურდნენ. მთელი ამერიკის მასშტაბით, ბოლო, ყველაზე ძლევამოსილი ცივილიზაცია იყო აცტეკების იმპერია, სანამ მას კონტინენტზე შემოჭრილი ესპანელები გაანადგურებდნენ.

 

ინკების ძეგლი საქსაუმანი, კუსკო, პერუ.

ევროპული კოლონიზაცია

 

 

 

 

ქრისტეფორე კოლუმბის მოგზაურობების შემდეგ დაწყებული მასობრივი ევროპული კოლონიზაციის შედეგად, ადგილობრივმა ელიტებმა, მაგალითად აცტეკებმა და ინკებმა ძალაუფლება დაკარგეს. ადგილობრივი ჯგუფების დახმარების წყალობით, ერნან კორტესმა აცტეკური ელიტების ძალაუფლებას მოუღო ბოლო, ფრანსისკო პისარომ კი ინკების მმართველებს სამხრეთ ამერიკის დასავლეთში. რეგიონის კოლონიზაცია ესპანეთმა და პორტუგალიამ მოახდინა. 1494 წელს, ტორდესილასის ხელშეკრულების საფუძველზე გაევლო სადემარკაციო ხაზი, რომელმაც ტერიტორია ესპანეთისა და პორტუგალიის საკონტროლო ნაწილებად გაყო. აღნიშნული ხელშეკრულების მიხედვით, ხაზის დასავლეთი ნაწილი ესპანეთს ერგო, პორტუგალიას კი მის აღმოსავლეთით დარჩენილი ტერიტორია (პორტუგალიის ტერიტორია სამხრეთ ამერიკაში შემდეგში ბრაზილიად იქცა).

 

XVI საუკუნის მიწურულს ესპანეთსა და პორტუგალიას სხვა ქვეყნებიც შეუერთდნენ, მათ შორის საფრანგეთი, რომელმაც საკმაოდ ვრცელი არეალების ოკუპაცია მოახდინა ჩრდილოეთ, ცენტრალურ და სამხრეთ ამერიკაში. გადმოღებულ იქნა ევროპული კულტურა, ჩვეულებები და მმართველობა, რომანულ-კათოლიკური ეკლესია მთავარი პოლიტიკური და ეკონომიკური ძალაუფლება გახდა, სრულიად გაბატონდა ადგილობრივ რელიგიებზე და საბოლოოდ, ამ პერიოდის ამერიკაში ერთადერთი ოფიციალური რელიგია გახდა.

ევროპელების მიერ მოტანილმა ისეთმა ეპიდემიურმა დაავადებებმა, როგორებიცაა ყვავილი და წითელა, ადგილობრივი მოსახლეობის დიდი ნაწილი გაანადგურა. ისტორიკოსებს ამ დაავადებების შედეგად ამომწყდარი მოსახლეობის ზუსტი რიცხვის განსაზღვრა არ შეუძლიათ, თუმცა ზოგიერთი მათგანის მიერ დასახელებული ციფრები 85 %-დან 25 %-მდე მერყეობს. ისტორიული ჩანაწერების ნაკლებობის გამო, ზუსტი რიცხვის დასახელება ჭირს. ბევრი გადარჩენილი იძულებით გაამწესეს ევროპელთა პლანტაციებსა და მაღაროებში სამუშაოდ. საკმაოდ გახშირდა ადგილობრივებისა და ევროპელი კოლონისტების სისხლის აღრევა და უკვე კოლონიური პერიოდის დასასრულისთვის, შერეული წარმოშობის ხალხმა (მეტისები) რამდენიმე კოლონიაში მოსახლეობის უმრავლესობა შეადგინა.

დამოუკიდებლობა (1804–1825)

 

1804 წელს ჰაიტი პირველო ლათინოამერიკული სახელმწიფო გახდა, რომელმაც საფრანგეთის კოლონია სან-დომინგოში, ტუსენ ლუვერტიურის მეთაურობით მონების აჯანყების შემდეგ, დამოუკიდებლობა მოიპოვა. გამარჯვებულებმა მონობა გააუქმეს. ჰაიტის დამოუკიდებლობამ სული შთაბერა დამოუკიდებლობის მოძრაობებს ესპანურ ამერიკაში.

XVIII საუკუნის მიწურულს, ესპანეთისა და პორტუგალიის ძალაუფლებამ მსოფლიო ასპარეზზე იკლო და მათი ადგილი სხვა ევროპულმა სახელმწიფოებმა, განსაკუთრებით ბრიტანეთმა და საფრანგეთმა დაიკავეს. ესპანეთის ხელისუფლებისა მიერ დაწესებული მკაცრი შეზღუდვებისა და ადგილობრივი ესპანელების გაბატონების გამო ძირითად სოციალურ და პოლიტიკურ ინსტიტუციებში, ლათინური ამერიკის მოსახლეობაში უკმაყოფილება იზრდებოდა. 1808 წელს ესპანეთში ნაპოლეონის შეჭრა სიტუაციის შემოტრიალების წერტილად იქცა, კრეოლურმა ელიტებმა ხუნტები შექმნეს და დამოუკიდებლობისათვის ბრძოლა დაიწყეს. ამევე დროს, ახალი მსოფლიოს მეორე უძველესმა სახელმწიფომ აშშ-ის შემდეგ — ახლად დამოუკიდებლობამოპოვებულმა ჰაიტიმ ბიძგი მისცა დამოუკიდებლობისათვის მებრძოლი მოძრაობების მეთაურებს, მაგალითად, მექსიკაში მიგელ იდალგო ი კოსტილიას, ვენესუელაში სიმონ ბოლივარს და ხოსე დე სან-მარტინს არგენტინაში; მათ მზადყოფნაში მოიყვანეს საკმაო რაოდენობის სამხედრო აღჭურვილობა და ჯარი.

ხუნტებსა და ესპანეთის კოლონიალურ მმართველობებს შორის სულ მალე სასტიკი ბრძოლები დაიწყო; გამარჯვებას ძირითადად დამოუკიდებლობის მომხრეები აღწევდნენ. ამის შემდეგ, ეს ადრეული მოძრაობები 1810 წლიდან ესპანეთის სამეფო არმიამ ჩაახშო, მათ შორის, მექსიკაში მიგელ იდალგო ი კოსტილია 1810 წელს, მოგვიანებით, 1812 წელს კი ფრანსისკო დე მირანდა ვენესუელაში. ახალი თაობის ხელმძღვანელების ლიდერობით, როგორებიც იყვნენ სიმონ ბოლივარი „განმათავისუფლებელი“, ხოსე დე სან-მარტინი არგენტინაში და სამხრეთ ამერიკის სხვა განმათავისუფლებლები, დამოუკიდებლობის მოძრაობამ ძალები მოიკრიბა და 1825 წლისთვის, მთელმა ესპანურმა ამერიკამ კუბისა და პუერტო-რიკოს გარდა, ესპანეთისგან დამოუკიდებლობა მოიპოვა. დამოუკიდებლობის მოპოვებისთანავე, 1822 წელს ბრაზილიამ კონსტიტუციური მონარქია დაამყარა. იმავე წელს, მექსიკაში, სამხედრო ოფიცერი აგუსტინ დე იტურბიდე სათავეში ჩაუდგა კონსერვატორებისა და ლიბერალების კოალიციას, რომელმაც კონსტიტუციური მონარქიული წყობა დაამყარა, იტურბიდე კი იმპერატორად გამოაცხადა. მექსიკის პირველი იმპერიის სიცოცხლე ხანმოკლე აღმოჩნდა, 1823 წელს კი ქვეყანაში რესპუბლიკა შეიქმნა.

 

 

კონსერვატორთა და ლიბერალთა კონფლიქტები XIX საუკუნის ლათინურ ამერიკაში

მას შემდეგ, რაც ლათინური ამერიკის ბევრმა ქვეყანამ დამოუკიდებლობა მოიპოვა, დაიწყო კონფლიქტები ხალხსა და მთავრობას შორის, რომელთა უმრავლესობაც შეიძლება დავიდეს იდეოლოგიურ დაპირისპირებაში ლიბერალიზმსა და კონსერვატიზმს შორის. რევოლუციებამდე, სამთავრობო სისტემაში დომინირებდა კონსერვატიზმი და იგი დაფუძნებული იყო სოციალური კლასების არსებობაზე, მეფის მმართველობით. ლიბერალებს მმართველობის სისტემებში ცვლილებები სურდათ, მათ მონარქიებისა და სოციალური კლასების მოშლა და თანასწორობის დამყარება უნდოდათ.

როდესაც 1824 წელს მექსიკის პრეზიდენტი ლიბერალი გუადელუპე ვიქტორია გახდა, კონსერვატორებს მტკიცედ სწამდათ, რომ სახელმწიფო ბევრად უკეთესი იყო ხელისუფლებაში ახალი მთავრობის მოსვლამდე, შესაბამისად, მათი თვალსაზრისით, ძველი მთავრობა ბევრად უკეთესი იყო. ამ აზრის კვალდაკვალ, კონსერვატორებმა მთავრობაზე კონტროლის დამყარება განიზრახეს, რაც გამოუვიდათ კიდეც. 1833 წელს პრეზიდენტად აირჩიეს გენერელი სანტა-ანა. მომდევნო ათწლეულში, მექსიკა-ამერიკის ომში (1846-1848) მექსიკამ შეერთებული შტატების სასარგებლოდ ტერიტორიის მნიშვნელოვანი ნაწილი დაკარგა. ამ დანაკარგმა განრისხებულ ლიბერალებს კონსერვატორული მთავრობის წინააღმდეგ აჯანყებისაკენ უბიძგა.

1837 წელს კონსერვატორმა რაფაელ კარერამ გვატემალა დაიპყრო და ცენტრალური ამერიკის ფედერაციული რესპუბლიკიდან გამოიყვანა. ამ კავშირის დაშლის შემდეგ წარმოშობილი არასტაბილურობის შედეგად, დამოუკიდებლობა გამოაცხადეს ცენტრალური ამერიკის სხვა სახელმწიფოებმაც.

ბრაზილიაში სასოფლო დასახლებების არისტოკრატებს კონფლიქტი ჰქონდათ ურბანულ კონსერვატორებთან. პორტუგალიური კონტროლი ბრაზილიის ნავსადგურებზე ამ უკანაკსნელის მიერ დამოუკიდებლობის გამოცხადების შემდეგაც გაგრძელდა. იმ იდეაზე დაყრდნობით, რომ ძველი მთავრობა უკეთესი იყო, ურბანისტები მხარს კონსერვატორებს უჭერდნენ, რადგან მათთვის უფრო მეტი შესაძლებლობები იშლებოდა.

1819 წელს, მას შემდეგ რაც რეგიონმა ესპანეთისგან დამოუკიდებლობა მოიპოვა, დიდი კოლუმბიის პრეზიდენტი სიმონ ბოლივარი გახდა. იგი სათავეში ჩაუდგა სამხედრო კონტროლის მქონე სახელმწიფოს. მოქალაქეებს ბოლივარის მთავრობის პოზიცია არ მოსწონდათ: მილიტარიზმში ხალხი უბედური იყო თავისი როლით და სამოქალაქო ნაწილის შეხედულებით, სამხედროებს ზედმეტად დიდი ძალაუფლება ეპყრათ ხელთ. დიდი კოლუმბიის დაშლის შემდეგ, კონსერვატორებისა და ლიბერალების კონფლიქტი ახლა უკვე ახალ გრანადაში გაგრძელდა. თითოეული ეს კონფლიქტი კონცენტრირებული იყო მოცემულ რეგიონებში, კონსერვატორები ძირითადად სამხრეთის მთებსა და კაუკის ხეობაში იყვნენ. 1840-იანი წლების შუაში ლიდერების გარკვეულმა ნაწილმა კარაკასში ლიბერალური ოპოზიცია ჩამოაყალიბეს. ამ მოძრაობის აქტიური მონაწილე იყო ჟურნალისტი ანტონიო ლეოკადიო გუსმანი, რომელიც კარაკასის მოსახლეობაში სულ უფრო და უფრო მეტი პოპულარობით სარგებლობდა.

არგენტინაში, კონფლიქტის მონაწილეებმა ეს ბრძოლა მონათლეს კონფლიქტად ცენტრალიზაციისა და ფედერალიზაციის მომხრეებს შორის, რაც კონსერვატორებისა და ლიბერალების ექვივალენტურია. ბრაზილიასთან ომში ურუგვაიმ დამოუკიდებლობა მოიპოვა, რის შემდეგაც ცენტრალური მთავრობა არგენტინაში ჩამოყალიბდა. სამოქალაქო ომი ცენტრალისტებსა და ფედერალისტებს შორის არგენტინაში მას შემდეგაც გაგრძელდა, რაც ცენტრალისტური ხელისუფლების სათავეში პირველი პრეზიდენტი მოვიდა. როდესაც პროვინციები არგენტინის ფედერაციაში მეთაურების გარეშე შევიდნენ და ხუან მანუელ დე როსასმა უარი განაცხადა სახელმწიფო კონსტიტუციის დამტკიცებაზე, კონფლიქტი კიდევ უფრო გამწვავდა და ნამდვილ სამოქალაქო ომში გადაიზარდა. ანალოგიური დაპირისპირების მონაწილეებს ურუგვაიში თეთრებსა (blancos) და წითლებს (colorados) უწოდებდნენ, სადაც თეთრები კონსერვატორებს წარმოადგენდნენ, წითლები კი მონტევიდეოში ბიზნეს-ინტერესების მქონეთ. ამ ორ ჯგუფს შორის კონფლიქტი სამოქალაქო ომში გადაიზარდა, რომელიც „გერა გრანდეს“ სახელითაა ცნობილი.

ბრიტანეთის გავლენა XIX საუკუნის ლათინურ ამერიკაში

მას შემდეგ, რაც XVIII საუკუნის მიწურულს დიდმა ბრიტანეთმა ჩრდილოეთ ამერიკის კოლონიები დაკარგა, უკვე XIX საუკუნის ბოლოს რესურსების მომწოდებელი ახალი ბაზრების საჭიროების წინაშე აღმოჩნდა. ამ პრობლემის გადასაჭრელად, დიდმა ბრიტანეთმა ესპანეთის სამხრეთამერიკულ კოლონიებს დაადგა თვალი. 1806 წელს პატარა ბრიტანულმა ძალებმა მოულოდნელი იერიში მიიტანა რიო-დე-ლა-პლატის ვიცე-სამეფოს მთავრობის შენობაზე. ადგილობრივი გარნიზონი მომხვდურებს მედგრად დაუხვდა, მაგრამ დაცვის დროს შენობა დაინგრა. ბრიტანელების ხელთ აღმოჩნდა დიდი რაოდენობის ძვირფასი მეტალი, მაგრამ ამ დროს გამოჩნდა საფრანგეთის საზღვაო ძალები, რომლებმაც ბრიტანელები ესპანეთის მეფის სახელით გაანადგურა. თუმცა, ამ შემთხვევას მაინც მოჰყვა უწესრიგობა, რადგან არეალზე კონტროლი მილიციამ აიღო. მომდევნო წელს უფრო დიდი ძალებით ბრიტანელებმა კიდევ ერთი იერიში განახორციელეს, ამჯერად მათ მონტევიდეოს აღება ეწადათ. მართალია მათ მონტევიდეოს ვერ მიაღწიეს, მაგრამ წარმატებით შეკრეს ალიანსი ადგილობრივებთან. საბოლოოდ, ბრიტანელებმა ინდიელთა ბაზრებზე კონტროლი დაამყარეს.

ახლად დამყარებულმა ბრიტანულმა დომინანტობამ დიდად შეუშალა ხელი ლათინური ამერიკის მრეწველობის განვითარებას და გააძლიერა რეგიონის დამოკიდებულება მსოფლიო სავაჭრო ქსელზე. ბრიტანეთმა ჩაანაცვლა ესპანეთი, როგორც რეგიონის უმსხვილესი სავაჭრო პარტნიორი. დიდმა ბრიტანეთმა ლათინურ ამერიკაში მნიშვნელოვანი მოცულობის კაპიტალი ჩადო, რადგან გეგმაში ჰქონდა რეგიონის განვითარება და საქონლის მწარმოებელ ბაზრად ქცევა. 1820-1850-იანი წლების ლათინური ამერიკის პოსტდამოუკიდებელი ქვეყნების ეკონომიკა უმოქმედო იყო და სტაგნაციას განიცდიდა. საბოლოოდ, ბრიტანეთსა და ლათინურ ამერიკას შორის გაზრდილმა ვაჭრობამ ხელი შეუწყო სახელმწიფოთა განვითარებას, მაგალითად ინფრასტრუქტურის გაუმჯობესებას. მათ შორის იყო გზები და რკინიგზები, რაც კიდევ უფრო ზრდიდა ამ ქვეყნების ვაჭრობას ერთმანეთთან და გარესამყაროსთან. 1870 წლისთვის დრამატულად გაიზარდა ექსპორტი, რამაც კაპიტალიც კი მოიზიდა საზღვარგარეთიდან (მათ შორის ევროპიდან და აშშ-დან).

საფრანგეთის ჩართულობა XIX საუკუნის ლათინურ ამერიკაში

 

1821-1910 წლებში მექსიკაში რამდენიმე სამოქალაქო ომი მიმდინარეობდა კონსერვატორულ მთავრობასა და ლიბერალ რეფორმისტებს შორის. 1861 წელს ლიბერალმა ამბოხებულებმა ბენიტო ხუარესის მეთაურობით ქალაქი მეხიკო აიღეს და ლიბერალური მმართველობა დაამყარეს. შედეგად, მექსიკა მუდმივი ომებისგან გათავისუფლდა, მაგრამ უზარმაზარი ვალები დარჩა ესპანეთთან, ინგლისთან და საფრანგეთთან. მომდევნო ორი წლის მანძილზე ახლად დანიშნულმა პრეზიდენტმა ბენიტო ხუარესმა ვალების გადახდა შეწყვიტა და ახალი მთავრობის მთელი ძალისხმევა მექსიკის აღმშენებლობისა და სტაბილიზაციისაკენ მიმართა. 1861 წლის 8 დეკემბერს, მექსიკისგან ვალების ამოღების მიზნით, ესპანეთი, საფრანგეთი და ინგლისი ქალაქ ვერაკრუსს მიადგნენ. თუმცა, ნაპოლეონ III-მ, რომელსაც ეკონომიკური ინტერესების მიღმა საფრანგეთის სატელიტი სახელმწიფოს შექმნა სურდა, 1862 წელს ესპანეთი და ინგლისი ჩამოიშორა. ნაპოლეონ III-ის საფრანგეთმა მექსიკის იმპერატორად დაადგინა ავსტრიის ერცჰერცოგი მაქსიმილიან ჰაბსბურგი. საფრანგეთის მსვლელობას ქალაქ მეხიკოსაკენ სასტიკი წინააღმდეგობა შეხვდა მექსიკის მთავრობის მხრიდან, რაც ღია ომში გადაიზარდა. 1862 წლის პუებლის ბრძოლაში მექსიკის არმიამ იგნასიო სარაგოსას მეთაურებით ფრანგებს სძლია და განდევნა. გამარჯვება მექსიკის ძალაუფლების სიმბოლო გახდა, ვინაიდან ქვეყანამ უცხოური ოკუპაცია აიცილა თავიდან, თუმცა ფრანგების შეტევა მეხიკოზე მთელი წლის განმავლობაში გაგრძელდა. მექსიკელი აჯანყებულების სასტიკმა წინააღმდეგობამ და იმის შიშმა, რომ საფრანგეთის წინააღმდეგ შეერთებული შტატები გაილაშქრებდა, ნაპოლეონ III აიძულა მექსიკას გასცლოდა და მტრისთვის დაეტოვებინა მაქსიმილიანი, რომელიც შემდეგ მექსიკის ჯარებმა დახვრიტეს პორფირიო დიასის მეთაურობით. ნაპოლეონ III-ის სურვილმა განევრცო საფრანგეთის ეკონომიკური იმპერია თავი იჩინა გადაწყვეტილებაში, გაეფართოებინა ტერიტორიები ცენტრალური ამერიკის რეგიონის ხარჯზე. საფრანგეთის მთავარი ინტერესი იყო საპორტო ქალაქი ვერაკრუსი და ახალი არხის აშენება. ნაპოლეონის მთავარი ეკონომიკური მიზანი იყო ახალი მსოფლიოსა და აღმოსავლეთ აზიის სავაჭრო გზების დაკავშირება საფრანგეთთან, რათა გაზრდილიყო ძვირფასი ქანების მაღაროების დამუშავება და საფრანგეთის ტექსტილის ინდუსტრია. წყნარი ოკეანის რეგიონსა და მთლიანი ახალი მსოფლიოს ყველა აქტივში შეერთებული შტატების ეკონომიკურმა გავლენამ ძლიერ შეაშინა ნაპოლეონი, რამაც ის აიძულა ვალის ამოღების საბაბით მექსიკაში შეჭრილიყო. საბოლოოდ, 1881 წელს საფრანგეთმა პანამის არხის მშენებლობა დაიწყო, რაც 1904 წელს შეერთებულმა შტატებმა გადაიბარა და ბოლომდე მიიყვანა.

აშშ-ის ჩართულობა XIX საუკუნის ლათინურ ამერიკაში

მონროს დოქტრინა

 

მონროს დოქტრინა წარმოადგინეს 1823 წელს, პრეზიდენტის ყოველწლიურ მოხსენებაში კონგრესთან. დოქტრინა ევროპულ სახემწლიფოებს აფრთხილებდა, რომ შეერთებული შტატები გულგრილი ვეღარ დარჩებოდა მათ მიერ ლათინური ამერიკის კოლონიზაციისას. თავდაპირველად ის წამყვანი სახელმწიფოების მისამართით მომზადდა, მაგრამ სულ მალე დასავლეთ ნახევარსფეროში შეერთებული შტატების საგარეო პოლიტიკის სახელმძღვანელოდ იქცა. დოქტრინა ძალაში შევიდა 1865 წელს, როდესაც აშშ-ის მთავრობამ მექსიკის პრეზიდენტ ბენიტო ხუარესს დიპლომატიური და სამხედრო მხარდაჭერა გამოუცხადა. ლათინური ამერიკის ზოგიერთი ქვეყანა მონროს დოქტრინის მიღმა აშშ-ის ინტერვენციას ხედავდა, როცა ეს უკანასკნელი ამას საჭიროდ ჩათვლიდა.

ლათინურ ამერიკაში აშშ-ის ჩართულობის კიდევ ერთი მნიშვნელოვანი ასპექტი იყო უილიამ უოლკერის შემთხვევა. უოლკერი ცნობილი სამხედრო ავანტიურისტი იყო, რომელიც უცხო ქვეყნებში მოქმედებდა და შტატების მიერ მათი ანექსიის გეგმებს ამზადებდა. 1855 წელს ის ნიკარაგუაში გაემგზავრა იმ იმედით, რომ დაამხობდა ხელისუფლებას და ქვეყანას აშშ-ს გადასცემდა. მხოლოდ 56 მიმდევართან ერთად, უოლკერმა ქალაქ გრანადის აღება შეძლო. მან თავი არმიის მეთაურად გამოაცხადა, პატრისიო რივასი კი პრეზიდენტად. რივასის პრეზიდენტობა მაშინ დასრულდა, როცა ის ნიკარაგუიდან გაიქცა. ახალი პრეზიდენტი უილიამ უოლკერი გახდა. თუმცა, არც მისი მმართველობა გაგრძელებულა დიდხანს. იგი დიდ წინააღმდეგობას წააწყდა ადგილობრივი პოლიტიკური ჯგუფებისა და მეზობელი ქვეყნების მხრიდან. 1857 წლის 1 მაისს, უოლკერი იძულებული გახდა ჩაბარებოდა ამერიკელ საზღვაო ოფიცერს, რომელიც მას და მის ხალხს ნიკარაგუის დატოვებას აიძულებდა.

მექსიკა-ამერიკის ომი (1846–1848)

 

ლათინურ ამერიკაში აშშ-ის ჩართულობის კიდევ ერთი შემთხვევა იყო ამერიკის ომი მექსიკასთან, რომელიც 1846 წლის აპრილში დაიწყო და 1848 წლის თებერვლამდე გაგრძელდა. ომის მთავარი მიზეზი იყო 1845 წელს ტეხასის ანექსია და ამის შედეგად გამოწვეული დავა ამ ქვეყნებს შორის საზღვრის შესახებ, მექსიკა მოითხოვდა, რომ საზღვარს მდინარე ნუესესზე გაევლო, აშშ კი მდინარე რიო-გრანდეზე. მექსიკა-ამერიკას შორის მშვიდობა დამყარდა გვადალუპე-იდალგოს ხელშეკრულების შედეგად, რომლის თანახმადაც, მექსიკა აშშ-ს უთმობდა ტერიტორიებს, რომლებიც შემდეგში კალიფორნიისა და ნიუ-მექსიკოს ნაწილი გახდა, გარდა ამისა, მექსიკა უარს აცხადებდა ტეხასის მიმართ პრეტენზიაზე, რის სანაცვლოდაც შტატები მას 15 000 000 დოლარს უხდიდა. მიუხედავად ამისა, ორ ქვეყანას შორის მაინც დიდი დაძაბულობა რჩებოდა და მომდევნო ექვსი წლის მანძილზე, სიტუაცია მხოლოდ უარესდებოდა, რასაც თან ახლდა რეიდები საზღვრის გასწვრივ, ასევე ადგილობრივი ინდიელების თავდასხმები მექსიკის მოქალაქეებზე. სიტუაციის განმუხტვის მიზნით, შტატები დათანხმდა მექსიკისგან ეყიდა 29 670 კვადრატული მილი ტერიტორია 10 000 000 დოლარად, რაც ასევე საშუალებას იძლეოდა აშენებულიყო ატლანტისა და წყნარი ოკეანეების სანაპიროების დამაკავშირებელი სამხრეთის რკინიგზა. ამ შემთხვევას შემდეგ გედსდენის შენაძენი ეწოდა. ლათინური ამერიკის საქმეებში აშშ-ის ინტერვენციამ კრიტიკული ფორმა მიიღო ესპანეთ-ამერიკის ომში, რამაც რადიკალურად ცუდად იმოქმედა კუბისა და პუერტო-რიკოს მომავალზე, ისევე როგორც გუამისა და ფილიპინებისაზე, ეს პროცესი ესპანეთის მიერ მსოფლიოში შემორჩენილი უკანასკნელი კოლონიების დაკარგვით დასრულდა.

მსოფლიო ომები (1914–1945)

ბრაზილიის მონაწილეობა II მსოფლიო ომში

პირველი მსოფლიო ომის შემდეგ, რომელშიც ბრაზილია შეერთებული შტატების, დიდი ბრიტანეთისა და საფრანგეთის მოკავშირე იყო, ქვეყანამ გააანალიზა, რომ უფრო უნარიანი არმია ესაჭიროებოდა, მაგრამ ამის მისაღწევად საკმარისი ტექნოლოგიები არ გააჩნდა. 1919 წელს, ბრაზილიაში საფრანგეთის კომიტეტმა ფრანგული სამხედრო მისია დააარსა. მთავარი მიზანი ბრაზილიის შიდა ამბოხებების ჩახშობა იყო. ისინი ცდილობდნენ არმიისთვის ესწავლებინათ ევროპული სამხედრო სტანდარტები, მაგრამ მუდმივი სამოქალაქო მისია მათ მეორე მსოფლიო ომისთვის არ ამზადებდა.

ბრაზილიის პრეზიდენტ ჟეტულიუ ვარგასს ქვეყნის ინდუსტრიალიზაცია სურდა, რადგან ბრაზილია სხვა ქვეყნების მიმართ უფრო კონკურენტუნარიანი გამხდარიყო. მან სავაჭრო შეთანხმებები დადო გერმანიასთან, იტალიასთან, საფრანგეთთან და აშშ-სთან. მეორე მსოფლიო ომის დაწყებამდე წლებით ადრე, ბრაზილიაში გადასახლდა ბევრი იტალიელი და გერმანელი, რამაც ნაცისტური გავლენა შექმნა. იმიგრანტები მთავრობასა და შეიარაღებულ ძალებში მაღალ პოზიციებს იკავებდნენ. ბოლო დროს ისიც გახდა ცნობილი, რომ სამხრეთ ამერიკაში ომის 9000 კრიმინალი გაიქცა, მათ შორის იყვნენ ხორვატები, უკრაინელები, რუსები, ასევე დასავლეთ ევროპელები, რომლებიც ნაცისტური ომის მანქანას ეხმარებოდნენ. მათგან 5000 არგენტინაში დასახლდა, 1500-დან 2000-მდე ბრაზილიაში, დაახლოებით 500-დან 1000-მდე ჩილეში, დანარჩენები კი პარაგვაისა და ურუგვაიში. არავისთვის იყო საიდუმლო, რომ პრეზიდენტი ვარგასი აღფრთოვანებას ვერ ფარავდა ნაცისტური გერმანიისა და მისი ფიურერის მიმართ. მან გერმანიის საჰაერო ძალებს ბრაზილიის ტერიტორიაზე საიდუმლო ბაზების აშენების ნება მისცა, მაგრამ ვარგასმა ასევე კარგად იცოდა, რომ ვერასოდეს მოიპოვებდა ნაცისტების კეთილგანწყობას, მათი რასისტული დამოკიდებულების გამო ბრაზილიის საკმაოდ დიდი შავკანიანი მოსახლეობის მიმართ. ეს ალიანსი გერმანიასთან ბრაზილიის მეორე საუკეთესო სავაჭრო კავშირი გახდა შეერთებულ შტატებთან მოკავშირეობის შემდეგ.

ბრაზილია შეერთებული შტატებისა და გერმანიის მიმართ ნეიტრალიტეტის შენარჩუნებას ცდილობდა, რადგან სურდა ეჩვენებინა, რომ ის ორივე დაპირისპირებული მხარისათვის საინტერესო ქვეყანა იყო. ბრაზილია ესწრებოდა კონტინენტურ შეხვედრებს ბუენოს-აირესში (1936), ლიმასა (1938) და ჰავანაში (1940), რის შედეგადაც ის ვალდებული გახდა თავდასხმის შემთხვევაში დაეცვა ამერიკის ნებისმიერი ნაწილი. საბოლოოდ, ბრაზილიამ უარი თქვა გერმანიასთან სავაჭრო ურთიერთობაზე, მას შემდეგ რაც ამ უკანასკნელმა თავდასხმები განახორციელა ოფშორულ სავაჭრო გემებზე, რაც იმით დასრულდა, რომ გერმანიამ ამერიკის წინააღმდეგ ბლოკადა გამოაცხადა ატლანტის ოკეანეში. გარდა ამისა, გერმანიამ უახლოეს პერიოდში ამერიკის კონტინენტზე თავდასხმის გადაწყვეტილებაც მიიღო.

როდესაც გერმანიის წყალქვეშა ნავები ბრაზილიის შეუიარაღებელ სავაჭრო გემებს დაესხნენ თავს, პრეზიდენტი ვარგასი აშშ-ის პრეზიდენტ ფრანკლინ დელანო რუზველტს შეხვდა, რათა შურისძიების გზები განეხილა. 1942 წლის 22 იანვარს ბრაზილიამ ოფიციალურად გაწყვიტა ყველანაირი ურთიერთობა გერმანიასთან, იაპონიასთან და იტალიასთან და მოკავშირეებს შეუერთდა.

დემოკრატიისთვის ბრძოლის მიზნით, ბრაზილიის საექსპედიციო კორპუსი გაიგზავნა იტალიის ნეაპოლის რეგიონში. ბრაზილია ერთადერთი ლათინოამერიკული ქვეყანა იყო, რომელმაც ევროპაში ჯარები გაგზავნა. საწყის ეტაპზე, ბრაზილიას მხოლოდ ომისათვის რესურსებისა და თავშესაფრების მომზადება სურდა, რათა ომის შემდეგ კარგი სტატუსი ჰქონოდა, მაგრამ საბოლოოდ, მას ბრძოლებში 25 000 კაცის გაგზავნა მოუხდა.

მეორე მსოფლიო ომის შემდეგ, შეერთებულმა შტატებმა და ლათინურმა ამერიკამ მჭიდრო ურთიერთობები განაგრძეს. მაგალითად, USAID-მა რეგიონში შექმნა ოჯახის დაგეგმვის პროგრამები, რის შედეგადაც მასიურად კათოლიკურ რეგიონებში ქალებს კონტრაცეპტივების გამოყენების შესაძლებლობა მიეცათ.

ცივი ომი (1946–1990)

ეკონომიკა

დიდი დეპრესიის გამო, ლათინური ამერიკა დაბალი კოეფიციენტით იზრდებოდა, რაც მას განზე აყენებდა წამყვანი ინდუსტრიული დემოკრატიებისგან. ორმა მსოფლიო ომმა და აშშ-ის დეპრესიამ ლათინური ამერიკის ქვეყნების ეკონომიკის ჩამორჩენილობა გამოიწვია, რამაც რეგიონი აიძულა შეეცვალა იმპორტის პოლიტიკა ინდუსტრიალიზაციით. ქვეყნებმა ასევე მეტი აქცენტი გადაიტანეს ექსპორტზე. ბრაზილიამ სხვა ქვეყნებში ავტომობილების გაყიდვა დაიწყო, ზოგიერთმა ლათინოამერიკულმა ქვეყანამ კი იმპორტის ხარჯზე ქარხნების გახსნა დაიწყო, რამაც სხვა ქვეყნებს საშუალება მისცა ესარგებლათ ლათინური ამერიკის იაფი მუშახელით. კოლუმბიამ ყვავილების, ზურმუხტების, ყავისა და ოქროს ექსპორტი დაიწყო, რის შედეგადაც, ის მსოფლიოში ყვავილების მეორე უმსხვილესი ექსპორტიორი გახდა.

ეკონომიკური ინტეგრაციის ხარჯზე, ამ ქვეყნებს შესაძლებლობა ეძლეოდათ გაჯიბრებოდნენ აშშ-ისა და ევროპულ ეკონომიკებს. 1960-იანი წლების დასაწყისიდან, როდესაც შეიქმნა ლათინური ამერიკის თავისუფალი სავაჭრო ასოციაცია და ცენტრალური ამერიკის საერთო ბაზარი, რეგიონის ქვეყნებმა მთელი ძალისხმევა ეკონომიკური ინტეგრაციისკენ მიმართეს.

რეფორმები

დიდმა ქვეყნებმა, მაგალითად არგენტინამ, რეფორმები დაიწყო უთანასწორობის აღმოსაფხვრელად მდიდრებსა და ღარიბებს შორის, რაც დიდი პრობლემა იყო ლათინურ ამერიკაში და სერიოზულად აფერხებდა ეკონომიკის ზრდას.

საზოგადოებრივ ჯანდაცვაში მიღწეულმა წარმატებებმა მოსახლეობის ზრდის ნამდვილი აფეთქება გამოიწვია, რამაც შედეგად სოციალური სერვისების გაუარესება მოიტანა. გაფართოვდა განათლების სისტემა, გაუმჯობესდა სოციალური უსაფრთხოების სისტემები, თუმცა პრივილეგიები როგორც წესი საშუალო კლასისკენ მიემართებოდა და არა ღარიბებისკენ. შედეგად, კეთილდღეობის უთანასწორობა კიდევ უფრო გაიზარდა. გაზრდილმა ინფლაციამ და სხვა ფაქტორებმა განაპირობა ის, რომ ქვეყნები ვერ აფინანსებდნენ ღარბიების დასახმარებლად მიმართულ სოციალური განვითარების პროგრამებს.

ბიუროკრატიული ავტორიტარიზმი

1964 წლის შემდეგ ბრაზილიაში, არგენტინასა და პინოჩეტის ჩილეში, ცუდი ეკონომიკური პირობების გამო ბიუროკრატიული ავტორიტარიზმი სუფევდა. ამის განაჩენად კი ის რჩებოდა, რომ არც ერთ დემოკრატიას არ შეეძლო აღეკვეთა სასტიკი ინფლაცია, მოეზიდა ინვესტორები და სწრაფად და ეფექტიანად გაეუმჯობესებინა ეკონომიკური ზრდა. როდესაც ინფლაცია მნიშვნელოვნად დაეცა, მრეწველობა უკვე სავალალო პირობებში იმყოფებოდა.

აშშ-სთან ურთიერთობები

მეორე მსოფლიო ომის შემდეგ აშშ-სა და საბჭოთა კავშირს შორის ცივი ომი დაიწყო; ამ დროს ამერიკელი დიპლომატები აზიით, აფრიკითა და ლათინური ამერიკით დაინტერესდნენ და ამ რეგიონის ქვეყნებში საბჭოთა კავშირის წინააღმდეგ ხშირად აწარმოებდნენ რწმუნებათა გადაცემის ომს. აშშ-ის მიზანი კომუნიზმის გავრცელების შეჩერება იყო. ცივი ომის პერიოდში ლათინური ამერიკის ქვეყნები როგორც წესი აშშ-ს მხარეს იკავებდნენ, ზოგიერთი მათგანი იმასაც კი აპროტესტებდა, რომ შეერთებული შტატები მათ სათანადო ყურადღებას არ აქცევდა და კომუნიზმს ძირითადად ებრძოდა ევროპასა და აზიაში და არა ლათინურ ამერიკაში. ზოგიერთი ლათინოამერიკული ქვეყნის მთავრობა აშშ-სგან იმასაც კი მოითხოვდა, რომ ცენტრალური სადაზვერვო სააგენტოს საშუალებით განეხორციელებინა ინტერვენცია და დაემხო რეგიონის ზოგიერთი ნაციონალისტური რეჟიმი. 1947 წელს აშშ-ის კონგრესმა გამოსცა ეროვნული უსაფრთხოების აქტი, რის საფუძველზეც, აშშ-ის მზარდი ანტიკომუნისტური აკვიატების საპასუხოდ შეიქმნა ეროვნული უსაფრთხოების საბჭო.

1954 წელს, როდესაც გვატემალის პრეზიდენტი ხაკობო არბენსი კომუნისტების მხარდაჭერას დათანხმდა და ამერიკულ United Fruit Company-ს ჰოლდინგებზე იერიში მიიტანა, შეერთებულმა შტატებმა გვატემალელი კონტრრევოლუციონერების მხარდაჭერა და არბენსის დამხობა გადაწყვიტა. ინტერვენცია ძირითადად ცენტრალური სადაზვრევო სააგენტოს ხერხებით განხორციელდა და არა სამხედრო გზით, რასაც აშშ ცივი ომის დროს ხშირად მიმართავდა ლათინური ამერიკის ქვეყნებში, ამის მაგალითი იყო ასევე ჩილეში სალვადორ ალიენდეს დამხობა. ლათინური ამერიკა ყველაზე მეტად მაინც ეკონომიკური განვითარების პრობლემის წინაშე იდგა, მაშინ, როცა აშშ რეგიონში ძირითადად კომუნიზმთან ბრძოლით იყო დაკავებული, მიუხედავად იმისა, რომ ლათინურ ამერიკაში კომუნიზმი ძალიან მცირედ იყო წარმოდგენილი.

კუბის რევოლუცია

 

1959 წლისთვის კუბაში ფულხენსიო ბატისტას კორუფციული, დიქტატორული რეჟიმი იყო. სწორედ ამ წელს, ბატისტა ფიდელ კასტრომ დაამხო და დასავლეთ ნახევარსფეროში პირველი კომუნისტური სახელმწიფო შექმნა. აშშ იძულებული გახდა კუბისთვის სავაჭრო ემბარგო დაეწესებინა. ამას დაემატა კასტროს მიერ კერძო საწარმოების ექსპროპრიაცია და ორივე ფაქტორმა ერთად კუბის ეკონომიკა მნიშვნელოვნად აზარალა. კუბის მაგალითის შთაგონებით, მთელ ლათინურ ამერიკაში სასოფლო პარტიზანული კონფლიქტები და ურბანული ტერორისტული აქტები გაიზარდა. პარტიზანების წინააღმდეგ მიმართულ ოპერაციებში ლათინური ამერიკის ქვეყნებს ეხმარებოდა შეერთებული შტატები, კერძოდ პრეზიდენტ კენედის მიერ შექმნილი „ალიანსი პროგრესისთვის“. ამ დარტყმებს წარმატებას უწინასწარმეტყველებდნენ. 1970 წელს ჩილეს პრეზიდენტი გახდა მარქსისტი სალვადორ ალიენდე, თუმცა სამი წლის შემდეგ, აშშ-მა ის სამხედრო გადატრიალების გზით დაამხო. მიუხედავად სამოქალაქო ომისა, კრიმინალის მაღალი დონისა და პოლიტიკური არასტაბილურიბისა, ლათინური ამერიკის უმრავლესმა ქვეყანამ, გარდა კუბისა, თანდათანობით დემოკრატიული წყობა დაამყარა.

შეჭრა ღორების ყურეში

 

გვატემალაში მიღწეული წარმატებით შეგულიანებულმა შეერთებულმა შტატებმა 1960 წელს გადაწყვიტა კასტროს მოწინააღმდეგე ამბოხებულების შეტევისთვის დაეჭირა მხარი. 1961 ღორების ყურეში შეჭრა წარუმატებელი გამოდგა, მას აშშ აფინანსებდა ცენტრალური სადაზვერვო სააგენტოს საშუალებით და მიზანი კასტროს დამხობა იყო. ეს ინციდენტი კენედის ახალი ადმინისტრაციისათვის ნამდვილი მოულოდნელობა იყო.

ალიანსი პროგრესისთვის

1961 წელს, შეერთებულ შტატებსა და ლათინურ ამერიკას შორის ეკონომიკური თანამშრომლობის გაუმჯობესების მიზნით, პრეზიდენტი კენედი „ალიანსი პროგრესისთვის“ შექმნის ინიციატივით გამოვიდა. ალიანსს ლათინურ ამერიკაში რეფორმებისათვის და სამხედრო კონფლიქტების თავიდან აცილების მიზნით 20 მილიარდი დოლარი უნდა უზრუნველეყო. რეფორმები წარუმატებელი გამოდგა, იმ ზედმეტად მარტივი თეორიის გამო, რასაც ის ეფუძნებოდა, ერთ-ერთი მიზეზი ასევე იყო ლათინური ამერიკის საკითხებში განსწავლული ექსპერტების სიმცირე.

კარიბის კრიზისი

 

1962 წელს კარიბის კრიზისმა აშშ და საბჭოთა კავშირი ომის ზღვარზე მიიყვანა. საბჭოთა კავშირის ლიდერმა ნიკიტა ხრუშჩოვმა კუბაში განათავსა ბირთვული ქობინები, რომელთაც შეეძლო გაენადგურებინა შეერთებული შტატების აღმოსავლეთი ნაწილი. კუბაში დამატებითი საბჭოთა ქობინების შეტანის თავიდან აცილების მიზნით, პრეზიდენტმა კენედიმ გადაწყვიტა კუბა საზღვაო ბლოკადაში მოექცია. საბოლოოდ, ხრუშჩოვმა უკან დაიხია და ქობინები კუბიდან გაიტანა. საპასუხოდ, კენედი დათანხმდა, რომ არასოდეს შეიჭრებოდა კუბაში და თურქეთიდან გაიტანდა ბირთვულ შეიარაღებას.

ვაშინგტონის კონსენსუსი

1980-1990-იან წლებში, კრიზისის შედეგად დაზარალებული ქვეყნების რეფორმების მხარდასაჭერად, ვაშინგტონმა დაიწყო სპეციფიკური ეკონომიკური პოლიტიკის გატარება, რაც ერთგვარ „სტანდარტად“ მიიჩნეოდა. ეს პოლიტიკა ეყრდნობოდა ისეთ ინსტიტუციებს, როგორებიც იყო საერთაშორისო სავალუტო ფონდი, მსოფლიო ბანკი და აშშ-ის ფინანსთა სამინისტრო.

ბოლო წლებში, ლათინური ამერიკის რამდენიმე ქვეყანას სოციალისტები ან სხვა მემარცხენე მიმართულების მთავრობები მართავენ, მათ შორისაა არგენტინა და ვენესუელა, რომლებიც ვაშინგტონის კონსენსუსის საწინააღმდეგო პოლიტიკას ატარებენ. (ლათინური ამერიკის სხვა მემარცხენე მთავრობებს შორისაა ბრაზილია, ჩილე და პერუ.

შებრუნება მარცხნივ

 

2000-იან წლებში, რეგიონის უმრავლეს ქვეყნებში, ხელისუფლების სათავეში მემარცხენე მიმართულების პარტიები მოვიდნენ. უგო ჩავესი ვენესუელაში, რიკარდო ლაგოსი და მიშელ ბაჩელეტი ჩილეში, ლულა და სილვა და დილმა რუსეფი ბრაზილიაში, ნესტორ კირხნერი და შემდეგ მისი ცოლი კრისტინა ფერნანდესი არგენტინაში, ტაბარე ვასკესი და ხოსე მუხიკა ურუგვაიში, ევო მორალესი ბოლივიაში, დანიელ ორტეგა ნიკარაგუაში, რაფაელ კორეა ეკვადორში, ფერნანდო ლუგო პარაგვაიში, მანუელ სელაია ჰონდურასში (დაამხეს სამხედრო გადატრიალებით) და მურისიო ფუნესი სალვადორში — ყველა მათგანი მემარცხენე ფრთის პოლიტიკოსია, რომლებიც საკუთარ თავს ხშირად სოციალისტებად, ლათინოამერიკანისტებად ან ანტიიმპერიალისტებად მოიხსენიებენ (ხშირად ეწინააღმდეგებიან აშშ-ის პოლიტიკას რეგიონში). ასეთი ვითარების შედეგად, ზოგიერთმა უკვე დასახელებულმა ქვეყანამ შექმნა რვაწევრიანი ალიანსი ALBA — „ბოლივარული ალიანსი ჩვენი ამერიკის ხალხისათვის“ (ესპ. Alianza Bolivariana para los Pueblos de Nuestra América). 2013 წლის დეკემბრისთვის, კოსტა-რიკას (ლაურია ჩინჩილია), ჰონდურასს (პორფირიო ლობო), გვატემალას, კოლუმბიას (ხუან მანუელ სანტოსი), დომინიკელთა რესპუბლიკას (დანილო მედინა) და პანამას (რიკარდო მარტინელი) მემარჯვენე მიმართულების მთავრობები ჰყავდა.

სოციალური მოძრაობების დაბრუნება

1982 წელს მექსიკამ განაცხადა, რომ მას საგარეო ვალების გასტუმრება არ შეეძლო, რამაც ვალების კრიზისი წარმოშვა და მომდევნო ათწლეულის მანძილზე ლათინური ამერიკის ეკონომიკის ერთგვარი „დისკრედიტაცია“ გამოიწვია. ვალების ამ კრიზისმა უბიძგა ნეოლიბერალურ რეფორმებს, რამაც თავის მხრივ რეგიონში ბევრი სოციალური მოძრაობა შეაგულიანა. ლათინურ ამერიკაში „განვითარების ცვლილება“ გაბატონდა, რაც გამოწვეული იყო უარყოფითი ეკონომიკური ზრდით, მრეწველობის შემცირებით და შესაბამისად, საშუალო და ქვედა კლასების ცხოვრების დონის დაბალი სტანდარტებით. მთავრობებმა უპირველეს პოლიტიკურ მიზნად დაისახეს ფინანსური და სოციალური უსაფრთხოება, აამუშავეს ახალი ნეოლიბერალური ეკონომიკური პოლიტიკა, რასაც მოჰყვა მანამდე სახელმწიფოს კუთვნილი ინდუსტრიების პრივატიზაცია და შრომის არაფორმალიზაცია. მეტი ინვესტორის მოზიდვის მცდელობისას, მთავრობები ასევე აქტიურად ჩაერთვნენ გლობალიზაციის პროცესში და საერთაშორისო ეკონომიკასთან უფრო გახსნილი ურთიერთობები დაამყარეს. ლათინური ამერიკის მასშტაბით დემოკრატიის გავრცელებასთან ერთად, მთავრობის მმართველობა უფრო ინკლუზიური ხდებოდა, ეკონომიკური რისკები ექსკლუზიურად რჩებოდა საზოგადოების მცირე ელიტური ჯგუფებისათვის. ნეოლიბერალური რესტრუქტურიზაციის შედეგად შემოსავლების გადანაწილება გაიზარდა, თუმცა სოციალური კეთილდღეობის უფლებებისათვის უარყოფილ იქნა პოლიტიკური პასუხისმგებლობა. რაც უფრო იზრდებოდა რეგიონში განვითარების პროექტები, მით მეტად იზრდებოდა უთანასწორობა და სიღარიბე. ამ პროექტებს მიღმა დარჩენილმა დაბალმა კლასმა მთელი ლათინური ამერიკის მასშტაბით სოციალური მოძრაობები გააცოცხლა.

 

ეკონომიკური და გლობალური ტენდენციების შედეგად, როგორც სოფლის, ისე ქალაქის მოსახლეობას სერიოზული პრობლემები აწუხებდა, რაც მათ მასობრივი დემონსტრაციების გამართვას აიძულებდა. მათ შორის ყველაზე დიდი და ძალადობრივი მიტინგები გაიმართა ურბანული სერვისების არქონის გამო; ასეთი დემონსტრაციების მაგალითები იყო კარასაო ვენესუელაში და არხენტინასაო არგენტინაში.

სასოფლო მოძრაობებს სხვადასხვაგვარი მოთხოვნები ჰქოდათ, რომლებიც ძირითადად დაკავშიორებული იყო მიწის უთანასწორო გადანაწილებასთან, განვითარების პროგრამებში ჩართვასთან, გარემოსდაცვით საკითხებთან, ნეოლიბერალურ სასოფლო-სამეურნეო რესტრუქტურიზაციასთან და საარსებო წყაროს ნაკლებობასთან. ამ მოძრაობებს სერიოზული მხარდაჭერა ჰქონდა საერთაშორისო კონსერვატორული არასამთავრობო ორგანიზაციებისგან. უადგილმამულო მუშათა მოძრაობა ამჟამად შესაძლოა ყველაზე დიდი თანამედროვე სოციალური მოძრაობაა ლათინურ ამერიკაში. იქიდან გამომდინარე, რომ მკვიდრი მოსახლეობა ძირითადად სასოფლოა, სოციალური სასოფლო მოძრაობების დიდ წილს ადგილობრივი მოძრაობები შეადგენს, მათ შორისაა ეროვნული განთავისუფლების საპატისტური არმია მექსიკაში, ადგილობრივ ნაციონალისტთა კონფედერაცია ეკვადორში, ადგილობრივი ორგანიზაციები ეკვადორისა და ბოლივიის ამაზონიის რეგიონში, პან-მაიური საზოგადოებები გვატემალაში, იანომამოს ადგილობრივ ჯგუფთა მობილიზაცია ამაზონიაში, კუნას ხალხის პანამაში, ალტიპლანოს აიმარასა და კეჩუას ხალხის ბოლივიაში. სოციალური მოძრაობების სხვა მნიშვნელოვან ტიპებს შორისაა შრომითი ბრძოლები და გაფიცვები, როგორიცაა მუშათა თვითმენეჯმენტის მქონე ფაბრიკები არგენტინაში, ისევე როგორც გენდერზე ორიენტირებული მოძრაობები, მაგალითად პლასა-დე-მაიოს დედები არგენტინაში და პროტესტი მაკილადორას ტიპის წარმოების მიმართ, რადგან ის ძირითადად ქალის იაფ შრომას იყენებს.

ფართო პოლიტიკურ მარცხნივ გადახრასთან ერთად, ეს მრავალფეროვანი სოციალური მოძრაობები დღემდე გრძელდება. მათ მსოფლიო მასშტაბით უფრო მზარდი ნდობა და სოციალური ცნობიერება აქვთ იმ მნიშვნელოვანი საკითხების მიმართ, რაც გავლენას ახდენს ლათინური ამერიკის ადგილობრივ ხალხებზე; მოძრაობებს მხარს უჭერს მრავალი საერთაშორისო და არასამთავრობო ორგანიზაცია. გარდა ამისა, ისინი წარმოადგენს ნეოლიბერალური პრინციპების ხელშესახებ ალტერნატივას, იბრძვის კონსტიტუციური ცვლილებებისა და საკანონმდებლო პოლიტიკისათვის, იბრძვიან აქტიური წარმომადგენლობითი დემოკრატიის ღირსებებისათვის.

სამომხმარებლო საქონლის ბუმი და მზარდი ურთიერთობები ჩინეთთან

2000-იანი წლების ფართო სამომხმარებლო საქონლის ბუმმა პოზიტიური გავლენა იქონია ლათინური ამერიკის მრავალი ქვეყნის ეკონომიკაზე. სხვა ტენდენციაა სწრაფად მზარდი მნიშვნელობის მქონე ურთიერთობები ჩინეთთან.

ტერიტორიებისთვის ბრძოლა ახლადშექმნილ სახელმწიფოებს შორის

 

ლათინური ამერიკის ქვეყანათა მიერ დამოუკიდებლობის ტალღიდან მომდევნო ხუთი ათწლეულის განმავლობაში, ადგილი ჰქონდა ერების ჩამოყალიბების ხანგრძლივ პროცესს. არცთუ იშვიათი იყო ომი ლათინური ამერიკის ქვეყნებს შორის, რამაც ნაწილობრივ შეცვალა ამ რეგიონის პოლიტიკური რუკა. სახელმწიფო საზღვრების უმრავლესობა ძირითადად ესპანეთის კოლონიების ძველი ადმინისტრაციული საზღვრების გარშემო შეიქმნა; მრავალ ადგილას, საზღვარი არამდგრადი იყო, რის გამოც ახალმა სახელმწიფოებმა ძირითადად XIX საუკუნის მეორე ნახევარში, ბუნებრივ რესურსებზე წვდომისათვის, ერთმანეთში ომები დაიწყეს. ყველაზე სისხლისმღვრელი კონფლიქტები იყო პარაგვაული ომი (1864-1870) და წყნარი ოკეანის მეორე ომი (1879-1884). პარაგვაულ ომში, პარაგვაის წინააღმდეგ ჩაერთნენ არგენტინა, ბრაზილია და ურუგვაი. ომში პარაგვაიმ სრული მარცხი განიცადა. შედეგად, მნიშვნელოვნად შემცირდა ამ ქვეყნის ფართობი და იგი დემოგრაფიული კოლაფსის წინაშე აღმოჩნდა: 1864 წლიდან 1871 წლამდე მოსახლეობა 525 ათასიდან 221 ათასამდე შემცირდა, რომელთა შორის მამაკაცი სულ 28 ათასი დარჩა.

წყნარი ოკეანის მეორე ომში, ჩილემ დაამარცხა ბოლივიისა და პერუს გაერთიანებული ძალები. გამარჯვების შედეგად, ჩილემ ნატრიუმის ნიტრატით მდიდარ არეალზე დაამყარა კონტროლი, რომელსაც მანამდე ბოლივია და პერუ აკონტროლებდნენ. ყველაზე მძიმე შედეგი კი ომმა ბოლივიას მოუტანა — იგი წყნარ ოკეანეზე გასასვლელის გარეშე დარჩა. XIX საუკუნის შუა წლებში, რეგიონი მზარდი აშშ-ის პირისპირ აღმოჩნდა, რომელიც ჩრდილოეთ ამერიკის ტერიტორიებზე გაფართოებას და მთლიანად ნახევარსფეროზე გავლენის დამყარებას ცდილობდა. მექსიკა-ამერიკის ომში (1846-1848) მექსიკამ თავისი ტერიტორიის თითქმის ნახევარი დაკარგა. 1860-იან წლებში, მექსიკაზე არაპირდაპირი კონტროლის დამყარებას საფრანგეთი შეეცადა. სამხრეთ ამერიკაში, ბრაზილიამ თავის მეზობლების ხარჯზე ამაზონის აუზის ვრცელ არეალებზე დაამყარა კონტროლი. 1880-იან წლებში, თავისი პოლიტიკური და ეკონომიკური ინტერესების დასაკმაყოფილებლად, აშშ-მა ლათინურ ამერიკაში აგრესიული პოლიტიკა წამოიწყო, რაც საბოლოოდ „პანამერიკული კონფერენციითა“ და „ამერიკის სახელმწიფოთა ორგანიზაციის“ შექმნით დასრულდა. ასევე წარმატებით დასრულდა აშშ-ის ინტერვენცია კუბის დამოუკიდებლობისათვის ფინალურ ბრძოლაში ესპანელთა წინააღმდეგ 1898 წელს. 1914 წელს ამერიკელებმა დაასრულეს პანამის არხის მშენებლობა იმ სახელმწიფოში, რომელიც 1903 წელს კოლუმბიას გამოეყო (პანამის რესპუბლიკა).

ტერიტორიულ-სასაზღვრო კონფლიქტები თანამედროვე ლათინურ ამერიკაში

ლათინური ამერიკის თითქმის ყველა სასაზღვრო დავის მიზეზი სათავეს მის ისტორიაში იღებს. უმეტესი მათგანი კოლონიური პერიოდიდან მოდის, რასაც გაურკვეველ კოლონიურ ადმინისტრაციულ საზღვრებსა და კონტინენტის გეოგრაფიის შესახებ ინფორმაციის ნაკლებობას მიაწერენ. XIX საუკუნის ადრეულ წლებში, გაურკვეველი იყო ზუსტად სად მდებარეობდა საზღვარი, რადგან როგორც წესი, ხშირად ისინი გაუვალ ჯუნგლებსა და მთიან არეალებში გადიოდა, რომლებიც შეუსწავლელი იყო და კოლონიური ადმინისტრაციული კონტროლის მიღმა რჩებოდა. იქიდან გამომდინარე, რომ ამ არეალების უდიდესი ნაწილი ესპანეთის სამეფოს კონტროლის ქვეშ იყო, კონტინენტის შიდა საზღვრების დაზუსტების საკმაოდ მცირე საჭიროება არსებობდა, ვინაიდან იმპერიისათვის მისი ერთიანი კოლონიის შიდა საზღვრების დაზუსტებას ნაკლები მნიშვნელობა ჰქონდა.

დამოუკიდებლობის მოპოვების შემდეგ, რეგიონში ჩამოყალიბებულ სახელმწიფოთა უმრავლესობა დათანხმდა uti possedetis-ის პრინციპს, რომელიც გულისხმობდა, რომ ახლად გათავისუფლებულ სახელმწიფოებს მემკვიდრეობით უნდა მიეღოთ ის კოლონიური ადმინისტრაციული საზღვრები, რომლებშიც ისინი დამოუკიდებლობის გამოცხადების მომენტში იმყოფებოდნენ. თუმცა, შეიქმნა უთანხმოება იმასთან დაკავშირებით, თუ რას გულისხმობდა ეს ტერმინი. ერთი შეხედულების თანახმად, საზღვრები უნდა განესაზღვრა მხოლოდ ესპანურ სამართლებრივ დოკუმენტებს (uti possedetis juris), მაგრამ მეორე ხედვის თანახმად, ტერიტორიების განაწილების საფუძველი უნდა გამხდარიყო მიწების ის მფლობელობა, რომელიც დამოუკიდებლობის გამოცხადების მომენტში არსებობდა. მაგალითად, ბრაზილია მოითხოვდა მის საზღვრებს მიღმა არსებულ ისეთ ტერიტორიებს, რომლებიც გათვალისწინებული არ იყო ესპანეთ-პორტუგალიის შეთანხმებებით.

ამ მიზეზებით, უმეტესი, მაგრამ არა ყველა საზღვარი ლათინურ ამერიკაში სადავო გახდა. ყველაზე მძიმე სასაზღვრო დავების გადაწყვეტას ხშირად ათეულობით წელი და ზოგიერთ შემთხვევაში საუკუნეზე მეტიც კი დასჭირდა. ზოგიერთი ტერიტორიული დავა გარკვევით მხოლოდ დამოუკიდებლობის მოპოვებიდან მრავალი წლის შემდეგ გამოიკვეთა.

 

ზოგიერთი კონფლიქტი სამხედრო შეტაკებაში გადაიზარდა, მათ შორის სრულმასშტაბიან ომშიც კი, თუმცა გაურკვეველი სასაზღვრო პრობლემის ასეთი მეთოდით გადაჭრის მცდელობა უფრო აქტუალური XIX საუკუნეში იყო, ვიდრე XX საუკუნეში. XIX საუკუნის ადრეულ წლებში საზღვრის გამო სასტიკად შეეტაკნენ პერუ და კოლუმბია. 1879-1883 წლებში მიმდინარე წყნარი ოკეანის ომი ბოლივიის ტერიტორიის ჩილესთვის გადაცემით დამთავრდა, მათ შორის იყო საპორტო ქალაქი ანტოფაგასტა (რომელსაც ბოლივიის შემადგენლობაში პენიას-ბლანკასი ერქვა), რის შედეგადაც ბოლივიამ მსოფლიო ოკეანეზე გასასვლელი დაკარგა. 1865-1870 წლებში მიმდინარეობდა სამთა ალიანსის ომი (იგივე „პარაგვაული ომი“) სადაც პარაგვაის წინააღმდეგ გამოდიოდა არგენტინის, ბრაზილიისა და ურუგვაის ალიანსი. ომში პარაგვაი დამარცხდა და მისი ტერიტორიის საკმაოდ მნიშვნელოვანი ნაწილი ბრაზილიას გადაეცა. ამავე საუკუნეში, პარაგვაისა და ბოლივიას შორის გაიმართა ჩაკოს ომი გრან-ჩაკოს რეგიონისთვის, რომელმაც დაახლოებით 250 ათასი ადამიანის სიცოცხლე შეიწირა. 1941 წელს კი სასაზღვრო ომი ეკვადორმა და პერუმ ატეხეს, რაც საბოლოოდ ტერიტორიული შეთანხმებით დასრულდა.

ყველაზე ხანგრძლივი და სერიოზული სასაზღვრო დავები სამხრეთ ამერიკაში 1990 წლიდან დაიწყო არგენტინასა და ჩილეს, ეკვადორსა და პერუს, ჩილეს და პერუს, ბრაზილიასა და მის მეზობლებს შორის. იმავე დროს, მსგავსი სასაზღვრო დავები წარმოიშვა გაიანის, ვენესუელისა და კოლუმბიის შემთხვევებში, ასევე ცენტრალურ ამერიკაში. ამ უკანასკნელთა შორის მინიმალური იყო შეიარაღებული დავა. „დავების“ სიას ლიდერობს ნიკარაგუა, რომელსაც სამხედრო დავა ოთხ სახელმწიფოსთან მოუხდა. სამ მეზობელთან შეიარაღებული დავა აწარმოა ვენესუელამ და ჰონდურასმა. სალვადორმა, გვატემალამ, გაიანამ და კოლუმბიამ კი ორ მეზობელთან. მიუხედავად იმისა, რომ 1990 წლიდან რეგიონში მილიტარიზებული სახელმწიფოთაშორისი დავები გახშირდა, ნამდვილ ომში მხოლოდ პერუ-ეკვადორის დავა გადაიზარდა 1995 წელს.

მოსახლეობა (2013)
Nº	ქვეყანა ან ტერიტორია	მოსახლეობა
1º	ბრაზილია	195 632 000
2º	მექსიკა	118 419 000
3º	კოლუმბია	47 130 000
4º	არგენტინა	41 350 000
5º	პერუ	30 476 000
6º	ვენესუელა	29 760 000
7º	ჩილე	16 841 000
8º	ეკვადორი	15 779 000
9º	გვატემალა	15 440 000
10º	კუბა	11 163 000
11º	ჰაიტი	10 671 000
12º	ბოლივია	10 517 000
13º	დომინიკანელთა რესპუბლიკა	9 745 000
14º	ჰონდურასი	8 578 000
15º	პარაგვაი	6 849 000
16º	სალვადორი	6 635 000
17º	ნიკარაგუა	6 216 000
18º	კოსტა-რიკა	4 667 000
19º	პუერტო-რიკო (აშშ)	3 641 000
20º	პანამა	3 605 000
21º	ურუგვაი	3 297 000
22º	გვადელუპა (საფრ.)	409 000
23º	მარტინიკა (საფრ.)	398 000
24º	საფრანგეთის გვიანა (საფრ.)	259 000
25º	სენ-მარტენი (საფრ.)	39 000
26º	სენ-ბარტელმი (საფრ.)	10 000
27º	სენ-პიერი და მიკელონი (საფრ.)	6 000
	სულ	597 526 000

ეთნიკური ჯგუფები

ლათინური ამერიკის მაცხოვრებლები მრავალფეროვანი წარმომავლობის არიან; ეთნიკური ჯგუფებისა და რასების თვალსაზრისით, რეგიონი ერთ-ერთი ყველაზე მრავალფეროვანია მსოფლიოში. სპეციფიკური შემადგენლობა იცვლება ქვეყნიდან ქვეყანაში: ბევრ მათგანში მოსახლეობა ძირითადად ევროპულ-ინდიურია ან სხვაგვარად მეტისები და კასტისოები; ზოგიერთ ქვეყანაში უმრავლესობას ინდიელები შეადგენენ, ზოგიერთში ევროპული წარმომავლობის ხალხი, ხოლო ზოგიერთში მოსახლეობა ძირითადად მულატია; ლათინურ ამერიკაში ერთადერთი ქვეყანა, სადაც უმრავლესობას შავკანიანები შეადგენენ ჰაიტია, პარდუს უმრავლესობით კი ბრაზილია. ასევე არიან აზიელები და აფრო-ინდიელი (სამბო) უმცირესობებიც. ევროპული წარმომავლობის ხალხი უმსხვილესი ცალკეული ჯგუფია, რომლებიც ნაწილობრივ ევროპული წარმომავლობის ხალხთან ერთად მოსახლეობის 80 %-ს ან უფრო მეტს შეადგენენ.

ლათინური ამერიკის ათი უდიდესი ქალაქი მოსახლეობის რაოდენობის მხრივ

Nº.	აგლომერაცია	ქვეყანა	მოსახლეობა გაეროს მიხედვით	მოსახლეობა ოფიციალური აღწერის მიხედვით	წყარო	სურათი
1	მეხიკო	მექსიკა	21 446 000	21 337 152	აღწერა 2010[მკვდარი ბმული]
2	სან-პაულუ	ბრაზილია	19 924 000	19 672 582	Censo IBGE 2010
3	ბუენოს-აირესი	არგენტინა	13 528 000	12 548 638	Est INDEC 30-06-2009 დაარქივებული 09-04-2014 საიტზე Wayback Machine.
4	რიო-დე-ჟანეირო	ბრაზილია	11 960 000	11 711 233	Censo IBGE 2010
5	ბოგოტა	კოლუმბია	9 243 000	8 961 254	Est DANE 30-06-2009
6	ლიმა	პერუ	9 150 000	8 472 935	Censo 2007 დაარქივებული 2008-10-10 საიტზე Wayback Machine.
7	კარაკასი	ვენესუელა	7 487 000	6 031 438	[3] დაარქივებული 2019-09-12 საიტზე Wayback Machine.
8	სანტიაგო	ჩილე	6 034 000	6 428 590	INE 2011
9	ბელუ-ორიზონტი	ბრაზილია	5 487 000	5 413 627	Censo IBGE 2010
10	გვადალახარა	მექსიკა	5 325 000	5 234 252	Censo 2010[მკვდარი ბმული]

ენა

 

ლათინურ ამერიკაში გაბატონებული ენებია ესპანური და პორტუგალიური. ესპანური ძირითადი სალაპარაკო ენაა მოსახლეობის 60 %-თვის, პორტუგალიური დაახლოებით 34 %-თვის, მოსახლეობის დაახლოებით 6 % კი სხვა ენებზე საუბრობს, მაგალითად კეჩუაზე, მაიას ენებზე, გუარანიზე, აიმარაზე, ნაჰუატლიზე, ინგლისურად, ფრანგულად, ნიდერლანდურად და იტალიურად. პორტუგალიურად საუბრობენ მხოლოდ ბრაზილიაში — რეგიონის ყველაზე დიდ და ხალხმრავალ ქვეყანაში. რეგიონის კონტინენტური ნაწილის თითქმის ყველა დანარჩენ ქვეყანაში ოფიციალური ენა ესპანურია, ისევე როგორც კუბაში, პუერტო-რიკოსა (ინგლისურთან ერთად) და დომინიკელთა რესპუბლიკაში. ფრანგულად საუბრობენ ჰაიტიში და საფრანგეთის ზღვისიქითა დეპარტამენტებში — გვადელუპაზე, მარტინიკაზე და საფრანგეთის გვიანაში, ისევე როგორც საფრანგეთის ზღვისიქითა გაერთიანება სენ-პიერი და მიკელონზე; ფრანგულად ასევე საუბრობენ აფრო-ანტილიური წარმოშობის ზოგიერთი პანამელები. ნიდერლანდური ოფიციალური ენაა სურინამში, არუბასა და ნიდერლანდების ანტილის კუნძულებზე (ვინაიდან ნიდერლანდური გერმანიკული ენაა, ეს ტერიტორიები ლათინური ამერიკის ნაწილად არ მიიჩნევა).

ადგილობრივი ამერიკული ენები ფართოდაა გავრცელებული პერუში, გვატემალაში, ბოლივიაში, პარაგვაისა და მექსიკაში, შედარებით ნაკლებად კი პანამაში, ეკვადორში, ბრაზილიაში, კოლუმბიაში, ვენესუელაში, არგენტინასა და ჩილეში. ყველა სხვა დანარჩენ ქვეყანაში ადგილობრივ ენებზე მოლაპარაკე მოსახლეობა ან ძალიან მცირეა, ან საერთოდ არაა (მაგ. ურუგვაი). მექსიკა შესაძლოა ერთადერთი ქვეყანაა ლათინურ ამერიკაში, სადაც ადგილობრივ ენათა დიდი მრავალფეროვნებაა წარმოდგენილი, რომელთა შორის ყველაზე დიდია ნაჰუატლი.

პერუში, ესპანურთან ერთად კეჩუა ოფიციალური ენაა, ისევე როგორც სხვა ენები იმ რეგიონებში, სადაც მათზე ლაპარაკობენ. ეკვადორში კეჩუას ოფიციალური ენის სტატუსი არ აქვს, მაგრამ ქვეყნის კონსტიტუციით აღიარებულია ადგილობრივ ხალხთა ენად; მიუხედავად იმისა, რომ მასზე ქვეყნის მთიანეთში მცხოვრები მხოლოდ რამდენიმე მცირე ჯგუფი ლაპარაკობს. ბოლივიაში, ესპანურთან ერთად ოფიციალური ენის სტატუსს ფლობს აიმარა, კეჩუა და გუარანი. ესპანურთან ერთად გუარანი ოფიციალური ენაა პარაგვაიში და მასზე მოსახლეობის უმრავლესობა ლაპარაკობს (რომელიც უმეტეს შემთხვევაში ორენოვანია). გარდა ამისა, ესპანურთან ერთად გუარანს ოფიციალური ენის სტატუსი აქვს ასევე არგენტინის პროვინცია კორიენტესში. ნიკარაგუაში ოფიციალური ენა ესპანურია, თუმცა ქვეყნის კარიბის ზღვის სანაპირო რეგიონებში ოფიციალური ენის სტატუს ასევე აქვს ინგლისურსა და ადგილობრივ ენებს — მისკიტოს, სუმოსა და რამას. კოლუმბია ოფიციალურ ენად აღიარებს ყველა იმ ენას, რომელსაც მისი მოსახლეობის 1 %-ზე მეტი მშობლიურად მიიჩნევს. ნაჰუატლი იმ 62 ადგილობრივ ენათა შორისაა, რომელსაც მექსიკის ხელისუფლება ესპანურთან ერთად ოფიციალურად აღიარებს, როგორც „ეროვნულ ენებს“.

სხვა ევროპულ ენებს შორის, რომლებზეც ლათინურ ამერიკაში საუბრობენ არის ინგლისური — რამდენიმე ჯგუფი პუერტო-რიკოში, ისევე როგორც ახლომახლო სხვა ქვეყნებში, რომლებიც მრავალი თვალსაზრისით ლათინური ამერიკის ნაწილად არ მიიჩნევა, მაგალითად ბელიზი და გაიანა. გერმანული — სამხრეთ ბრაზილიაში, სამხრეთ ჩილეში, არგენტინისა და პარაგვაის გარკვეულ ნაწილებში; იტალიური — ბრაზილიაში, არგენტინასა და ურუგვაიში და უელსური — სამხრეთ არგენტინაში.

კარიბის ზღვის რამდენიმე ქვეყანაში კრეოლურ ენებზე საუბრობენ. ლათინური ამერიკისა და კარიბის ზღვის რეგიონში ყველაზე გავრცელებული კრეოლური ენაა ჰაიტიური კრეოლი — ჰაიტის ძირითადი ენა. მომდინარეობს ძირითადად ფრანგულისგან და რამდენიმე დასავლეთაფრიკული ენისგან, ასევე ეტყობა ინდიური და ესპანური ენების გავლენა. ლათინური ამერიკის კონტინენტურ ნაწილში კრეოლური ენა მომდინარეობს ევროპული და მრავალი აფრიკული ენის შერევისგან.

კარიბის ზღვის ნაპირების ზოგიერთ ქვეყანაში, მაგალითად ჰონდურასში, გვატემალაში, ნიკარაგუასა და ბელიზში გარიფუნას ხალხი საუბრობს გარიფუნას ენაზე. გარიფუნა შერეული რასაა, რომელიც წარმოიშვა ადგილობრივი კარიბელებისა და გაქცეული შავი მონების შერევის შედეგად. რეგიონში ასევე გავრცელებულია არავაკული ენები, რომლებზეც გავლენა იქონია კარიბულმა და ევროპულმა ენებმა.

რელიგია

 

ლათინური ამერიკის მოსახლეობის დიდი უმრავლესობა ქრისტიანია, ძირითადად ლათინური წესის კათოლიკეები. მოსახლეობის 70 % თავს კათოლიკედ მიიჩნევს. იზრდება პროტესტანტული მიმდინარეობის მიმდევართა რაოდენობაც, განსაკუთრებით ბრაზილიაში, ჩილეში, გვატემალაში, პანამასა და ვენესუელაში.

მიგრაცია

ეკონომიკური, სოციალური და უსაფრთხოების საკითხების ცუდი მდგომარების გამო, რაც რეგიონში განსაკუთრებით თვალშისაცემია ბოლო ათწლეულების მანძილზე, იმიგრაცია ემიგრაციამ ჩაანაცვლა. დაახლოებით 10 მილიონი მექსიკელი შეერთებულ შტატებში ცხოვრობს. 2006 წელს დაახლოებით 28,3 მლნ ამერიკელი თავს მექსიკური წარმოშობისად მიიჩნევდა. კოლუმბიის 2005 წლის აღწერის მონაცემებით, საზღვარგარეთ დაახლოებით 3 331 107 კოლუმბიელი ცხოვრობდა. საზღვარგარეთ ცხოვრობს დაახლოებით 2 მილიონი ბრაზილიელიც. 1,5 მლნ სალვადორელი ცხოვრობს შეერთებულ შტატებში. საზღვარგარეთ საცხოვრებლადაა წასული დაახლოებით 1,5 მლნ ეკვადორელი, ძირითადად შეერთებულ შტატებსა და ესპანეთში. 1,5 მლნ დომინიკელი ცხოვრობს ქვეყნის ფარგლებს გარეთ, ძირითადად აშშ-ში. ასევე აშშ-ში ცხოვრობს 1,3 მლნ კუბელი. 800 000 ჩილელი ცხოვრობს არგენტინაში, შეერთებულ შტატებში, კანადაში, ავსტრალიასა და შვედეთში. 2006 წელს დაახლოებით 700 000 ბოლივიელი ემიგრანტი ცხოვრობდა არგენტინაში, 33 000 კი აშშ-ში. 2005 წლის მონაცემებით, მშობლიური ქვეყნის ფარგლებს გარეთ ცხოვრობდა 3 314 300 ცენტრალურამერიკელი, საიდანაც 1 128 701 სალვადორელი იყო, 685 713 გვატემალელი, 683 520 ნიკარაგუელი, 414 955 ჰონდურასელი, 215 240 პანამელი, 127 061 კოსტა-რიკელი და 59 110 ბელიზელი.

2000–2005 წლებში, საშუალო წლიური მაჩვენებლების მიხედვით, რეგიონში გლობალური დადებითი მიგრაციის სალდო ჰქონდათ მხოლოდ ჩილეს, კოსტა-რიკას, პანამასა და ვენესუელას.

განათლება

 

მიუხედავად მნიშვნელოვანი პროგრესისა, განათლებისადმი ხელმისაწვდომობა და საშუალო სკოლის დასრულება ლათინურ ამერიკაში უთანასწოროა. განათლების დაფარვის მხრივ რეგიონმა უდიდეს პროგრესს მიაღწია. მნიშვნელოვნად გაიზარდა ყველა ბავშვისათვის პირველად სკოლასა და შემდეგ მეორე განათლებაზე ხელმისაწვდომობა. თუმცა, რეგიონში პრობლემად რჩება სწავლების დაბალი ხარისხი, სათანადო აღჭურვილობის ნაკლებობა და გადატვირთულობა. მსგავსი პრობლემები მოზარდებს საგანმანათლებლო დაწესებულებების ადრეულ ეტაპზე მიტოვებას აიძულებს. 1990-იანი წლების დასაწყისში რეგიონის საგანმანათლებლო სისტემების დიდმა ნაწილმა მრავალი ადმინისტრაციული და ინსტიტუციური რეფორმა ჩაატარეს, რის შედეგადაც განათლების მიღება შესაძლებელი გახდა ისეთ რაიონებში, სადაც ეს მანამდე არ არსებობდა. წინა თაობასთან შედარებით, ლათინოამერიკელი ახალგაზრდობა განათლების ბევრად მაღალი დონით გამოირჩევა. საშუალოდ, მათ ორი წლით მეტი აქვთ ნასწავლი, ვიდრე მათ მშობლებს.

მიუხედავად ამისა, რეგიონის 4-17 წლამდე ასაკის 23 მილიონი მოზარდი ოფიციალური განათლების სისტემის მიღმა რჩება. როგორც კვლევები მიუთითებს, სკოლამდელი ასაკის (4–5 წლის) ბავშვების 30 % სკოლაში შესვლას არ აპირებს, ხოლო უფრო ღარიბ სასოფლო მოსახლეობაში ეს რიცხვი 40 %-ს აღწევს. დაწყებითი სკოლის ბავშვებში (6-12 წლამდე) დაფარვა უნივერსალურია, თუმცა, 5 მილიონ ბავშვს ჯერ კიდევ ესაჭიროება პირველადი განათლების სისტემაში ჩართვა. ეს ბავშვები ძირითადად ცხოვრობენ მოწყვეტილ არეალებში, არიან ადგილობრივი ან აფრიკული წარმომავლობის და უკიდურეს სიღატაკეში უწევთ ცხოვრება.

13-17 წლის ახალგაზრდებს შორის, საგანმანათლებლო სისტემაში მხოლოდ 80 %-ია სრული განაკვეთის სტუდენტი, რომელთა შორის 66 % მეორეულ განათლებაში ინაცვლებს. ეს მაჩვენებელი დაბალია ღარიბ მოსახლეობაში: სკოლაში დადის 13-17 წლის ღარიბი ახალგაზრდების მხოლოდ 75 %. მესამეული განათლებას უდაბლესი დაფარვა აქვს, რომლის მიღმაც 18-25 წლის ადამიანების 70 % რჩება. ამჟამად, დაბალშემოსავლიანი ან სოფლად მცხოვრები ბავშვების ნახევარი ცხრაწლიან განათლებასაც ვერ იღებს ბოლომდე.

კრიმინალი და ძალადობა

ლათინური ამერიკა და კარიბის ზღვის აუზი მრავალი წყაროს მიერ მსოფლიოს ყველაზე საშიშ რეგიონად სახელდება. როგორც კვლევები აჩვენებს, მსოფლიოს ყველაზე საშიში ქალაქების უმრავლესობა სწორედ ლათინურ ამერიკაში მდებარეობს. ბევრი ანალიტიკოსის აზრით, რეგიონში ასეთი მასშტაბის კრიმინალი და ზოგადად კრიმინალის კულტურა ძირითადად გამოწვეულია სოციალური მიზეზებითა და შემოსავლების უთანასწორობით; მათივე შეფასებით, მზარდი სოციალური უთანასწორობა დიდად ახალისებს კრიმინალს რეგიონში. ბევრის აზრით, საპყრობილეების კრიზისი მანამ არ გადაწყდება, სანამ მდიდრებსა და ღარიბებს შორის უფსკრული იარსებებს.

ლათინური ამერიკისა და კარიბის ზღვის აუზის სახელმწიფოთა მთავრობებისა და მოქალაქეებისათვის ამჟამად უმნიშვნელოვანესი საკითხია კრიმინალისა და ძალადობის პრევენცია. მკვლელობათა მაჩვენებელი ლათინურ ამერიკაში მსოფლიოში ყველაზე მაღალია. 1980-იანი წლებიდან 1990-იანი წლების შუა პერიოდამდე, მკვლელობის მაჩვენებელი 50 %-ით გაიზარდა. მსგავს მკვლელიბათა მსხვერპლნი ძირითადად ახალგაზრდა მამაკაცები არიან, საიდანაც 69 % 15-19 წლის ასაკისაა. ქვეყნები, სადაც მკვლელობათა წლიური მაჩვენებელი ყოველ 100 000 მოსახლეზე ყველაზე მაღალი იყო, შემდეგია: ჰონდურასი 91,6, სალვადორი 69,2, გვატემალა 38,5, ვენესუელა 45,1, ბელიზი 41,4, პუერტო-რიკო 26,2, დომინიკელთა რესპუბლიკა 25, მექსიკა 23,7 და ეკვადორი 18,2. მკვლელობათა მსოფლიო მაჩვენებელ 6,9-თან შედარებით, ლათინურ ამერიკაში უმაღლესი მაჩვენებელი 13-ზე მეტია. იმ ქვეყანათა ათეული, სადაც 1995 წლიდან დაფიქსირებულია მკვლელობათა ყველაზე მაღალი მაჩვენებელი ყოველ 100 000 ადამიანზე, მთლიანად ლათინური ამერიკის ქვეყნებისგან შედგება, მათ შორის მოწინავეა — სალვადორი, ჰონდურასი და კოლუმბია, სადაც ეს მაჩვენებელი 1995 წელს 139,1 იყო. მხოლოდ კოლუმბიაში, 2005 წელს ყოველ ათ წუთში ერთ ადამიანს კლავდნენ. კრიმინალი უკიდურესად მაღალია მექსიკის ყველა დიდ ქალაქში. 1979-2003 წლებს შორის მექსიკაში ცეცხლსასროლი იარაღით 500 000 ადამიანია მოკლული. ორგანიზაცია Amnesty International-მა ლათინური ამერიკა ჟურნალისტთა მუშაობისთვის მსოფლიოში ყველაზე სახიფათო რეგიონად დაასახელა. კრიმინალთან დაკავშირებული ძალადობა ლათინურ ამერიკაში ყველაზე დიდ საფრთხეს წარმოადგენს საზოგადოებრივი ჯანდაცვისათვის და იწირავს უფრო მეტი ადამიანის სიცოცხლეს, ვიდრე აივ ან სხვა ინფექციური დაავადებები.

ლათინური ამერიკის იმ ქვეყანათა შორის, სადაც კრიმინალის მაჩვენებელი დაბალია, არის არგენტინა, ჩილე, კუბა, კოსტა-რიკა, ნიკარაგუა და ურუგვაი.

მოცულობა

BRIC-ის ქვეყნებისთვის ეკონომიკისთვის კომპანია Goldman Sachs-ის მიერ გაკეთებული მიმოხილვის თანახმად, 2050 წლისთვის მსოფლიოში უდიდესი ეკონომიკა ექნებათ ჩინეთს, შეერთებულ შტატებს, ინდოეთს, ბრაზილიასა და მექსიკას.

ლათინური ამერიკის ქვეყნების მოსახლეობა და ეკონომიკის მოცულობა

ქვეყანა	მოსახლეობა (2010) მილიონი	მშპ (2012) მილიონი აშშ $	მშპ ერთ სულ მოსახლეზე (2012) მილიონი აშშ $
არგენტინა	40,4	472 815	726 226
ბოლივია	9,9	27 012	54 134
ბრაზილია	201	2 395 968	2 393 954
ჩილე	17,1	272 119	316 516
კოლუმბია	45	378 713	500 576
კოსტა-რიკა	4,7	44 313	57 955
კუბა	11,3	არ არის	არ არის
დომინიკელთა რესპუბლიკა	9,9	59 429	98 835
ეკვადორი	14,5	88 186	134 805
სალვადორი	6,2	24 421	46 050
გვატემალა	14,4	50 303	78 012
ჰაიტი	10,0	8 335	13 501
ჰონდურასი	7,6	18 320	37 408
მექსიკა	113,4	1 207 820	1 743 474
ნიკარაგუა	5,8	7 695	19 827
პანამა	3,5	34 517	55 124
პარაგვაი	6,5	22 363	35 262
პერუ	29,1	184 962	322 675
პუერტო-რიკო	3,7	101 500	64 840 (2010 შეფასება)
ურუგვაი	3,4	52 349	53 365
ვენესუელა	29,0	337 433	396 848
სულ	577,8	5 725 145	7 114 547

ვალუტები

ქვეყანა	ვალუტა	ISO კოდი
არგენტინა	არგენტინული პესო	ARS
ბოლივია	ბოლივიანო	BOB
ბრაზილია	ბრაზილიური რეალი	BRL
ჩილე	ჩილეს პესო	CLP
კოლუმბია	კოლუმბიური პესო	COP
კოსტა-რიკა	კოსტა-რიკული კოლონი	CRC
კუბა	კუბური პესო	CUP
ეკვადორი	ამერიკული დოლარი	USD
სალვადორი	ამერიკული დოლარი	SVC
გვატემალა	კეტცალი	GTQ
ჰაიტი	ჰაიტური გურდი	HTG
ჰონდურასი	ლემპირა	HNL
მექსიკა	მექსიკური პესო	MXN
ნიკარაგუა	ნიკარაგუის კორდობა	NIO
პანამა	პანამური ბალბოა ამერიკული დოლარი	PAB
პარაგვაი	პარაგვაული გუარანი	PYG
პერუ	ნუევო სოლი	PEN
დომინიკელთა რესპუბლიკა	დომინიკური პესო	DOP
ურუგვაი	ურუგვაის პესო	UYU
ვენესუელა	ბოლივარი	VEF

ინვესტიციები

უცხოური ინვესტიციები ლათინური ამერიკის ქვეყნებში (მილიონი აშშ $)

ქვეყანა	2007	2008	2009	2010	2011	2012
არგენტინა	6.473	9.726	4.017	7.848	9.882	12.551
ბოლივია	366	513	423	643	859	1.060
ბრაზილია	34.585	45.058	25.949	48.506	66.660	65.272
ჩილე	12.572	15.518	12.887	15.373	22.931	30.323
კოლუმბია	9.049	10.596	7.137	6.758	13.438	15.823
კოსტა-რიკა	1.896	2.078	1.347	1.466	2.157	2.265
ეკვადორი	194	1.058	306	163	641	364
მექსიკა	31.380	27.853	16.561	21.372	21.504	12.659
პარაგვაი	202	209	95	228	215	273
პანამა	1.777	2.402	1.259	2.363	2.755	3.020
პერუ	5.491	6.924	6.431	8.455	8.233	12.240
ურუგვაი	1.329	2.106	1.529	2.289	2.505	2.710
ვენესუელა	1.505	1.741	-2.169	1.849	3.778	3.216

ცხოვრების დონე

ცხრილში მოცემულია ლათინური ამერიკის ყველა ქვეყანა, იქვე მითითებულია მათი ადამიანის განვითარების ინდექსის მაჩვენებელი, მშპ მსყიდველობითი უნარის პარიტეტის მიხედვით, უთანასწორობის მაჩვენებელი ჯინის ინდექსით, სიღარიბის მაჩვენებელი ადამიანის სიღარიბის ინდექსით, უკიდურესი სიღატაკის მაჩვენებელი, როდესაც ადამიანები დღეში 1,25 დოლარზე ნაკლებს ხარჯავენ, სიცოცხლის ხანგრძლივობა, სიკვდილიანობის კოეფიციენტი და უსაფრთხოების მაჩვენებელი გლობალური მშვიდობის ინდექსით. მწვანე უჯრები მიუთითებს შესაბამის კატეგორიის საუკეთესო მაჩვენებელს, წითელი კი უდაბლესს.

ლათინური ამერიკის ქვეყნების სოციალური და ეკონომიკური ინდიკატორები

ქვეყანა	ადამიანის განვითარება (2012) HDI	მშპ (2012) აშშ$ ერთ სულ მოსახლეზე	მშპ-ის ზრდა (2011) %	შემოსავლების უთანას- წორობა (2011) ჯინი	სიღარიბე (2009) HPI-1 %	უკიდურესი სიღატაკე (2011) <1.25 აშშ$ %	წიგნიერება (2010) %	სიცოცხლის ხანგ- რძლივობა (2011) წელი	სიკვდი- ლიანობა (2012) Rate per 100,000	მშვიდობა (2012) GPI
არგენტინა	0.811	18,709	8.9	45.8	3.7	0.9	98	76	03.4	1.763
ბოლივია	0.675	5,330	5.1	57.3	11.6	14.0	91	67	08.9	2.021
ბრაზილია	0.730	12,340	2.7	53.9	8.6	0.3	90	74	21.0	2.017
ჩილე	0.819	19,474	5.9	52.1	3.2	0.8	99	79	03.2	1.616
კოლუმბია	0.719	11,284	5.9	53.9	7.6	8.2	93	74	31	2.625
კოსტა-რიკა	0.773	13,205	4.2	50.3	3.7	0.7	96	79	11.3	1.659
კუბა	0.780	არ არის	არ არის	არ არის	4.6	არ არის	100	79	05.0	1.951
დომინიკელთა რესპუბლიკა	0.702	9,845	4.5	48.4	9.1	4.3	90	73	25.0	2.068
ეკვადორი	0.724	10,517	7.8	49.0	7.9	5.1	92	76	15.2	2.028
სალვადორი	0.680	7,648	1.4	46.9	14.6	5.1	84	72	69.2	2.220
გვატემალა	0.581	5,335	3.8	53.7	19.7	16.9	75	71	38.5	2.287
ჰაიტი	0.456	1,358	5.6	59.5	31.5	54.9	49	62	06.9	2.179
ჰონდურასი	0.632	4,741	3.6	57.7	13.7	23.3	85	73	91.6	2.339
მექსიკა	0.775	15,931	4.0	51.7	5.9	8.4	93	77	22.7	2.445
ნიკარაგუა	0.599	4,641	4.7	52.3	17.0	15.8	78	74	13.6	2.006
პანამა	0.780	16,993	10.6	52.3	6.7	9.5	94	76	21.6	1.899
პარაგვაი	0.669	6,787	3.8	52.0	10.5	5.1	94	73	11.5	1.973
პერუ	0.741	11,403	6.9	48.0	10.2	5.9	90	74	10.3	1.995
ურუგვაი	0.792	16,728	5.7	42.4	3.0	0.0	99	77	05.9	1.628
ვენესუელა	0.748	13,633	4.2	43.5	6.6	3.5	96	74	45.1	2.278

 

 

 

 

 

 

ქალაქები მშპ-ის უდიდესი მაჩვენებლით (2012)

ქალაქი	ქვეყანა	Brookings-ის მონაცემები		AméricaEconomía-ს მონაცემები
		მშპ (PPA)	მშპ ერთ სულ მოსახლეზე	მშპ (PPA)	მშპ ერთ სულ მოსახლეზე
ბუენოს-აირესი	არგენტინა	$ 348 400	$ 26 129	$ 229 365	$ 16 860
კორდოვა	არგენტინა			$ 22 457	$ 15 239
როსარიო	არგენტინა			$ 22 893	$ 18 403
ლა-პასი	ბოლივია			$ 4 481	$ 2 514
სანტა-კრუსი	ბოლივია			$ 4 718	$ 2 575
ბაიშადა-სანტისტა	ბრაზილია	$ 28 400	$ 16 771
ბელემი	ბრაზილია			$ 12 247	$ 5 718
ბელუ-ორიზონტი	ბრაზილია	$ 94 900	$ 17 239	$ 55 272	$ 11 136
ბრაზილია	ბრაზილია	$ 139 200	$ 36 175	$ 100 077	$ 37 786
კამპინასი	ბრაზილია	$ 61 500	$ 21 422	$ 54 318	$ 18 950
კურიტიბა	ბრაზილია	$ 65 200	$ 20 154	$ 47 076	$ 14 550
ფორტალეზა	ბრაზილია	$ 31 100	$ 8 389	$ 28 879	$ 7 805
მანაუსი	ბრაზილია	$ 31 000	$ 14 189	$ 28 607	$ 13 147
პორტუ-ალეგრი	ბრაზილია	$ 74 800	$ 18 770	$ 65 876	$ 16 488
რესიფი	ბრაზილია	$ 36 500	$ 9 764	$ 32 352	$ 8 641
რიო-დე-ჟანეირო	ბრაზილია	$ 194 900	$ 16 282	$ 182 757	$ 15 253
სალვადორი	ბრაზილია	$ 54 600	$ 14 989	$ 32 948	$ 9 045
სან-პაულუ	ბრაზილია	$ 473 000	$ 23 704	$ 429 383	$ 21 516
ვიტორია	ბრაზილია	$ 33 800	$ 19 560
სანტიაგო	ჩილე	$ 150 300	$ 21 393	$ 113 059	$ 16 911
ვალპარაისო	ჩილე			$ 14 852	$ 15 966
ბარანკილია	კოლუმბია			$ 6 593	$ 3 382
ბოგოტა	კოლუმბია	$ 140 300	$ 15 891	$ 86 741	$ 9 755
კალი	კოლუმბია	$ 29 200	$ 10 484	$ 16 295	$ 5 633
კარტახენა	კოლუმბია			$ 6 516	$ 5 817
მედელინი	კოლუმბია	$ 37 200	$ 10 091	$ 17 319	$ 4 860
გუაიაკილი	ეკვადორი			$ 18 942	$ 7 807
კიტო	ეკვადორი			$ 18 986	$ 8 117
სან-სალვადორი	სალვადორი			$ 18 017	$ 10 375
გვატემალა	გვატემალა			$ 14 964	$ 4 896
ტეგუსიგალპა	ჰონდურასი			$ 7 449	$ 6 345
მეხიკო	მექსიკა	$ 411 400	$ 19 940	$ 287 465	$ 14 025
გვადალახარა	მექსიკა	$ 77 400	$ 16 855	$ 44 296	$ 9 750
მონტერეი	მექსიკა	$ 130 700	$ 31 051	$ 73 534	$ 19 430
პუებლა	მექსიკა			$ 22 693	$ 8 290
კერეტარო	მექსიკა			$ 22 102	$ 19 811
ტიხუანა	მექსიკა			$ 29 241	$ 16 306
მანაგუა	ნიკარაგუა			$ 5 148	$ 2 357
პანამა	პანამა			$ 23 071	$ 18 738
ასუნსიონი	პარაგვაი			$ 8 090	$ 3 010
არეკიპა	პერუ			$ 6 495	$ 7 311
ლიმა	პერუ	$ 177 400	$ 17 340	$ 88 788	$ 9 395
სან-ხუანი	პუერტო-რიკო	$ 49 000	$ 19 884	$ 50 751	$ 21 916
სანტო-დომინგო	დომინიკანელთა რესპუბლიკა			$ 28 119	$ 8 235
მონტევიდეო	ურუგვაი			$ 24 543	$ 15 024
კარაკასი	ვენესუელა			$ 99 438	$ 25 079
ვალენსია	ვენესუელა			$ 30 570	$ 15 398

გარემო

ლათინური ამერიკის ქვეყნების ეკოლოგიური ინდიკატორები

ქვეყანა	ეკოლოგიური ეფექტიანობის ინდექსი (2012) EPI	CO2-ის გამოყოფა (2009) (ტონა CO2 ერთ სულ მოსახლეზე)
არგენტინა	56.48	4.14
ბოლივია	54.57	1.31
ბრაზილია	60.90	1.74
ჩილე	55.34	3.84
კოლუმბია	62.33	1.33
კოსტა-რიკა	69.03	1.37
კუბა	56.48	2.40
დომინიკელთა რესპუბლიკა	52.44	1.79
ეკვადორი	60.55	2.09
სალვადორი	52.08	1.10
გვატემალა	51.88	1.03
ჰაიტი	41.15	0.24
ჰონდურასი	52.54	0.96
მექსიკა	49.11	3.72
ნიკარაგუა	59.23	0.73
პანამა	57.94	2.10
პარაგვაი	52.40	0.64
პერუ	50.29	1.32
ურუგვაი	57.06	2.31
ვენესუელა	55.62	5.45

სიღარიბე და უთანასწორობა

 

 

სიღარიბე რეგიონის ერთ-ერთ მთავარ გამოწვევად რჩება. ლათინური ამერიკისა და კარიბის აუზის გაეროს ეკონომიკური კომისიის შეფასებით, ლათინური ამერიკა მთელ მსოფლიოში ყველაზე უთანასწორო რეგიონია. უთანასწორობა ძირს უთხრის რეგიონის ეკონომიკურ პოტენციალსა და მოსახლეობის კეთილდღეობას, ზრდის სიღატაკეს და ამცირებს სიღარიბის აღმოსავფხვრელად მიმართული ეკონომიკური განვითარების გავლენას. ლათინოამერიკელი ბავშვები ხშირად იძულებულნი არიან სამუშაო ქუჩაში ეძებონ, რადგან ოჯახებს მათი რჩენა აღარ შეუძლიათ, რის შედეგადაც წარმოიქმნება ლათინური ამერიკის ქუჩის ბავშვების სერიოზული ოდენობა. ზოგიერთი ანგარიშით, ლათინურ ამერიკაში 40 მილიონი ქუჩის ბავშვია. უთანასწორობას რეგიონში ღრმა ისტორიული ფესვები აქვს და სათავეს იღებს რასიზმზე დამყარებული ლათინ-ევროპული კასტური სისტემიდან, რაც კოლონიური ხანის ლათინურ ამერიკაში ფართოდ იყო გავრცელებული და ერთობ რთულად აღმოსაფხვრელი აღმოჩნდა, რადგან სოციალურ ჯგუფებს შორის არსებული განსხვავება განათლებისა და შესაძლებლობების მხრივ, უმნიშვნელო სოციალურ მობილობას განაპირობებს, რაც თავის მხრივ განაპირობებს საშინელი ციკლის წარმოქმნას — სიღარიბის გადაცემას თაობიდან თაობაზე. მაღალი უთანასწორობა სათავეს იღებს კასტური სისტემის ექსკლუზიური ინსტიტუციებიდან, რომლებიც უკვადავყოფილ იქნა კოლონიურ ხანაში და შემდეგ გააცოცხლა სხვადასხვა პოლიტიკურმა თუ ეკონომიკურმა რეჟიმმა. უთანასწორობა წარმოიშვა და თაობიდან თაობას გადაეცემა იმ მიზეზით, რომ ლათინოამერიკული პოლიტიკური სისტემები მიჰყვება გავლენის სხვადასხვაგვარ გადანაწილებას, რომელიც სოციალურ ჯგუფებს გადაწყვეტილების მიღების პროცესში აქვთ და ის მრავალი გზით აისახება ყველაზე ნაკლებ პრივილეგირებულ ჯგუფებზე, რომლებსაც ყჰავთ ყველაზე ცოტა პოლიტიკური წარმომადგენლობა და პროცესზე ზემოქმედების უნარი გააჩნიათ. ბოლო დროის ეკონომიკური ლიბერალიზაციის შედეგადაც კი, ნათელი გახდა, რომ მისგან მიღებული სიკეთით სარგებლობა ყველას თანაბრად არ შეეძლო. განსხვავებულობა განათლებასა და შესაძლებლობებში, როგორც ჩანს, ემყარება რასას, ეთნიკურობას, სოფლელობასა და გენდერს. რადგან უთანასწორობა გენდერისა და ადგილმდებარეობის მიხედვით თითქმის უნივერსალურია, ლათინური ამერიკის უთანასწორო, დისკრიმინაციულ პრაქტიკაში უფრო დიდ, ინტეგრალურ როლს თამაშობს რასა და ეთნიკურობა. მსგავსი განსხვავებულობა ძლიერ საფრთხეს უქმნის შემოსავლების, კაპიტალისა და პოლიტიკური მდგომარეობის გადანაწილებას.

UNICEF-ის მონაცემებით, 2008 წელს ლათინური ამერიკისა და კარიბის ზღვის აუზის რეგიონს, შემოსავლების უთანასწორობას მსოფლიოში ყველაზე მაღალი მაჩვენებელი ჰქონდა, რაც ჯინის ინდექსის მაჩვენებლით 48,3 იყო, რაც მსოფლიო მაჩვენებელზე, 39,7-ზე ბევრად მაღალია. ჯინი სტატისტიკური საზომია, რომლითაც ზომავენ შემოსავლების გადანაწილებას მთელი ქვეყნისა და მის მოსახლეობასთან მიმართებაში, მათი შემოსავლების უთანასწორობას. სხვა რეგიონების საშუალო მაჩვენებლები კი შემდეგი იყო: სუბ-საჰარული აფრიკა 44,2, აზია 40,4, ახლო აღმოსავლეთი და ჩრდილოეთ აფრიკა 39,2, აღმოსავლეთ ევროპა და ცენტრალური აზია 35,4 და მაღალშემოსავლიანი ქვეყნები 30,9.

მსოფლიო ბანკის კვლევების მიხედვით, ლათინური ამერიკის უმდიდრესი მოსახლეობის მეათედი მთლიანი შემოსავლების 48 %-ს იღებს, მაშინ, როცა უღარიბესთა 10 % მხოლოდ 1,6 %-ს. საპირისპიროდ, განვითარებულ ქვეყნებში მოწინავე მეათედი შემოსავლების 29 %-ს იღებს, უღარიბესი მეათედი კი 2,5 %-ს. 2007 წელს უთანასწორობის უმაღლესი მაჩვენებლების მქონე (ჯინის ინდექსით) ქვეყნები იყვნენ ჰაიტი (59,5), კოლუმბია (58,5), ბოლივია (58,2), ჰონდურასი (55,3), ბრაზილია (55,0) და პანამა (54,9), უთანასწორობის უდაბლესი მაჩვენებელი კი იყო ვენესუელაში (43,4), ურუგვაისა (46,4) და კოსტა-რიკაში (47,2).

 

მსოფლიო ბანკის მონაცამების თანახმად, 2008 წელს რეგიონის უღარიბესი ქვეყნები იყო: ჰაიტი, ნიკარაგუა, ბოლივია და ჰონდურასი. შიმშილი ტანჯავდა ჰაიტის მოსახლეობის 47 %-ს, ნიკარაგუის 27 %-ს, ბოლივიის 23 %-ს და ჰონდურასის 22 %-ს.

სიღარიბის მაღალი მაჩვენებლის საპასუხოდ ლათინური ამერიკის ბევრმა ქვეყანამ ახალი ან ძველის ალტერნატიული სოციალური დახმარების პროგრამებით უპასუხა, მაგალითად ფულის გადარიცხვით. მათ შორისაა მექსიკის პროგრამა Oportunidades, ბრაზილიის Bolsa Escola და Bolsa Familia, პანამის Red de Oportunidades და ჩილეს Chile Solidario. ზოგადად, ეს პროგრამები უზრუნველყოფს ფულს ღატაკი ოჯახებისათვის იმ პირობით, რომ ეს ტრანსფერი მათი ბავშვების ადამიანური კაპიტალის ინვესტირებაში დაიხარჯება, მაგალითად სკოლაში რეგულარულად სიარულში და პრევენციულ ჯანდაცვაში. მსგავსი პროგრამების მიზანია სიღარიბის თაობათშორისი გადაცემის მოშლა და მიზანმიმართულია ღარიბებზე, ძირითადად ბავშვებზე, ქალებისთვუს ფულის დარიცხვაზე, რათა მოხდეს სოციალური ჩართულობის წახალისება, შეიცვალოს სოციალური პასუხისმგებლობის ურთიერთობები ბენეფიციარებს, სერვისის მიმწოდებლებსა და მთავრობებს შორის. ასეთი პროგრამები სკოლებს დაეხმარა ახალი ბავშვების მიღების გაზრდაში, ასევე აჩვენა ბავშვთა ჯანმრთელობის გაუმჯობესება. მსგავსი გადარიცხვების სისტემაში ამჟამად ჩართულია რეგიონის 110 მილიონი ადამიანი და მიიჩნევა შედარებით იაფ პროგრამად, რადგან ამ ქვეყნების მშპ-ის მხოლოდ 0,5 % ჯდება. ზოგიერთ ქვეყანაში, მაგალითად პერუში, სოციალური სამართლიანობისა და სიღატაკის დაძლევის ერთ-ერთ იმედად დეცენტრალიზაცია მიაჩნიათ.

სიღარიბის მაჩვენებლები

სიღარიბე ლათინურ ამერიკაში (ECLAC %)
		2010		2011
Nº	ქვეყანა	სიღატაკე	სიღარიბე	სიღატაკე	სიღარიბე
1.ª	არგენტინა	08,6	06,8	05,7	01,9
2.ª	ბოლივია	42,4	22,4	-	-
3.ª	ბრაზილია	24,9	07,0	20,9	06,1
4.ª	ჩილე	11,5	03,6	11,0	03,1
5.ª	კოლუმბია	37,3	12,3	34,2	10,7
6.ª	კოსტა-რიკა	18,5	06,8	18,8	10,1
7.ª	ეკვადორი	37,1	14,2	32,4	10,1
8.ª	სალვადორი	46,6	16,7	-	-
9.ª	გვატემალა	54,8	29,1	-	-
10.ª	ჰონდურასი	67,4	42,8	-	-
11.ª	მექსიკა	36,3	13,3	-	-
12.ª	ნიკარაგუა	58,3	29,5	-	-
13.ª	პანამა	25,8	12,6	25,3	12,4
14.ª	პარაგვაი	54,8	30,7	49,6	28,0
15.ª	პერუ	31,3	09,8	27,8	06,3
16.ª	ურუგვაი	08,6	01,4	06,7	01,1
17.ª	ვენესუელა	27,8	10,7	29,5	11,7

CIA The World Factbook-ს 2013 წლის მონაცემებით:

ქვეყანა	% სიღატაკე	წელი
არგენტინა	30	2010
ბოლივია	49.6	2010
ბრაზილია	21.4	2009
ჩილე	15.1	2009
კოლუმბია	34.1	2011
კოსტა-რიკა	24.8	2011
ეკვადორი	27.3	2012
სალვადორი	36.5	2010
გვატემალა	54	2011
ჰაიტი	80	2003
ჰონდურასი	60	2010
მექსიკა	51.3	2010
დომინიკელთა რესპუბლიკა	34.4	-
პარაგვაი	34.7	2010
პერუ	27.8	2011
ურუგვაი	18.6	2010
ვენესუელა	31.6	2011

სავაჭრო ბლოკები

 

რეგიონის მთავარი სავაჭრო ბლოკებია (ან ხელშეკრულებები) წყნაროკეანური ალიანსი და სამხრეთ ამერიკის ერთა კავშირი, რომლებიც შედგება ინტეგრირებული მერკოსურისგან და ანდების საზოგადოებისგან. შედარებით მცირე სავაჭრო ბლოკებია თავისუფალი ვაჭრობის ხელშეკრულება G3, დომინიკის რესპუბლიკა–ცენტრალური ამერიკის თავისუფალი ვაჭრობის ხელშეკრულება (DR-CAFTA) და კარიბის გაერთიანება (CARICOM). თუმცა, დაახლოებისა და სავაჭრო ინტეგრაციის პარალელურად მიმდინარეობს მათი საწინააღმდეგო რეკონფიგურაცია; ვენესუელამ ოფიციალურად დატოვა ანდების საზოგადოება და G3, თუმცა ფორმალურად რჩება მერკოსურის წევრი (ელოდება რატიფიკაციას პარაგვაის საკანონმდებლო ორგანოს მხრიდან). იგივე გზის გამეორების შესახებ განაცხადა ეკვადორის პრეზიდენტმა რაფაელ კორეამ. ეს ბლოკი ნომინალურად ეწინააღმდეგება თავისუფალი ვაჭრობის ნებისმიერ ხელშეკრულებას შეერთებულ შტატებთან; თუმცა, ურუგვაი პირიქით, საპირისპიროს უჭერს მხარს. ჩილემ უკვე მოაწერა ხელი თავისუფალი ვაჭრობის ხელშეკრულებას კანადასთან და ის პერუსთან, კოლუმბიასთან და მექსიკასთან ერთად ლათინური ამერიკის იმ ქვეყნებს მიეკუთვნება, რომელთაც თავისუფალი ვაჭრობის ხელშეკრულება გაფორმებული აქვთ შეერთებულ შტატებთან, მექსიკა კი ამავე დროს ჩრდილოეთ ამერიკის თავისუფალი ვაჭრობის ხელშეკრულების (NAFTA) წევრიცაა.

ტურიზმი

 

ლათინური ამერიკის რამდენიმე ქვეყნის ეკონომიკის საყრდენია ტურიზმიდან მიღებული შემოსავალი. 2010 წლის მონაცემებით, ყველაზე მეტ საერთაშორისო ტურისტს იღებს მექსიკა (წელიწადში 22,3 მლნ), მას მოჰყვება არგენტინა 5,2 მლნ, ბრაზილია 5,1 მლნ, დომინიკელთა რესპუბლიკა 4,1 მლნ, პუერტო-რიკო 3,6 მლნ, ჩილე 2,7 მლნ, კოლუმბია 2,385 მლნ და პანამა 2,06 მლნ. რეგიონში ჩასულ საერთაშორისო ტურისტებს შორის განსაკუთრებით პოპულარულია ისეთი ადგილები, როგორებიცაა კანკუნი, გალაპაგოსის კუნძულები, მაჩუ-პიქჩუ, ჩიჩენ-იცა, კარტახენა, კაბო-სან-ლუკასი, აკაპულკო, რიო-დე-ჟანეირო, სალვადორი, კუნძული მარგარიტა, სან-პაულუ, სალარ-დე-უიუნი, პუნტა-დელ-ესტე, სანტო-დომინგო, ლაბადი, სან-ხუანი, პანამა, იგუასუს ჩანჩქერი, პუერტო-ვალიარტა, პოასის ვულკანის ეროვნული პარკი, პუნტა-კანა, ვინია-დელ-მარი, მეხიკო, კიტო, ბოგოტა, სანტა-მარტა, ბუენოს-აირესი, ლიმა, მასეიო, ფლორიანოპოლისი, კუსკო, პატაგონია.

საერთაშორისო ტურიზმის ინდიკატორები ლათინურ ამერიკაში

ქვეყანა	ტურისტული ჩასვლები (2011) (მილიონი)	ტურიზმიდან მიღებული შემოსავლები (2011) (მილიონი აშშ $)	ტურიზმიდან მიღებული შემოსავლები (2011) (აშშ $ ჩამსვლელზე)	ტურიზმიდან მიღებული შემოსავლები (2011) (აშშ $ ერთ სულ მოსახლეზე)	ტურიზმიდან მიღებული შემოსავლები (2003) (მშპ-ის %)	ტურიზმიდან მიღებული შემოსავლები (2003) (ექსპორტის %)	პირდაპირი და არაპირდაპირი დასაქმება ტურიზმში (2005) (%)	ტურიზმის კონკურენტ- უნარიანობა (2011) (TTCI)
არგენტინა	5.663	5,353	945	133	7.4	1.8	9.1	4.20
ბოლივია	0.807	310	384	31	9.4	2.2	7.6	3.35
ბრაზილია	5.433	6,555	1,207	34	3.2	0.5	7.0	4.36
ჩილე	3.070	1,831	596	107	5.3	1.9	6.8	4.27
კოლუმბია	2.385	4,061	873	45	6.6	1.4	5.9	3.94
კოსტა-რიკა	2.196	2,156	982	459	17.5	8.1	13.3	4.43
კუბა	2.507	2,187	872	194	არ არის	არ არის	არ არის	არ არის
დომინიკელთა რესპუბლიკა	4.306	4,353	1,011	440	36.2	18.8	19.8	3.99
ეკვადორი	1.141	837	734	58	6.3	1.5	7.4	3.79
სალვადორი	1.184	415	351	67	12.9	3.4	6.8	3.68
გვატემალა	1.225	1,350	1,102	94	16.0	2.6	6.0	3.82
ჰაიტი	0.255	167	655	17	19.4	3.2	4.7	არ არის
ჰონდურასი	0.931	701	753	92	13.5	5.0	8.5	3.79
მექსიკა	23.403	11,869	507	105	5.7	1.6	14.2	4.43
ნიკარაგუა	1.060	377	356	65	15.5	3.7	5.6	3.56
პანამა	2.06	1,926	1,308	550	10.6	6.3	12.9	4.30
პარაგვაი	0.524	241	460	37	4.2	1.3	6.4	3.26
პერუ	2.598	2,360	908	81	9.0	1.6	7.6	4.04
ურუგვაი	2.857	2,187	765	643	14.2	3.6	10.7	4.24
ვენესუელა	0.510	739	1,449	25	1.3	0.4	8.1	3.46

 

ლათინური ამერიკის კულტურა მსოფლიოს მრავალი კულტურის ერთგვარი ნარევია. მასში მრავალი განსხვავებული კულტურის გავლენა იგრძნობა:

• ადგილობრივ ხალხთა კულტურები, რომლებიც კონტინენტზე ევროპელთა გამოჩენამდე სახლობდნენ. უძველესმა და საკმაოდ წინწასულმა ცივილიზაციებმა განავითარეს საკუთარი პოლიტიკური, სოციალური და რელიგიური სისტემები. ამის მაგალითია მაია, აცტეკები და ინკები. ლათინურ ამერიკაში ძალიან ძლიერია ადგილობრივი მემკვიდრეობა მუსიკაში, ცეკვაში, კულინარიაში, ხელოვნებასა და ხელოსნობაში, ტანსაცმლის წარმოებაში, ხალხურ კულტურასა და ტრადიციებში. ასევე შეიმჩნევა ლინგვისტური ეფექტები ესპანურსა და პორტუგალიურზე.
• დასავლური, განსაკუთრებით ევროპული ცივილიზაცია ძირითადად მოიტანეს კოლონიურმა მმართველობებმა — ესპანელებმა, პორტუგალიელებმა და ფრანგებმა XVI-XIX საუკუნეებში. ყველაზე გამძლე ევროპული კოლონიური გავლენა აღმოჩნდა ენა და კათოლიციზმი. უფრო მოგვიანებით, XIX-XX საუკუნეებში დამატებითი კულტურული გავლენა წამოვიდა შეერთებული შტატებიდან და ევროპიდან, ამ უკანასკნელიდან, ძირითადად იმიგრაციის გამო. შეერთებული შტატების გავლენა ძირითადად ძლიერია ჩრდილოეთ ამერიკაში, განსაკუთრებით პუერტო-რიკოში, რომელიც აშშ-ის კუთვნილი ტერიტორიაა. 1959 წლამდე კუბას, რომელიც ესპანეთ-ამერიკის ომში ამერიკელი ჯარისკაცების მხარდამხარ იბრძოდა დამოუკიდებლობისათვის, მჭიდრო სოციოეკონომიკური ურთიერთობები ჰქონდა შეერთებულ შტატებთან. გარდა ამისა, აშშ დაეხმარა პანამას კოლუმბიისგან დამოუკიდებლობის მოპოვებაში და აუგო პანამის არხის ზონა, რომელსაც იგი 1903-1979 წლებში ფლობდა, როდესაც ტორიხოს-კარტერის ხელშეკრულების შედეგად არხზე პანამის კონტროლი აღსდგა. სამხრეთ ამერიკაში განხორციელებულია ევროპელთა იმიგრაციის ტალღები, განსაკუთრებით იტალიელების, ესპანელების, პორტუგალიელებისა და გერმანელების. კოლონიალიზმის დასრულებისას, ლათინურ ამერიკაზე ასევე დიდი გავლენა მოახდინა ფრანგულმა კულტურამ, განსაკუთრებით ელიტურ კულტურაზე, მეცნიერებასა და მედიცინაზე. ამ ყოველივეს ხილვა შესაძლებელია რეგიონის ხელოვნების ტრადიციებში, მათ შორის მხატვრობაში, ლიტერატურასა და მუსიკაში, მეცნიერებისა და პოლიტიკის სფეროებში.
• აფრიკული კულტურები, რომელთა წარმოდგენასაც რეგიონში დიდი ხნის ისტორია აქვს და სათავეს იღებს ახალი მსოფლიოს მონობის ეპოქიდან. აფრიკული წარმოშობის ხალხებმა გავლენა მოახდინეს ლათინური ამერიკისა და კარიბის ზღვის ეთნოსებზე. ეს გაცხადებულია მაგალითად მუსიკაში, ცეკვასა და რელიგიაში, განსაკუთრებით ბელიზში, ბრაზილიაში, ჰონდურასში, პუერტო-რიკოში, ვენესუელაში, პანამაში, კოლუმბიაში, ჰაიტიზე, კოსტა-რიკაში, დომინიკელთა რესპუბლიკასა და კუბაში.
• აზიური კულტურები, რომელთა წარმოდგენაც რეგიონში სათავეს იღებს XIX-XX საუკუნეებში გაჩაღებული მუშა-კულებით (კული — მუშა და მებარგული ინდოეთში, ჩინეთსა და იაპონიაში) ვაჭრობიდან. ამან ფართო ასახვა ჰპოვა სამზარეულოზე, ტრადიციებში, მათ შორის ლიტერატურაში, ხელოვნებაში, ცხოვრების სტილზე და პოლიტიკაში. აზიური გავლენა განსაკუთრებულად იგრძნობა ბელიზში, ბრაზილიაში, კუბაში, პანამასა და პერუში.

ხელოვნება

 

გარდა ადგილობრივი ხელოვნების მდიდარი ტრადიციებისა, ლათინური ამერიკის ვიზუალურ ხელოვნებას დიდად ეტყობა ესპანური, პორტუგალიური და ფრანგული ბაროკოს მხატვრობის გავლენა, რომლებიც ხშირად იტალიელი ოსტატების ტენდენციას მისდევდნენ. ზოგადად, ამ არტისტულმა ევროცენტრიზმმა თანდათან გაქრობა დაიწყო XX საუკუნის დასაწყისში, რადგან ლათინოამერიკელებმა გააცნობიერეს თავიანთი პირობების უნიკალურობა და საკუთარი გზის მიყოლას შეუდგნენ.

 

ლათინურ ამერიკაში ჩაისახა მნიშვნელოვან არტისტული მოძრაობა მურალიზმი, რომლის წარმომადგენლებიც მექსიკაში იყვნენ დიეგო რივერა, დავიდ ალფარო სიკეიროსი, ხოსე კლემენტე ოროსკო და რუფინო ტამაიო, კოლუმბიაში — სანტიაგო მარტინეს დელგადო და პედრო ნელ გომესი. მურალისტი ქალების ერთ-ერთი ყველაზე შთამბეჭდავი ნამუშევრების ხილვა შესაძლებელია მექსიკაში, კოლუმბიაში, ნიუ-იორკში, სან-ფრანცისკოში, ლოს-ანჯელესსა და ფილადელფიაში.

ერთ-ერთი ყველაზე ცნობილი მექსიკელი მხატვარი ფრიდა კალო ხატავდა საკუთარი ცხოვრებისა და მექსიკური კულტურის შესახებ; მისი სტილი რეალიზმის, სიმბოლიზმისა და სიურეალიზმის ერთგვარი კომბინაციაა. კალოს ნამუშევრები ლათინოამერიკელ მხატვრებს შორის ყველაზე ძვირადღირებულია.

თავისი ნამუშევრებით ფართოდაა ცნობილი კოლუმბიელი მოქანდაკე და მხატვარი ფერნანდო ბოტერო. გამოირჩევა ადამიანთა და ცხოველთა ფიგურების უზარმაზარი პროპორციებით.

კინო

 

ლათინოამერიკული კინო მდიდარი და მრავალფეროვანია. ისტორიულად, კინოპროდუქციის მთავარი ცენტრები იყო მექსიკაში, არგენტინაში, ბრაზილიასა და კუბაში.

ლათინოამერიკული ფილმის აყვავების ეპოქა მას შემდეგ დადგა, რაც ხმოვანი კინო გამოიგონეს, რამაც ჰოლივუდის ფილმებს ლინგვისტური ბარიერის დამატების გამო სამხრეთის მიმართულებით ექსპორტისას პრობლემები შეუქმნა. 1950-1960-იან წლებში ჩამოყალიბდა მოძრაობა მესამე კინემატოგრაფი, რომელსაც სათავეში ჩაუდგნენ არგენტინელი კინორეჟისორები — ფერნანდო სოლანასი და ოკტავიო ხეტინო. უფრო ბოლო პერიოდში, ფილმის გადაღებისა და თხრობის ახალ სტილს „ახალი ლათინოამერიკული კინო“ უწოდეს.

მექსიკური კინო მუნჯურ ერაში 1896-1929 წლებში დაიწყო და ოქროს ხანა 1940-იან წლებში დაუდგა. მას შეეძლო დაეკვეხნა უაზარმაზარი ინდუსტრიით, რომელიც ჰოლივუდს არ ჩამოუვარდებოდა იმ პერიოდში, როცა მისი ვარსკვლავები იყვნენ მარია ფელიქსი, დოლორეს დელ რიო და პედრო ინფანტე. 1946 წელს გამოვიდა ოქროს პალმის რტოს მფლობელი მექსიკური ფილმი „მარია კანდელარია“ (María Candelaria). 1950-60-იან წლებში მექსიკაში მოღვაწეობდა ცნობილი ესპანელი რეჟისორი ლუის ბუნიუელი, რომელმაც მექსიკაში 20-მდე ფილმი გადაიღო, მათ შორის „ვირიდიანა“ (Viridiana, 1961) და „გამანადგურებელი ანგელოზი“ (El ángel exterminador, 1962). 1970-იან წლებში მექსიკაში გადაიღეს მრავალი საშინელებათა და საბრძოლო ფილმი. უფრო ბოლო პერიოდში კი გადაიღეს ისეთი ფილმები, როგორებიცაა „შეყვარებული ძაღლები“ (Amores perros, 2000 წ) და „და დედაშენიც“ (Y Tu Mamá También, 2001 წ), რომლებმაც დიდ წარმატებას მიაღწიეს, მათი შემქმნელები ალფონსო კუარონი და ალეხანდრო გონსალეს ინიარიტუ კი ჰოლივუდის რანგის რეჟისორები გახდნენ. ალეხანდრო გონსალეს ინიარიტუმ 2006 წელს გადაიღო ფილმი „ბაბილონი“, ალფონსო კუარონმა კი „კაცობრიობის შვილი“ (2006) და „ჰარი პოტერი და აზკაბანის ტყვე“ (2004). კიდევ ერთმა მექსიკელმა, ასევე ჰოლივუდის დონის რეჟისორმა ესპანეთსა და ჰოლივუდში — გილერმო დელ ტორომ გადაიღო „გამოქვაბულის ლაბირინთი“ (2006) და „ობოლი“ (El Orfanato, 2007). გარდა ამისა, დღეისათვის სახელგანთქმული მექსიკელი კინოსმწარმოებლები არიან ასევე რეჟისორი კარლოს კარერა („მამა ამაროს დანაშაული“) და სცენარისტი გილერმო არიაგა. 2008 წლის დეკემბერში კარლოს კუარონმა გადაიღო „რუდო და კურსი“ (Rudo y Cursi).

 

არგენტინული კინო ჯერ კიდევ XX საუკუნის პირველ ნახევარში დაწინაურდა და დღემდე, წელიწადში საშუალოდ 60 სრულმეტრაჟიან ფილმს იღებს. კინოინდუსტრია დაკნინებას განიცდიდა 1976–1983 წლების სამხედრო დიქტატურის დროს, მაგრამ ხელახლა აღორძინდა 1985 წელს, როდესაც ფილმმა „ოფიციალური ისტორია“ (ესპ. La historia oficial) ოსკარი მიიღო. ეროვნული კინო კვლავ დააზიანა 1990-იანი წლების დასაწყისში მოზღვავებულმა იმპორტმა, თუმცა მან მალევე დაიბრუნა თავისი მნიშვნელობა, მაშინაც კი, როდესაც არგენტინაში ეკონომიკური კრიზისი მძვინვარებდა (1999-2002). საერთაშორისო წარმატებას მიაღწია ბოლო დროს გადაღებულმა არგენტინულმა მრავალმა ფილმმა, მათ შორისაა „ცხრა დედოფალი“ (Nueve Reinas, 2000), „დაკარგული კოცნა“ (El abrazo partido, 2004), „სხვა“ (El otro, 2007) და 2010 წლის ფილმი „საიდუმლო მის თვალებში“ (El secreto de sus ojos).

 

ბრაზილიაში, მოძრაობა სინემა ნოვომ განსაკუთრებული გზა შექმნა კრიტიკოსი და ინტელექტუალი სცენარისტების ნაშრომებზე ფილმების გადასაღაბად, ტროპიკულ ლანდშაფტთან დაკავშირებული მკვეთრი ფოტოგრაფიის განვითარებისთვის და პოლიტიკური გზავნილებისათვის. თანამედროვე ბრაზილიური კინოინდუსტრია უფრო მომგებიანია ქვეყნის შიგნით, ზოგიერთ მის პროდუქციას კი პრიზები და აღიარება მიღებული აქვს ევროპასა და შეერთებულ შტატებში, მათ შორისაა „ცენტრალურის სადგური“ (Central do Brasil, 1998), „ღმერთის ქალაქი“ (Cidade de Deus, 2002) და „ელიტური რაზმი“ (Tropa de Elite, 2007).

რამდენიმე გამორჩეული ფილმი აქვს შექმნილი პუერტო-რიკოს კინოს, მათ შორის „ლიამადა მენუდოს თავგადასავალი“ (Una aventura llamada Menudo, 1982), „დორისის დღეები“ (Los Diaz de Doris, 2002) და „თითქმის ახლოს“ (Casi Casi, 2006). 1980-1990-იან წლებში ადგილობრივი კინოინდუსტრია ძლიერ აზარალა ჰოლივუდიდან მოზღვავებულმა ფილმებმა, თუმცა ამ პერიოდის შემდეგ მაინც შეიქმნა რამდენიმე საყურადღებო ფილმი და ინდუსტრიაც კრიზისიდან გამოვიდა.

კუბის რევოლუციის შემდეგ კუბური კინო განებივრებულია ოფიციალური მხარდაჭერითა და მნიშვნელოვანი კინორეჟისორების თანადგომით, რომელთა შორისაა ტომას გუტიერეს ალეა.

ასევე უნდა აღინიშნოს, რომ მრავალმა ლათინოამერიკელმა მნიშვნელოვან წარმატებას მიაღწია ჰოლივუდში, მაგალითად კარმენ მირანდამ (პორტუგალიელ-ბრაზილიელი), კატი ხურადომ (მექსიკელი), სალმა ჰაიეკმა (მექსიკელი), ბენისიო დელ ტორომ (პუერტო-რიკოელი). გარდა ამისა, კინოწარმოებაში საკუთარი ნიშანი დაიმკვიდრეს მექსიკელმა ამერიკელებმაც, მაგალითად რობერტო როდრიგესმა.

ლიტერატურა

ამერიკის კოლუმბამდელი კულტურები თავდაპირველად ორალური იყო, თუმცა მაიამ და აცტეკებმა მაგალითად, შეიმუშავეს კოდექსები. ევროპელი კოლონიზატორების მოსვლის შემდეგ, ზოგიერთ მითოლოგიურ და რელიგიურ რწმენებს წერილობითი სახე მისცეს, მათ შორისაა პოპოლ ვუჰი. მიუხედავად ამისა, ზეპირი გადმოცემებით თხრობის ტრადიცია დღემდე შემორჩენილია, მაგალითად პერუში მცხოვრებ კეჩუაზე მოლაპარაკეებსა და გვატემალაში მცხოვრებ კიჩეს ხალხს შორის.

 

იმ მომენტიდანვე, როცა ევროპელებმა ახალი კონტინენტი აღმოაჩინეს, ადრეულმა მკვლევრებმა და კონკისტადორებმა თავიანთი თავგადასავლების წერა დაიწყეს, ამის მაგალითია კოლუმბის წერილები ან თუნდაც ბერნალ დიას დელ კასტილიოს ჩანაწერები მექსიკის დაპყრობის შესახებ. კოლონიურ პერიოდში, წერის კულტურა ხშირად ეკლესიის ხელში იყო, რომლის კედლებშიც მაგალითად ხუანა ინეს დე ლა კრუსმა შთამბეჭდავი ლექსები და ფილოსოფიური ესეები დაწერა. XVIII აუკუნის დასასრულს და XIX საუკუნის დასაწყისისათვის წარმოჩნდა სრულიად განსხვავებული, კრილიოს ხალხის ლიტერატურული ტრადიციები, მათ შორის იყო ხოსე ხოაკინ ფერნანდეს დე ლისარდის პირველი რომანი „ქეციანი თუთიყუში“ (1816).

XIX საუკუნე „საფუძვლიანი ფიქციის“ (კრიტიკოს დორის სომერსის სიტყვებით) პერიოდი იყო. დაიწერა რომანები რომანტიკული თუ ნატურალისტური ტრადიციებით, რომლებშიც ეროვნული იდენტობის ჩამოყალიბებას ცდილობდა და რომლებიც ხშირად ფოკუსირებული იყო ადგილობრივ საკითხზე ან დიქტომიაზე „ცივილიზაცია თუ ბარბარიზმი“; ამის მაგალითებია დომინგო სარმიენტოს „ფაკუნდო“ (1845), ხუან ლეონ მერას „კუმანდა“ (1879), ეუკლიდის და კუნიას „აჯანყებულები უკანა მიწიდან“ (პორტ. Os Sertões, 1902). XIX საუკუნეში ასევე შეიქმნა მაშადუ დე ასისის რელისტური ნაწარმოებები; ეს მწერალი მეტაფორის სიურეალისტურ მექანიზმებსა და თხრობის თამამ კონსტრუქციებს იყენებდა, რომელთა უმრავლესობაც კრიტიკოს ჰაროლდ ბლუმს აღაფრთოვანებს.

 

XX საუკუნის დამდეგს გამოჩნდა მოდერნიზმი — პოეტური მოძრაობა, რომლის საფუძველიც გახდა ნიკარაგუელი პოეტის, რუბენ დარიოს ნაწარმოები „ასული“ (1888). ეს პირველი ლათინოამერიკული ლიტერატურული მოძრაობა იყო, რომელმაც რეგიონსგარე ლიტერატურის კულტურაზე მოახდინა გავლენა, ასევე, ის პირველი ნამდვილი ლათინოამერიკული ლიტერატურა იყო, რომელშიც ეროვნული განსხვავებები წინა პლანზე წამოწეული საკითხი აღარ იყო. მაგალითად, კუბელი პატრიოტი ხოსე მარტი ასევე ცხოვრობდა მექსიკასა და შეერთებულ შტატებში და წერდა არგენტინული ჟურნალებისთვის.

 

მიუხედავად ამისა, ის, რამაც რეალურად მონიშნა ლათინოამერიკული ლიტერატურა მსოფლიო რუკაზე, ეჭვგარეშეა, რომ ეს 1960-1970-იანი წლების ლიტერატურული ბუმი იყო, რაც გამბედავი და ექსპერიმენტული რომანებით გამოირჩეოდა (მაგალითად ხულიო კორტასარის „კლასობანა“ (1963)), რომელიც მრავალჯერ გამოიცა ესპანურად და სწრაფად ითარგმნა ინგლისურად. ბუმის გადამწყვეტი რომანი იყო გაბრიელ გარსია მარკესის „მარტოობის ასი წელიწადი“ (1967), რომელმაც დაამკვიდრა მაგიური რეალიზმი და ლათინოამერიკული ლიტერატურა წინ წასწია. თუმცა, ამ პერიოდის სხვა მნიშვნელოვანი მწერლები, მაგალითად პერუელი მარიო ვარგას ლიოსა და კარლოს ფუენტესი ამ ჩარჩოებში ადვილად ვერ ჩასხდნენ. ბუმის კულმინაცია ალბათ იყო პარაგვაელი მწერლის, აუგუსტო როა ბასტოსის „მე უზენაესი“ (1974). ბუმის კვალდაკვალ, ხელახლა წარმოჩნდა მრავალი მწერალი, მათ შორის ხუან რულფო, ალეხო კარპენტიერი და დაგვირგვინდა ხორხე ლუის ბორხესით.

რეგიონის თანამედროვე ლიტერატურა რეზონანსული და მრავალგვარია, დაწყებული პაულო კოელიოსა და ისაბელ ალიენდეს ბესტსელერებით, დამთავრებული დიამელა ელტიტის, ჯინინა ბრასკის, რიკარდო პილიასა და რობერტო ბოლანიოს უფრო ავანგარდული და კრიტიკულად შეფასებული ნაშრომებით. მნიშვნელოვანი ყურადღება დაეთმო ასევე „დამამტკიცებელ“ ჟანრს. და ბოლოს, მემატიანეების ახალი თაობა ძირითადად ჟურნალისტებითაა წარმოდგენილი, მათ შორის არიან მექსიკელი კარლოს მონსივაისი (1938-2010) და ჩილელი პედრო ლემებელი.

რეგიონს შეუძლია დაიკვეხნოს ნობელის პრემიის ექვსი ლაურეატით: ჩილელი პოეტები — გაბრიელა მისტრალი (1945) და პაბლო ნერუდა (1971), კოლუმბიელი მწერალი გაბრიელ გარსია მარკესი (1982), გვატემალელი მწერალი მიგელ ანხელ ასტურიასი (1967), მექსიკელი პოეტი და ესეისტი ოკტავიო პასი (1990) და პერუელი მწერალი მარიო ვარგას ლიოსა (2010).

მუსიკა და ცეკვა

 

ჩანაწერების რაოდენობის გაყიდვის თვალსაზრისით, ლათინურმა ამერიკამ მსოფლიოს მრავალი წარმატებული მომღერალი აჩუქა. ყველაზე წარმატებულებს შორის არიან გლორია ესტეფანი (კუბა), რობერტო კარლოსი (ბრაზილია) — ორივე მათგანს 100 მილიონზე მეტი ჩანაწერი აქვს გაყიდული, კარლოს სანტანა (მექსიკა) 75 მლნ-ზე მეტი, ლუის მიგელი (მექსიკა), შაკირა (კოლუმბია) და ვისენტე ფერნანდესი (მექსიკა) — 50 მილიონზე მეტი გაყიდული ჩანაწერით.

 

 

კარიბული ესპანური მუსიკა, მაგალითად მერენგე, ბაჩატა, სალსა და უფრო ახალი რეგეტონი ისეთი ქვეყნებიდან, როგორებიცაა დომინიკელთა რესპუბლიკა, პუერტო-რიკო, ტრინიდადი და ტობაგო, კუბა და პანამა, აფრიკული რითმებისა და მელოდიების ძლიერი გავლენის ქვეშაა. ჰაიტის კომპა მუსიკის ჟანრია, რომელსაც მრავალი გავლენა ეტყობა და შესაბამისად სხვა კარიბული ესპანურის მსგავსია, აქვს ჯაზისა და თანამედროვე სოულის ელემენტებიც.

სხვა ცნობილი ლათინოამერიკული მუსიკალური ჟანრებია არგენტინული და ურუგვაული ტანგო, ასევე განსხვავებული ნუევო ტანგო — ტანგოს, აკუსტიკისა და ელექტრონული მუსიკის ნაზავი, რომლის წარმომადგენელიცაა ვირტუოზი ასტორ პიაცოლა. ასევე, სამბა, ჩრდილოეთამერიკული ჯაზი, ევროპული კლასიკური მუსიკა და ბრაზილიურ სახესხვაობა ბოსა-ნოვასთან შერწყმული ჩორო, რომლის წარმომადგენლებიც არიან გიტარისტი ჟუან ჟილბერტუ და პიანისტი ანტონიო კარლოს ჟობიმი.

სხვა გავლენიან ლათინოამერიკულ ჰანგებს შორისაა ანტილიური სოკა და კალიფსო, ჰონდურასული პუნტა, კოლუმბიური კუმბია და ვალიენატო, ჩილეური კუეკა, ეკვადორული ბოლეროსი და როკოლერასი, მექსიკური რანჩერა და მარიაჩი, რომელიც მექსიკურ სოულს გადმოსცემს, ნიკარაგუული პალო დე მაიო, პერუული მარინერა და ტონდერო, ურუგვაული კანდომბე, საფრანგეთის ანტილური ზუკი (მომდინარეობს ჰაიტური კომპადან) და კოლუმბამდელი ტრადიციული მუსიკის მრავალგვარი სტილი, რომელიც ფართოდაა გავრცელებული ანდების რეგიონში.

 

კლასიკური კომპოზიტორი ვიქტორ ვილია-ლობოსი (1887–1959) ბრაზილიაში ადგილობრივ მუსიკალურ ტრადიციათა ჩაწერაზე მუშაობდა. ამ ტრადიციებმა დიდი გავლენა იქონია მის კლასიკურ ნამუშევრებზე. ასევე აღსანიშნავია კუბელი ლეო ბრაუერის ბოლოდროინდელი ნამუშევრები, ვენესუელელი ანტონიო ლაუროსა და პარაგვაელი აგუსტინ ბარიოსის ნამუშევრები გიტარაზე. გარდა ამისა, ლათინურმა ამერიკამ მსოფლიოს მისცა მსოფლიო კლასის ისეთი კლასიკური შემსრულებლები, როგორებიც არიან ჩილელი პიანისტი კლაუდიო არაუ, ბრაზილიელი პიანისტი ნელსონ ფრეირი და არგენტინელი პიანისტი და დირიჟორი დანიელ ბარენბოიმი.

მთავარი წვლილი მუსიკაში ალბათ მაინც ფოლკლორიდან შევიდა, სადაც ლათინური ამერიკისა და კარიბის ზღვის აუზის ქვეყნების ნამდვილი სული იგრძნობა. უმაღლესი, სადაც ეს სული შეიძლება აისახოს, არის ისეთი მუსიკოსების შემოქმედება, როგორებიც არიან იმა სუმაკი, ჩააბუკა გრანდა, ატაუალპა იუპანკი, ვიოლეტა პერა, ვიქტორ ხარა, ფაკუნდო კაბრალი, მერსედეს სოსა, ხორხე ნეგრატე, ლუის გონსაგა, კაეტანუ ველოზუ, სუსანა ბაკა, ჩაველა ვარგასი, სიმონ დიასი, ხულიო ხარამილიო, ტოტო ლა მომპოსინა, ასევე ჯგუფები ინტი-ილიმანი და ლოს კხარკასი.

ლათინურ ამერიკაში დღეს პოპულარულია ლათინური პოპი, რომელიც როკის მრავალ სახეობას მოიცავს.

ბოლო დროს, სულ უფრო პოპულარული გახდა რეგეტონი, რომელიც იამაიკური რეგისა და დენსჰოლის ნაზავია, ასევე ლათინოამერიკული სხვა ჟანრები, მაგალითად ბომბა და პლენა, ისევე როგორც ჰიპ-ჰოპი. ეს უკანასკნელი ძალიან პოპულარულია იმ მოსახლეობაში, რომელთაც „მიგრანტების კულტურის“ გავლენა ეტყობა, ძირითადად აშშ-ის ლათინოამერიკელ მაცხოვრებლებში — სამხრეთ ფლორიდასა და ნიუ-იორკში, ასევე ლათინური ამერიკის იმ ნაწილში, სადაც აშშ-ში მიგრაციის ტენდენცია შეიმჩნევა — პუერტო-რიკოში, ტრინიდადი და ტობაგოში, დომინიკელთა რესპუბლიკაში, კოლუმბიაში, ეკვადორში, სალვადორსა და მექსიკაში.

დიეგო მარადონა (არგენტინა) და პელე (ბრაზილია), „საუკუნის ფეხბურთელები“ ფიფა-ს თანახმად;ლიონელ მესი (არგენტინა) 2012 წელს პირველი და ერთადერთი ლათინოამერიკელი მოთამაშე გახდა ფეხბურთის ისტორიაში, რომელიც ფიფა-ს მიერ ოთხჯერ ზედიზედ იქნა დასახელებული მსოფლიოს საუკეთესო მოთამაშედ.

 

 

 

 

 

ლათინური ამერიკა სამჯერ იქნა არჩეული ოლიმპიური თამაშების მასპინძლად. პირველი თამაშები 1968 წელს მეხიკოში ჩატარდა, დანარჩენი ორი კი ჩატარდება ჯერ 2016 წელს რიო-დე-ჟანეიროსა (ზადხულის თამაშები) და 2018 წელს ბუენოს-აირესში (ზაფხულის ახალგაზრდული ოლიმპიადა).

ლათინური ამერიკა გამოირჩევა სპორტის მრავალი სახეობით, მათ შორისაა ფეხბურთი, კალათბურთი, ფრენბურთი, ჰოკეი, კრივი, ჩოგბურთი, მძლეოსნობა, ბეისბოლი და სერფინგი; შედარებით ნაკლებადაა განვითარებული ფარიკაობა, ჭიდაობა, ცურვა. თუმცა, ლათინოამერიკული ფეხბურთი დიდი ხნის ისტორიას ითვლის და რეგიონში სპორტის ყველაზე პოპულარული სახეობაა.

მსოფლიოს ყველაზე მნიშვნელოვანი საფეხბურთო შეჯიბრი, ფიფა-ს მსოფლიო თასი, პირველად ურუგვაიში ჩატარდა 1930 წელს. ამის შემდეგ იყო ბრაზილიაში 1950 წელს, ჩილეში 1962 წელს, მექსიკაში 1970 წელს, არგენტინაში 1978 წელს და კვლავ მექსიკაში 1986 წელს, 2014 წელს კი მსოფლიო საფეხბურთო ჩემპიონატს ბრაზილიამ უმასპინძლა. 2010 წლამდე, ლათინური ამერიკის ქვეყნების ნაკრებები ჩემპიონატის 19 ფინალში გავიდნენ და ცხრაჯერ მოიპოვეს ჩემპიონის ტიტული: ბრაზილია 5-ჯერ, არგენტინამ 2-ჯერ და ურუგვაიმ 2-ჯერ. გარდა ამისა, არგენტინამ და ბრაზილიამ 2-2-ჯერ დაიკავეს მეორე ადგილი. მატჩი არგენტინასა და ბრაზილიას შორის სუპერკლასიკურად მიიჩნევა ამერიკის კონტინენტზე და ერთ-ერთ ყველაზე მნიშვნელოვან დაპირისპირებად მთელ მსოფლიოში. არგენტინელი დიეგო მარადონა და ბრაზილიელი პელე ფეხბურთის ისტორიაში საუკეთესო მოთამაშეებად არიან მიჩნეული.

რეგიონში იმართება რამდენიმე მნიშვნელოვანი საფეხბურთო ჩემპიონატი, მათ შორის კოპა ამერიკა, რომელშიც მონაწილეობას იღებს სამხრეთ ამერიკის საფეხბურთო კონფედერაციის წევრი ათი ეროვნული ნაკრები; ტურნირის ამჟამინდელი ჩემპიონია ურუგვაი და მას სულ მიღებულ აქვს 15 თასი, ბრაზილიას 14, არგენტინას კი 8. საკლუბო დონეზე ყველაზე მნიშვნელოვანი ტურნირია ლიბერტადორესის თასი (ლიდერობს არგენტინული კლუბი ინდეპენდიენტე 7 თასით), რომელიც მთელ მსოფლიოში მეორე უმნიშვნელოვანეს საკლუბო ტურნირად მიიჩნევა და აღიარებულია მესამე უმსხვილეს შეჯიბრად ფიფა-ს მსოფლიო საკლუბო ჩემპიონატისა და უეფა-ს ჩემპიონთა ლიგის შემდეგ.

ლათინური ამერიკა ასევა წარმატებულია კალათბურთში, საუკეთესო ნაკრებები კი ბრაზილიას და არგენტინას ჰყავს, რომლებიც მსოფლიო და ოლიმპიური ჩემპიონის ტიტულებს ფლობენ. არგენტინა მსოფლიო ჩემპიონი გახდა 1950 წელს, ოლიმპიური ჩემპიონი კი 2004 წელს, ბრაზილია კი ორგზის მსოფლიო ჩემპიონია (1959 და 1963 წლებში).

რეგიონში ასევე განვითარებულია სპორტის სხვა სახეობებიც, რომელთა ნაკრებიც ზოგიერთ ქვეყანას ჰყავს; მაგალითად ბეისბოლის — კუბას, ნიკარაგუას, პუერტო-რიკოს, დომინიკელთა რესპუბლიკას, მექსიკას, პანამას, ვენესუელას, კოლუმბიას. რაგბის ნაკრებები ჰყავს არგენტინას, ჩილესა და ურუგვაის. გარდა ამისა, არგენტინა, ბრაზილია და ჩილე მისდევენ პოლოსაც.

სპორტის საბრძოლო სახეობებს, ძირითადად ძიუდოს საკმაოდ მისდევენ ბრაზილიაში, კუბასა და ვენესუელაში. ტაეკვანდო პოპულარულია ეკვადორში, კოლუმბიაში, მექსიკაში, პერუსა და ვენესუელაში. პროფესიონალურ რესლინგს მისდევენ მექსიკაში, პანამაში, ბოლივიაში, არგენტინაში, პერუსა და პუერტო-რიკოში. კრივს — კუბაში, კოლუმბიის კარიბულ სანაპირო ზოლში, მექსიკაში, პანამაში, არგენტინასა და პუერტო-რიკოში; გამორჩეული მოკრივეები არიან ექტორ კამაჩო, ფელიქს ტიტო ტრინიდადი, ხულიო სესარ ჩავესი, სალვადორ სანჩესი, ალექსის არგუელიო, ანტონიო სერვანტესი და რობერტო დურანი. კარატე პოპულარულია კოსტა-რიკაში, პერუში, პუერტო-რიკოსა და ვენესუელაში; კიკ-ბოქსინგი — არგენტინაში, კოლუმბიასა და პუერტო-რიკოში; ვალე-ტუდო და ჯიუ-ჯიცუ კი ბრაზილიაში.

ლთინური ამერიკის ისტორიას გამორჩეული ფიგურები ჰყავს ათლეტიზმში. ამ მხრივ გამორჩეულია კუბა, რომელმაც სხვა ქვეყნებთან ერთად მსოფლიოს მაღალი კლასის ათლეტები აჩუქა. მათ შორის არიან ეკვადორელი ჯეფერსონ პერესი, დომინიკელი ფელიქს სანჩესი და მექსიკელი ანა გევარა, რომლებიც მსოფლიოს მიწანავე ათლეტთა ათეულში შედიან.

ლათინურ ამერიკაში ასევე განვითარებულია სპორტის საწყლოსნო სახეობები. ცურვაში მსოფლიო მასშტაბით ერთ-ერთი მოწინავეა ბრაზილია, რომელსაც არაერთი წამყვანი მოცურავე ჰყავს, მაგალითად, სეზარ სიელო მსოფლიოს საუკეთესო მოცურავედაა მიჩნეული. დაივინგში რეგიონის მასშტაბით მოწინავეა მექსიკა, რომელსაც ამ სპორტის ხანგრძლივი ტრადიციები გააჩნია; მექსიკელი ხოაკინ კაპილია პირველი ესპანურენოვანი მყვინთავი იყო, რომელმაც ოლიმპიური ოქრო მიიღო; სხვა მექსიკელებს შორის, რომლებმაც მსოფლიო ჩემპიონატებსა და ოლიმპიადებზე ისახელეს თავი, არიან კარლოს ხირონი, ფერნანდო პლატასი და პაოლა ესპინოსა.

ავტოსპორტს მისდევენ არგენტინაში, ბოლივიაში, ბრაზილიაში, ჩილეში, კოლუმბიაში, მექსიკაში, პარაგვაისა და პერუში. ველოსპორტს — კოლუმბიაში, ვენესუელასა და ბოლივიაში; ალპინიზმს — არგენტინაში, ბოლივიაში, ჩილესა და პერუში; ციგურებით სრიალს — კოლუმბიაში, ფიგურულ სრიალს კი მექსიკაში.

რაც შეეხება ჩოგბურთს, გამოირჩევა მრავალი მოთამაშე, ძირითადად არგენტინიდან, ბრაზილიიდან, ჩილედან და ეკვადორიდან. ჩილეს ნაკრები ორგზის ჩემპიონია.

ლათინურ ამერიკაში სპორტის ერთ-ერთი პოპულარული სახეობაა ასევე ფრენბურთი, განსაკუთრებით ბრაზილიაში, კუბასა და პერუში. თუმცა ასევე პოპულარულია დომინიკელთა რესპუბლიკაში, პუერტო-რიკოში, ვენესუელასა და არგენტინაში.

პოპულარობიდან გამომდინარე, ზოგიერთ ქვეყანაში სპორტის ესა თუ ის სახეობა კანონმდებლობის მიხედვით ეროვნულ სპორტადაა გამოცხადებული; მაგალითად, არგენტინაში პატო, კოლუმბიაში — ტეხო, ჩილეში — ჩილეური როდეო, და მექსიკაში — ჩარერია.

რეგიონის წარმომადგენელი სპორტსმენები წარმატებით ასპარეზობენ საერთაშორისო დონის უმთავრეს ტურნირებზე, მაგალითად, ზაფხულისა და ზამთრის ოლიმპიადებსა და საფეხბურთო ტურნირებზე. კონტინენტური მასშტაბით გამოირჩევა პანამერიკული თამაშები, ცენტრალური ამერიკისა და კარიბების თამაშები, სამხრეთამერიკული თამაშები, ბოლივარული თამაშები, იბეროამერიკული თამაშები და კოპა ამერიკა.

ქალთა უფლებები

რეგიონის უმრავლესი ქვეყანა დღეისათვის აღიარებს ქალთა ჯანდაცვის, მუშაობის (მათ შორის პოლიტიკოსად) და სხვა უფლებებს, მისადმი ცუდად მოპყრობა კი კანონით ისჯება. სხვა აღიარებულ უფლებებს შორისაა ჯარსა და სხვა სამხედრო სამსახურებში მუშაობის უფლება. მათგან მრავალ ქვეყანაში, ჯარში ქალს მხოლოდ მოხალისედ შეუძლია ყოფნა, როცა ეს მამაკაცებისთვის სავალდებულოა; თუმცა სხვა შემთხვევაა კოსტა-რიკა და პანამა, რომელთაც ჯარი არ ჰყავთ.

მნიშვნელოვანია აღინიშნოს, რომ ქალები კვლავ უთანასწორობას აწყდებიან ლიდერის პოზიციის დაკავების შემთხვევებში, რასაც მხოლოდ ძალიან ცოტა ქალბატონი აღწევს, სამაგიეროდ აქტიურად გამოიყენება მათი სამუშაო ძალა. ასევე აღსანიშნავია, რომ ამჟამად (2014) ლათინური ამერიკის სამი უდიდესი ქვეყნის — ბრაზილიის, არგენტინისა და ჩილეს პრეზიდენტები ქალბატონები არიან.

ბავშვთა და მოზარდთა უფლებები

უპირველეს ყოვლისა გულისხმობს განათლების უფლებას, ჩაცმისა და კვების უფლებას და ცუდი მოპყრობისგან დაცვას. რეგიონში ბევრი ბავშვი ან მოზარდი ცუდად მოპყრობის, ექსპლუატაციის, პედოფილიის ან სექსუალური ძალადობის მსხვერპლია. ზოგიერთმა ქვეყანამ ცუდად მოპყრობის კრიმინალიზაცია მოახდინა. მოქმედებს უფასო პირველადი განათლების სისტემა, თუმცა ასევე მრავლადაა ფასიანი კერძო სკოლები, სადაც შეძლებული ოჯახების ბავშვები სწავლობენ. იგივე სიტუაციაა უნივერსიტეტების შემთხვევაშიც. კუბა ერთადერთი ქვეყანაა ლათინურ ამერიკაში, სადაც კერძო ინსტიტუციები არ არსებობს და მოსახლეობა უფასო სწავლებით სარგებლობს.

მუშათა უფლებები

გულისხმობს დასაქმებული ადამიანების დაცვას. რეგიონის მრავალ ქვეყანაში დასაქმებულებს კანონმდებლობა იცავს უსაფუძვლო გათავისუფლებისა და ექსპლუატაციისაგან, ასევე იძლევა პროფკავშირების ჩამოყალიბების შესაძლებლობას.

უმცირესობათა უფლებები

 

ჰომოსექსუალობა

რეგიონის ყველა ქვეყანაში პრაქტიკული ჰომოსექსუალობა ლეგალურია. ბოლო ქვეყანა, რომელმაც ეს ლეგალიზებული გახადა, ნიკარაგუა იყო, სადაც 2008 წლამდე ჰომოსექსუალიზმი სისხლის სამართლის დანაშაული იყო.

მიუხედავად ძლიერი ჰომოფობიისა ზოგიერთ საზოგადოებაში, კანონმდებლობის თვალსაზრისით, ლათინური ამერიკის ქვეყნები მთელ მსოფლიოში ერთ-ერთი ყველაზე ტოლერანტულნი და პროგრესულნი არიან. ქვეყანათა უმრავლესობაში მოქმედებს კანონი სექსუალური ორიენტაციით გამოწვეული დისკრიმინაციის წინააღმდეგ; ამ ქვეყნებს შორის არიან არგენტინა, ბრაზილია, კოლუმბია, კოსტა-რიკა, ეკვადორი, მექსიკა, ნიკარაგუა, პერუ, ურუგვაი, ვენესუელა, პუერტო-რიკო, ჩილე და კარიბის აუზში მდებარე საფრანგეთის ყველა ტერიტორია.

ამჟამად, ერთსქესიან წყვილთა შორის ქორწინება და ჰეტეროსექსუალური წყვილების მიერ ბავშვის აყვანა კანონმდებლობით უზრუნველყოფილია არგენტინაში, ბრაზილიაში, მექსიკასა და ურუგვაიში. გეი-წყვილებისთვის სამოქალაქო პარტნიორობაში ყოფნა ნებადართულია კოლუმბიაში (2007), ურუგვაისა (2008) და ეკვადორში (2008). რეგიონულ დონეზე სამოქალაქო პარტნიორობაში ყოფნა ლეგალიზებულია მექსიკასა და ბრაზილიაში; ურუგვაიში, ეს უფლება 5 წლიანი თანაცხოვრების შემდეგ ენიჭებათ.

2003 წელს არგენტინის დედაქალაქი ბუენოს-აირესი პირველი ლათინოამერიკული ქალაქი გახდა, სადაც ჰომოსექსუალურ წყვილებს ქორწინებისა და ბავშვის აყვანის უფლება მიეცათ. 2009 წლის დეკემბერში, მეხიკოს ფედერალური ოლქის წარმომადგენელთა ასამბლეამ ერთსექსიან წყვილთა ქორწინება დააკანონა და ბავშვის აყვანის უფლებაც მისცა.

მიუხედავად ამისა, ზოგიერთი ქვეყნის კანონმდებლობაში მაინც არსებობს დისკრიმინაციული ელემენტები. მაგალითად, ჩილეში განსხვავებულია სექსუალური თანხმობის ასაკი ჰომოსექსუალთათვის, პანამაში კი მათ ეკრძალებათ ჯარში, პოლიციასა და უშიშროების სამსახურებში მუშაობა.

გარდა იმისა, რომ არგენტინა ლათინური ამერიკის პირველი ქვეყანაა, რომელმაც გეი-ქორეინება დააკანონა, 2012 წლის 24 მაისიდან ამ ქვეყანაში ამოქმედდა გენდერული იდენტობის კანონიც, რომლის საფუძველზეც, ნებისმიერ ადამიანს, პირადობის მოწმობაში ქირურგიული ჩარევის გარეშე შეუძლია მიუთითოს სასურველი სქესი. გარდა ამისა, სადაზღვევო სისტემები ანაზღაურებს სქესის შეცვლის ოპერაციის ხარჯებს; ამ ყოველივეს შემდეგ, არგენტინა ერთ-ერთი მოწინავე ქვეყანაა მთელ მსოფლიოში ჰომოსექსუალთა უფლებების თვალსაზრისით საკანონმდებლო დონეზე.

ადგილობრივ ხალხთა უფლებები

გულისხმობს ადგილობრივ ინდიელთა და აფრიკელთა შთამომავლების უფლებებს. იმის გამო, რომ რასიზმი ჯერ კიდევ მძლავრობს, ამ მოსახლეობის უფლებები რეგიონის ქვეყანათა უმრავლესობაში კანონმდებლობითაა დაცული, განსაკუთრებით ძლიერად ასეთი ნორმები მოქმედებს იმ ქვეყნებში, სადაც ადგილობრივ ინდიელთა ხვედრითი წილი საკმაოდ მაღალია, მათ შორისაა ბოლივია, კუბა, ვენესუელა და კოლუმბია.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ლათინურ ამერიკაში მეცნიერების ერთ-ერთი ყველაზე მაღალგანვითარებადი დარგია ასტრონომია. ყველაზე მნიშვნელოვანი ცენტრები მდებარეობს სამხრეთ არგენტინაში, ჩილეში, ბრაზილიაში, კოლუმბიაში, ვენესუელაში, მექსიკასა და პუერტო-რიკოში (ეს უკანასკნელი თანამშრომლობს ნასასთან). 2005 წლიდან კოსტა-რიკა ავითარებს პლაზმის დანადგარებს, რომელიც სამომავლოდ გამოიყენება კოსმოსურ მისიებში და უზრუნველყობს დიდ მანძილზე მოგზაურობას მოკლე დროში. პროექტს ახორციელებს ნასას ყოფილი ასტრონავტი, კოსტა-რიკელი ფრანკლინ ჩანგ-დიასი.

პირველი ლათინოამერიკელი მეცნიერი, რომელმაც ნობელის პრემია მიიღო (1947 წ.), იყო არგენტინელი ფსიქოლოგი და მედიკოსი ბერნარდო ალბერტო უსაი. მეცნიერებს შორის, ეს პრემია ასევე მიღებული აქვთ არგენტინელ ფიზიკოსსა და ბიოქიმიკოს ლუის ფედერიკო ლელუარს (1970), ასევე არგენტინელ ბიოქიმიკოს სესარ მილშტაინს (1984), ვენესუელელ იმუნოლოგ ბარუხ ბენასერაფს (1980) და მექსიკელ ქიმიკოს მარიო მოლინას (1995).

არგენტინას აქვს საკუთარი თანამგზავრული პროგრამა, ფლობს საკუთარ ბირთვულ სადგურებსა და ბირთვული ენერგიის საჯარო კომპანიებს. არგენტინული ტექნოლოგიური კომპანია INVAP აწარმოებს სქემებს, სადგურთა კონსტრუქციებს, აღჭურვილობასა და მოწყობილობებს ბირთვული ენერგიის მაღალკომპლექსური არეალებისთვის, კოსმოსურ ტექნოლოგიებს, სამრეწველო ტექნოლოგიებს, სამედიცინო და სამეცნიერო აღჭურვილობას. ის ერთადერთი კომპანიაა მთელ ლათინურ ამერიკაში, რომელსაც ნასა აღიარებს, როგორც სრული თანამგზავრული სისტემების, სქემებისა და ოპერირებისთვის საჭირო კონსტრუქციების მწარმოებლად. კომპანია ასევე მოამარაგებს რამდენიმე ბირთვულ რეაქტორს.

არგენტინას აქვს ატომური ენერგიის ეროვნული კომისია, რომელიც არგენტინის ფედერალური დაგეგმარების, საზოგადოებრივი ინვესტირებისა და მომსახურების სამინისტროს ერთ-ერთი სააგენტოა და ბირთვული საქმიანობისა და პოლიტიკის კონტროლით პასუხისმგებელია აღმასრულებელი ხელისუფლების წინაშე. მთელ მსოფლიოში იგი მიიჩნევა ბირთვული მეცნიერების ერთ-ერთ ყველაზე პრესტიჟულ აკადემიურ ორგანიზაციად.

ორბიტული თანამგზავრების ისტორია ლათინურ ამერიკაში 1985 წელს, ბრაზილიიდან BRASILSAT A1-ის გაშვებით დაიწყო. 1990 წელს გაუშვეს მექსიკური Morelos I და არგენტინული Lusat 1. ამას მოჰყვა რამდენიმე სამხრეთამერიკული სხვა ქვეყანა. ამჟამად ბრაზილიას 11 თანამგზავრი ჰყავს, არგენტინას 10, მექსიკას 7, ჩილეს 2, ვენესუელას 2, კოლუმბიას 1.

2002 წელს არგენტინამ წარმატებით განახორციელა მსხვილი რქოსანი საქონლის კლონირება და პირველი ლათინოამერიკული სახელმწიფო გახდა, რომელმაც ეს შესძლო, ასეთი კი მსოფლიოში სულ 9 ქვეყანა იყო. გარდა ამისა, არგენტინა მსოფლიოს იმ ოთხ ქვეყანას შორისაა (აშშ, იტალია და კანადა), რომლებიც მაღალი ღირებულების ცხენების კლონირებას ახდენენ. 1960-1970-იან წლებში არგენტინამ ორბიტაზე გაგზავნა ცხოველები და იმ ოთხ ქვეყანას შორის მოხვდა, რომელთაც ცხოველები კოსმოსში ჰყავდათ გაგზავნილი; ამჟამად კი ასეთი ქვეყანა მის გარდა სულ ხუთია: აშშ, საბჭოთა კავშირი, საფრანგეთი, იაპონია და ჩინეთი.

1995 წელს იუნესკომ არგენტინაში, მენდოსის პროვინციის ქალაქ მალარგუეში გადაწყვიტა პიერ ოჟეს ობსერვატორიის აშენება, რომელმაც მუშაობა 2005 წელს დაიწყო. ეს ოცზე მეტი ქვეყნის ერთობლივი პროექტია, სადაც 250 მეცნიერი 30-ზე მეტ ინსტიტუტთან ერთად მუშაობს კოსმოსური გამოსხივების სუბატომური ენერგიის გამოვლენაზე.

ტექნოპოლისი სამეცნიერო, ტექნოლოგიური და სამრეწველო მეგა-გამოფენაა არგენტინაში, რომელიც მთელ ლათინურ ამერიკაში უდიდესია. აქ შესაძლებელია როგორც რაკეტა ტრონადორ II-ისა და FMA I.Ae. 27 Pulqui I-ის ნახვა, ისე დიდი აფეთქების, დიდი ადრონის კოლაიდერის და ანტარქტიდის ყინულის ატმოსფეროს სიმულაციების ხილვა, კომუნიკაციებისა და ტექნოლოგიების ისტორიის ტურნე, სხვადასხვა ნანოტექნოლოგიების ხილვა.

2007-2008 წლებში ბრაზილიამ სამეცნიერო ტექნოლოგიების ზრდის ყველაზე მაღალი მაჩვენებელი აჩვენა მთელ მსოფლიოში; ჟურნალებში გამოქვეყნებული 30 ათასი სტატიიდან 19 ათასი სწორედ მას ეძღვნებოდა.

1980-იანი წლებიდან კუბაში მაღალ დონეზეა განვითარებული ბიოტექნოლოგიები. მოქმედებს მოლეკულური იმუნოლოგიისა და ტროპიკული მედიცინის მაღალგანვითარებული ცენტრები. საექსპორტო მნიშვნელობის მქონეა საზოგადოებრივი ჯანდაცვა, რომელიც უფასოა. უმაღლეს დონეზეა განვითარებული სამედიცინო მომარაგება და აღჭურვილობა.

მეცნიერებასა და ტექნოლოგიებში მნიშვნელოვანი პროგრესი აქვს მექსიკას. სამეცნიერო ინფორმაციების Scopus-ის ბიბლიოგრაფიული მონაცემთა ბაზის მიხედვით, მექსიკას 82 792 პუბლიკაცია ეკუთვნის და მისი H ინდექსი 134-ია. გამოთვლები 1996-2008 წლებში მიმდინარეობდა.

2010 წლის 31 ივლისის დეკრეტის საფუძველზე შეიქმნა მექსიკის კოსმოსური სააგენტო, რითაც მექსიკა კოსმოსური ტექნოლოგიების ასპარეზზე შევიდა.

მექსიკაში, ისეთ სახელმწიფო ინსტიტუტებს, როგორებიცაა თავდაცვის სამინისტრო და მექსიკის არმია, წვლილი შეაქვთ მიკროპროცესორების, კომპიუტერული სისტემების, რაკეტებისა და ქობინების განვითარებაში, ისევე როგორც სამხედრო ძალებისათვის გამოსადეგი სხვადასხვა ელექტრონული მოწყობილობების წარმოებაში, რომლებსაც მექსიკა ლათინური ამერიკის სხვა ქვეყნებშიც ყიდის. AllBusiness.com-ის მონაცემებით, აშშ-ში გაყიდული ყოველი ოთხი ხელსაწყოდან, ერთი მექსიკური წარმოშობისაა.

პერუელი იყო პედრო პაულეტი — ისტორიაში პირველი ფუნქციონალური რაკეტის შემქმნელი, რაც პირველად გერმანიასა და შეერთებულ შტატებში დამზადდა.

საკუთარი კოსმოსური სააგენტო შექმნა ვენესუელამაც, რომელიც თანამგზავრ „სიმონ ბოლივარს“ (VENESAT-1) ეროვნული ინტერესების დონეზე აყენებს. გარდა ამისა, ამ ქვეყანას გააჩნია ეკვატორის სიახლოვეს მდებარე ერთ-ერთი უმსხვილესი ასტრონომიული ობსერვატორია (ლიანო-დელ-ატოს ეროვნული ასტრონომიული ობსერვატორია), რომელიც 1950-იანი წლების შუაში აშენდა. ვენესუელა მნიშვნელოვნად აძლიერებს კვლევებს ატომურ ენერგიაში, ძირითადად სამედიცინო და ელექტრომომარაგების მიზნებისთვის.

რეგიონის ზოგიერთი ქვეყნის შეიარაღებული ძალები დიდია, ზოგის საშუალო. მათი სპეციალიზაცია ძირითადად გაეროს სამშვიდობო მისიებსა და სხვადასხვა ქვეყნების არმიებთან ერთობლივი მუშაობით ხდება.

კოლუმბიას 2 140 000 კაციანი ჯარი ჰყავს (450 000 მუდმივი, 1 450 000 რეზერვი და 240 000 პარამილიციური ძალა), ბრაზილიას 1 667 710, ვენესუელას 1 143 577, მექსიკას 707 405, არგენტინას 581 240. მეორე მხრივ, ტექნოლოგიური აღჭურვილობის თვალსაზრისით, ძლიერი ჯარი ჰყავს ჩილეს, ვენესუელას, არგენტინას, ბრაზილიასა და კოლუმბიას, რომლებიც მუდმივად ახდენენ აღჭურვილობის მოდერნიზაციას. რეგიონის ზოგ ქვეყანას, შეიარაღებული ძალები საერთოდ არ ჰყავს, მაგალითად, პანამასა და კოსტა-რიკას; დაზოგილ ეკონომიკურ რესურსს ისინი სხვა სფეროებისკენ მიმართავენ.

სამხედრო სამსახური მამაკაცებისთვის სავალდებულო რჩება ბოლივიაში, ბრაზილიაში, კოლუმბიაში, კუბაში, მექსიკაში, პარაგვაიში, ქალებისთვის კი მოხალისეობრივი. მიუხედავად სქესისა, სამხედრო სამსახური ნებაყოფლობითია არგენტინაში, ჩილეში, ეკვადორში, სალვადორში, ჰონდურასში, ნიკარაგუაში, პერუში, დომინიკელთა რესპუბლიკაში, ურუგვაისა და ვენესუელაში.

ლათინურ ამერიკაში მხოლოდ არგენტინასა და ბრაზილიას ჰყავთ მართული ჭურვების გადამზიდავები: ARA Independencia (V-1) და ARA Veinticinco de Mayo (V-2) — არგენტინის სამხედრო-საზღვაო ძალებს და NAe São Paulo (A-12) და NAeL Minas Gerais — ბრაზილიის სამხედრო-საზღვაო ძალებს.

რაც შეეხება ატომურ ენერგიას, მხოლოდ ბრაზილია და არგენტინა არიან ბირთვული იარაღის შექმნის ზღვარზე. 1970-იან წლებში არგენტინამ შექმნა პლუტონიუმის ტიპის ატომური ბომბის პროტოტიპი, რაც ბრაზილიასთან შეიარაღების შეჯიბრის ერთგვარი გამოძახილი იყო, რადგან ეს ორი ქვეყანა რეგიონში ლიდერობისათვის ისტორიულად მუდამ ქიშპობენ. საბოლოოდ, 1991 წელს, არგენტინისა და ბრაზილიის პარლამენტებმა ორმხრივი ინსპექციის — ბრაზილია-არგენტინის სააგენტოს რატიფიცირება მოახდინეს, რომელსაც ორი ქვეყნის სამშვიდობო მიზნების მასალების მონიტორინგი დაევალა. ამის შემდეგ, 1995 წელს არგენტინამ, ხოლო 1998 წელს ბრაზილიამ ხელი მოაწერეს ბირთვული იარაღის გავრცელების აკრძალვის ხელშეკრულებას.

მეორე მხრივ, ბრაზილია, არგენტინა და მექსიკა რეგიონის ის სამი ქვეყანაა, რომლებიც ატომურ ელექტროსადგურებს ფლობენ: ატუჩა I, ატუჩა II და ემბალსე არგენტინაში, ანგრა I და ანგრა II ბრაზილიაში და ლაგუნა-ვერდე მექსიკაში.

•  
  ვენესუელის სამხედრო-საჰაერო ძალების გადამზიდავი სუხოი სუ-30.
•  
  ბრაზილიის სამხედრო-საზღვაო ძალების ჭურვების გადამზიდავი „სან-პაულუ“
•  
  არგენტინის სამხედრო-საჰაერო ძალების ავიამზიდი Lockheed Martin A-4AR.
•  
  მექსიკის სამხედრო-საჰაერო ძალების ავიამზიდი Northrop F-5.
•  
  კოლუმბიის სამხედრო-საჰაერო ძალების ავიამზიდი Black Hawk.
•  
  პერუს სამხედრო-საჰაერო ძალების რეაქტიული თვითმფრინავი მიგ-29.
•  
  ჩილეს სამხედრო-საჰაერო ძალების გამანადგურებელი F-16 Fighting Falcon.

• აზევედუ, აროლდუ. O Brasil e suas regiões. São Paulo: Companhia Editora Nacional, 1971. (პორტუგალიური)
• ენციკლოპედია ბარსა. Volume 4: Batráquio – Camarão, Filipe. Rio de Janeiro: Encyclopædia Britannica do Brasil, 1987. (პორტუგალიური)
• კოელიუ, მარკუშ ამორიმი. Geografia do Brasil. 4th ed. São Paulo: Moderna, 1996. (პორტუგალიური)
• გალეანო, ედუარდო. Open Veins of Latin America: Five Centuries of the Pillage of a Continent. 1973
• ედვარდსი, სებასტიან. Left Behind: Latin America and the False Promise of Populism. University of Chicago Press, 2010.
• მორეირა, იგორ ა. გ O Espaço Geográfico, geografia geral e do Brasil. 18. Ed. São Paulo: Ática, 1981. (პორტუგალიური)
• ვეზენტინი, ჟოზე უილიამ. Brasil, sociedade e espaço – Geografia do Brasil. 7th Ed. São Paulo: Ática, 1988. (პორტუგალიური)
• ხულიო მირანდა ვიდალი: (2007) Ciencia y tecnología en América Latina Edición electrónica gratuita. Texto completo en http://www.eumed.net/libros/2007a/237/
• დონგი, ტ. (1970). Historia contemporánea de América Latina ([2. ed.). Madrid: Alianza Editorial.
• ენგერმენი, სტენლი ლ., და კენეთ ლ. სოკოლოვი. "History Lessons: Institutions, Factors Endowments, and Paths of Development in the New World." The Journal of Economic Perspectives Vol. 14(3) pp. 217–232 (2000): pp. 217–232. Print.
• ლათინური ამერიკის ისტორია 1800-1914 წწ. Woodville. Colegio Woodville, n.d. Web. 24 Oct. 2013. <http://www.woodville.org/documentos/130506latinamericanhistory-summary.pdf დაარქივებული 2013-12-11 საიტზე Wayback Machine. >.
• რესინი, კ. (Aug2010). “This England and This Now”: British Cultural and Intellectual Influence in the Spanish American Independence Era. Hispanic American Historical Review, Vol. 90(Issue 3), p423–454.

 

არის გვერდი თემაზე:

Latin America

• Latin Intelligence Service
• www.cia.gov დაარქივებული 2016-03-04 საიტზე Wayback Machine.
• IDB Education Initiative დაარქივებული 2017-11-13 საიტზე Wayback Machine.
• Latin American Network Information Center დაარქივებული 2007-12-24 საიტზე Wayback Machine.
• Latin America Data Base დაარქივებული 2019-07-19 საიტზე Wayback Machine.
• Washington Office on Latin America
• Council on Hemispheric Affairs
• Infolatam. Information and analysis of Latin America დაარქივებული 2008-09-08 საიტზე Library of CongressCategory:Webarchive template other archives
• Map of Land Cover: Latin America and Caribbean (FAO) დაარქივებული 2008-10-01 საიტზე Wayback Machine.
• Lessons From Latin America by Benjamin Dangl, The Nation, March 4, 2009
• Keeping Latin America on the World News Agenda დაარქივებული 2012-05-12 საიტზე Wayback Machine. – Interview with Michael Reid of The Economist
• Cold War in Latin America, CSU Pomona University დაარქივებული 2012-12-14 საიტზე Archive.isCategory:Webarchive template archiveis links
• Latin America Cold War Resources, Yale University
• Latin America Cold War, Harvard University
• http://larc.ucalgary.ca/ Latin American Research Centre, University of Calgary
• The war on Democracy, by John Pilger