სუვერენული სახელმწიფო

საერთაშორისო სამართალი სუვერენულ სახლმწიფოს განმარტავს როგორც მუდმივი მოსახელობის, განსაზღვრული ტერიტორიის, უზენაესი ხელისუფლების მქონე პოლიტიკურ ერთეულს, რომელსაც აქვს შესაძლებლობა დაამყაროს საერთაშორისო ურთიერთობები სხვა სახელმწიფოსთან და ნებისმიერ სხვა სუბიექტთან. სახელმწიფოს პოლიტიკური აღიარებითობის თეორიის თანახმად, სუვერენიული სახელმწიფო შეიძლება არსებობდეს სხვა სუვერენული სახელმწიფოს მიერ მისი აღიარების გარეშე. არაღიარებული სახელმწიფოები, ხშირად, აწყდებიან რიგ სირთულეებს დაამყარონ საგარეო ურთიერთობები ან დადონ სხვა სუბიექტებთან საერთაშორისო ხელშეკრულებები.

სახელმწიფო სუვერენიტეტი არის ერის (ხალხის) პოლიტიკური ორგანიზაციის უმაღლესი ფორმის ნიშან-თვისება, მისი პოლიტიკური დამოუკიდებლობის სამართლებრივი გამოხატულება. სახელმწიფო სუვერენიტეტზე დაყრდნობით მშვიდობისმოყვარული სახელმწიფოები იბრძვნიან ქვეყნის ეკონომიკური, პოლიტიკური და კულტურული პროგრესისათვის. სახელმწიფო სუვერენიტეტის პრინციპი თანამედროვე საერთაშორისო სამართლის ძირითადი ინსტიტუტია, მისი ხერხემალია, რომლის გარეშე შეუძლებელია ამ უკანასკნელის არსებობა.

 

ვესტფალიური სუვერენიტეტი ეფუძნება ერი-სახელმწიფოს სუვერენიტეტის კონცეფციას, რომელიც აღიარებს ტერიტორიულობის პრინციპს და უარყოფს საშინაო სტრუქტურებში საგარეო აგენტურის არსებობას. ეს არის სახელმწიფოთა, ტრანსნაციონალურ კომპანიათა და ორგანიზაციათა საერთაშორისო სისტება, რომელსაც საფუძელი ჩაეყარა 1648 წლის ვესტფალიის სამშვიდობო ხელშეკრულებით.

სუვერენიტეტი არის ტერმინი, რომელსაც ხშირად არასწორად გამოიყენებენ. XIX საუკუნემდე „ცივილიზებული საზოგადოების“ სტანდარტი რეგულარულად გამოიყენებოდა, იმის აღსანიშნად, რომ მსოფლიოში რიგი ხალხებისა „არაცივილიზებული“ იყო, რომელთაც აკლდათ ორგანიზებული საზოგადოება. ეს პოზიცია მყარდებოდა იმ მოსაზრებით, რომ „ცივილიზებული“ ხალხების „სუვერენიტეტი“ უფრო მაღალი ხარისხის იყო, ვიდრე „არაცივილიზებული“ ხალხების. ლასა ოპენჰაიმი აცხადებდა: „ვფიქრობ არ არსებობს სხვა უფრო მეტად საკამათო კონცეფცია, ვიდრე ეს სუვერენიტეტის პრინციპია. უდავოა ის ფაქტი, რომ ამ კონცეფციას, იმ დღიდან როდესაც პირველად გამოიყენებს პოლიტიკურ მეცნიერებაში და დღემდე, საყოველთაო, ერთსულოვანი განმარტება არ ჰქონია.“ ავსტრალიის უზენაესი სასამართლოს მოსამართლის, ჰერბერტ ევატის, აზრით „სუვერენიტეტი არ არის არც ფაქტობრივი ხასიათის და არც სამართლის პრობლემატური საკითხი, არამედ ის საიკითხია რომელიც საერთოდ არ უნდა წამოიჭრას.“

სუვერენიტეტმა სხვა მნიშვნელობაც მიიღო როდესაც თანამედროვე საერთაშორისო სამართალში გაჩნდა თვითგამორკვევის, ძალის გამოყენების ან ძალით დამუქრების აკრძალვის jus cogens ნორმები. გაეროს ქარტიის, სახელმწიფოს ვალდებულებებისა და უფლებების დეკლარაციის პროექტის, ასევე სხვადასხვა რეგიონალური ორგანიზაციების წესდების მიხედვით როგორც საერთაშორისო სამართლის სუბიექტი ყველა სახელმწიფო იურიდიულად თანასწორია, ყველა სახელმწიფოს აქვს თანაბარი უფლებები და მოვალეობები. ფართოდ აღიარებულია კონცეფცია, რომ ყველა სახელმწიფოს აქვს უფლება დაადგინოს საკუთარი პოლიტიკური სტატუსი და საკუთარი ტერიტორიის ფარგლებში განახორციელოს იურისდქიცია.

1948 წლის ვესტფალიის ხელშეკრულებამ დაამკვიდრა სახელმწიფოს ვესტფალიური სუვერენიტეტის კონცეფცია. ფრაიან ტერნერი აცხადებდა, რომ „ვესტფალიურმა სუვერენიტეტმა ცალსახად გამიჯნა რელიგია და სახელმწიფო, აღიარა რომ სამეფოს რელიგიური „კონფესიონალიზმი“ დაფუძნებული უნდა იყოს შემდეგ პრაგმატულ პრინციპზე - cuius regio eius religio (ვისიცაა სამეფო, მისია რელიგიაც).“

1900 წლამდე სახელმწიფოები სარგებლობდნენ სასამართლო პროცესების სფეროში აბსოლუტური იმუნიტეტით, რომელიც გამომდინარეობდა სუვერენიტეტის პრინციპითა და სახელმწიფოთა თანასწორუფლებიანობის ვესტფალიური მიდგომით. ჟან დოენის მიერ წამოყენებული მოსაზრებით სახელმწიფოთა უფლებამოსილება ითვლება suprema potestas თავიანთი ტერიტორიის ფარგლებში. აქედან გამომდინარე, იურისპრუდენციამ განავითარა შემდეგი მიდგომა, რომ ეროვნული სამართლის სისხლისამართლებრივი დევნისგან უცხო სახელმწიფოს გააჩნია იმუნიტეტი.

აბსოლუტური სუვერენული იმუნიტეტი აღარ გამოიყენება ისე ფართოდ როგორც ადრე. ზოგიერთმა ქვეყნებმა, როგორიცაა ამერიკის შეერთებული შტატები, კანადა, სინგაპური, ავსტრალია, პაკისტანი და სამხრეთ აფრიკა, წესდებით აღიარეს იმუნიტეტის შეზღუდვები, რომელიც ცალსახად ზღუდავს სამართლებრივ იმუნიტეტს საჯარო ქმედებებთან დაკავშირებით, მაგრამ არ ცვლის თავადაპირველ მიდგომას კერძო და კომერიცული სახის ქმედებებზე.

სახელმწიფოს ცნობა გულისხმობს სუვერენული სახელმწიფოს მიერ სხვა სუბიექტის აღიარებს, როგორც თანასწორუფლებიანი სუვერენისა. ცნობა შეიძლება უშუალოდ ან არაპირდაპ იყოს გამოხატული. ეს უსათუოდ არ გულისხმობს დიპლომატიური ურთიერთობების დამყარებისა და შენარჩუნების აუცილებლობას.

სახელმწიფოებრიობის ზუსტად განსაზღვრული კრიტერიუმები საზოგადეობაში არაა დამკვიდრებული. პრაქტიკაში ეს კრიტერიუმი უფრო მეტად პოლიტიკურ ელფერს იძენს და არა სამართლებრივს. ელ გრინი პირველი მსოფლიო ომის პეროდში ჯერ კიდევ „დაუბადებელ“ პოლონეთისა და ჩეხოსლოვაკიის სახელმწიფოების აღიარებაზე აცხადებდა, რომ „ვინაიდან სახელმწიფოების აღიარება დისკრეციული უფლების ასპექტში განიხილება, ამიტომ ყველა სახელმწიფოს შეუძლია აღიაროს მეორე მიუხედავად ამ უკნასკნელის ტერიტორიის არარსებობის ან ხელისუფლების არქონისა.“

თანამედროვე საერთაშორისო სამართალში ცნობის ქვეშ იგულისხმება მოცემული სახელმწიფოს ნების გამომჟღავნება, რომელიც მიმართულია ახლად წარმოქმნილ სახელმწიფოსთან ურთიერთობის ნორმალიზაციისკენ საერთაშორისო სამართლით გათვალისწინებული წესისამებრ. დასავლეთის საერთაშორისო-სამართლებრივ ლიტერატურაში ჩამოყალიბებულია ორი თეორია (კონსტიტუციური და დეკლარაციული), რომელიც სხვადასხვანაირად ხსნის ცნობის ინსტიტუტის მნიშვნელობას და როლს.

კონსტიტუციური თეორია

სახელწმიფოებრიობის კონსტიტუციური თეორია სახელმწიფოს მხოლოდ იმ შემთხვევაში განიხილავს საერთაშორისო სამართლის სუბიექტად, თუ სულ მცირე ერთი სუვერენული სახელმწიფოს მიერ მაინცაა აღიარებული. ეს თეორია XIX საუკუნეში განვითარდა. ამ თეორიის მიხედვით, სახელმწიფო მხოლოდ იმ შეთხვევაში ითვლება სუვერენულად თუ მას სხვა სუვერენი აღიარებს. ამ კონცეფციის გათვალისწინებით სახელმწიფო მაშინვე არ ხდება საერთაშორისო თანამეგობრობის ნაწილი ან არ კისრულობს საერთაშორისო სამართლებრივ ვალდებულებს და უფლებებს. 1815 წელს ვენის კონგრესის საბოლოო აქტმა ევროპული დიპლომატიის სისტემაში აღიარა 39 სუვერენული სახელმწიფო, ამავე აქტში ჩამოყალიბდა რომ ახალი სახელმწიფოების ჩამოყალიბებისთვის აუცილებელია ის სხვა სუვერენულმა სახელმწიფოებმა აღიარონ.

ერთ-ერთი მთავარი კრიტიკა, რომელიც ამ თეორიას მოჰყვა იყო დაბნეულობის გამოწვევა, როდესაც ერთი სახელმწიფო აღიარებს სხვა სუბიექტს და სხვები არ აღიარებენ მას. ჰერშ ლაუტერპახტი, თეორიის ერთ-ერთი მთავარი მომხრე, აცხადებდა რომ სახელმწიფოს ვალდებულებაა მიანიჭოს აღიარება, როგორც შესაძლო გამოსავალი. ამასთან, სახელმწიფომ შესაძლოა გამოიყენოს ნებისმიერი კრიტერიუმი, როდესაც განსჯის აღიაროს თუ არა სხვა სახელმწიფომ, მაგრამ ამასთანავე არ აქვს ნაკისრი ვალდებულება გამოიყენოს ეს კრიტერიუმი. ბევრმა სახელმწიფომ შეიძლება აღიაროს სხვა სახელმწიფო მხოლოდ იმ მიზნით რომ მიიღოს რაიმე სარგებელი.

დეკლარაციული თეორია

 

დეკლარაციული თეორია ჩამოყალიბდა კაპიტალიზმის განვითარების დასაწყის ეტაპზე, როდესაც ფეოდალური სახელმწიფოების დაშლის შემდეგ წარმოიშვა ახალი, ბურჟუაზიული ტიპის სახელწმიფოები. ისინი წარმოიშობოდა ან ახალი სახელმწიფოს ჩამოყალიბებით (მაგ. ამერიკის შეერთებული შტატები - 1776 წელს, საბერძნეთი - 1828 წელს და ა.შ.), ან უკვე არსებულ სახელმწიფოში ბურჟუაზიული რევოლუციის გზით (მაგ. საფრანგეთი - 1789 წელს).

დეკლარაციული თეორია სახელმწიფოს საერთაშორისო სამართლის სუბიექტად აღიარებს თუ ის შემდეგ კრიტერიუმებს აკმაყოფილებს: განსაზღვრული ტერიტორია; მუდმივი მოსახელობა; ხელისუფლება; და საგარეო ურთიერთობებში მონაწილეობის შესაძლებლობა. დეკლარაციული თეორიის მიხედვით სახელმწიფოს არ სჭირდება აღიარება მხოლოდ იმ შემთხვევაში თუ მისი სუვერენიტეტი არაა მოპოვებული სამხედრო ძალის გამოყენებით. დეკლარაციული მოდელი ყველაზე მკაფიოდ ჩამოყალიბდა 1933 წლის მონტევიდეოს კონვენციაში.

ტერიტორია საერთაშორისო სამართლის განმარტებით მოიცავს კონკრეტულ საზღვრებში მოქცეულ სახმელეთო ტერიტორიას, შიდა წყლებს, ტერიტორიულ ზღვას და მათ ზემოთ მდებარე საჰაერო სივრცეს. ზუსტად ჩამოყალიბებული და განსაზღვრული არ არის რაიმე სივრცე ტერიტორიად რომ ჩაითვალოს საზღვრები აუცილებლად დელიმიტირებული უნდა იყოს, ან მინიმალური ფართობის რამდენია დადგენილი, მაგრამ ხელოვნური კუნძულები და დანადგარები, ასევე დაუსახლებელი ტერიტორიები ვერ განსაზღვრას სახელმწიფოს ტერიტორიას, შესაბამისად ამ უკანასკნელის სახელწმფიოებრიობის საკითხს. „მუდმივი მოსახლეობა“ გულისხმობს ამ ტერიტორიაზე დასახლებულ საზოგადოებას, რომელსაც აქვს უნარი ხელი შეუწყოს სახელმწიფოს სტრუქტურის ფუნქციონირებას, აქაც არ არსებობს რაოდენობის მინიმალური ზღვარი. ხელისუფლებას უნდა შესწევდეს უნარი განახორციელოს სახელმწიფოს ტერიტორიაზე და მოსახლეობაზე ეფექტური კონტროლი, სამართლებრივი მეთოდებითა და პოლიტიკით კი უზრუნველყოს ადამიანის ფუნდანემტური უფლებების დაცვა. „სხვა სახელმწიფოებთან საგარეო ურთიერთობების დამყარების შესაძლებლობა“ კი მისი დამოუკიდებლობის ხარისხზე აისახება.

მონტევიდეოს კონვენციის მე-3 მუხლში ჩამოყალიბებულია, რომ პოლიტიკური სახელმწიფოებრიობა დამოუკიდებელია იმისგან მას სხვა სახელმწიფოები აღიარებენ თუ არა, ამავე მუხლში თავდაცვის უფლების მინიჭების საკითხია განხილული. ამის საპირისპიროდ სახელმწიფოებრიობის ცნობის კონსტრუქციული თეორია სხვა სახელმწიფოების მიერ აღიარებას აუცილებელ კრიტერიუმად მიიჩნევს. კონვენციის ერთ-ერთი ყველაზე მნიშვნელოვანი ნაწილი არის მე-11 მუხლი, რომელიც კრძალავს სუვერენიტეტის მოსაპოვებლად სამხედრო ძალის გამოყენებას.

მთავრობის ცნობა

სახელმწიფოს ცნობასთან ძალიან ახლოს დგას მთავრობის ცნობის საკითხი. მთავრობის ცნობის საკითხი დაისმის მაშინ, როდესაც ახალი მთავრობა იღებს ხელში ხელისუფლებას არაკონსტიტუციური ანუ სახელმწიფო გადატრიალების გზით. მაშინ სახელმწიფოები თვით განსაზღვრავენ, თუ რამდენად მიზანშეწონილია ახალი მთავრობის ცნობა. მაგრამ ეს პოზიცია არ შეიძლება ეყრდნობოდეს თვითნებობას. იურისტები ცდილობენ განსაზღვრონ მთავრობის ცნობის იურიდიული ბუნება, რომლებიც განაპირობებენ ახლად შექმნილი მთავრობის ცნობის აუცილებლობას. ისინი, როგორც წესი, მიმართავენ საერთაშორისო ურთიერთობების პრაქტიკას. ყველაზე გავრცელებულ კრიტერიუმად ითვლება ე.წ. ეფექტურობის პრინციპი. ამ პრინციპის თანახმად, მხოლოდ ისეთი მთავრობა შეიძლება იქნეს ცნობილი, რომელიც ეყრდნობა „მოსახლეობის ნების აშკარა გამოხატულებას“, ე.ი. რომელიც „შექმნილია ხალხის ნების გამომჟღავნების შედეგად და ამ ნებამ მიიღო სათანადო გამოხატულება“. ზოგჯერ ახალი მთავრობის ცნობა დამოკიდებულია ამ მთავრობის „უნარზე და მზადყოფნაზე“ შეასრულოს თავისი ქვეყნის საერთაშორისო მოვალეობანი.

სახელმწიფო პრაქტიკა

სახელმწიფოთა პრაქტიკაში აღიარებასთან დაკავშირებით, ჩვეულებრივ, ზემოთ მოყვანილ ორ თეორიას შორის შუალედური მიდგომა დამკვიდრდა. საერთაშორისო სამართალი სახელმწიფოს არ ავალდებულოს აღიაროს სხვა სუბიექტის სუვერენობა. აღიარების საკითხი მაშინ იჩენს თავს, როდესაც ახალი სახელმწიფო არალეგიტიმურად განიხილება ან მისი წარმოქმნა საერთაშორისო სამართალის ნორმებს არღვევს. მაგალითად, თითქმის არცერთ სახელმწიფოს არ უღიარებია როდეზია და ჩრდილოეთ კვიპროსი, გარდა სამხრეთ აფრიკისა და შემდგომში თურქეთისა. როდეზიის შემთხვევაში, აღიარების საკითხი ფართოდ დაგმეს, რადგან მისი წარმოქმნა სურდათ აპარტეიდის სამხრეთ აფრიკის გასწვრივ თეთრკანიან საზოგადოებას. ამ ქმედებას გაერთიანებული ერების ორგანიზაციის უშიშროების საბჭომ უწოდა „არალეგარული რასისტული უმცირესობის რეჟიმი“. საერთაშორისო სამართალი არ შეიცავს რაიმე ამკრძალავ ნორმებს დამოუკიდებლობის დეკლარაციების მიღებასთან დაკავშირებით, ხოლო ქვეყნის აღიარების საკითხს პოლიტიკურ ჩარჩოებში სვამს. თურქმა კვიპროსელებმა მიიღეს „დამკვირვებლის სტატუსი“ ევროსაბჭოს საპარლამენტო ასამბლეაში, ხოლო მათი წარმომადგენლები აირჩიეს ჩრდილოეთ კვიპროსის ასამბლეაში. შედეგად ჩრდილოეთ კვიპროსს მიენიჭა დამკვირვებლის სტატუსი ისლამური თანამშრომლობის ორგანიზაციასა და ეკონომიკური თანამშრომლობის ორგანიზაციაში.

დე ფაქტო და დე იურე სახელმწიფოები

 

სახელმწიფოთა ცნობის ფორმები ორ კატეგორიად იყოფა - ფაქტობრივი და იურიდიული. ფაქტობრივი ცნობა გულისხმობს იმ შემთხვევას, როდესაც სახელმწიფო ამყარებს ახლად შექმნილ სახელმწიფოსთან, უფრო კონკრეტულად მთავრობასთან, საქმიან კავშირს, მაგრამ ამავე დროს თავს იკავებს მისი ოფიციალური ცნობისგან, რომ სახელმწიფოს შორის წარმოებს მხოლოდ მოლაპარაკება ამა თუ იმ საკითხზე და სხვა. ოციფიალური იურიდიული ცნობა განსხვავდება ფაქტობრივი ცნობისგან იმით, რომ ახლად შექმნილი სახელმწიფოს ცნობის ფაქტი გამოხატული უნდა იყოს რომელიმე დოკუმენტში (დეკლარაცია, ნოტა, ხელშეკრულება). ამგვარად, სახელმწიფომ, რომელიც ცნობს, აშკარად უნდა აღიაროს ცნობის ფაქტი, რის შედეგადაც დავა იმის შესახებ, აღიარებულია თუ არა მის მიერ ახალი სახელმწიფო, შეუძლებელი ხდება. ოფიციალური ცნობა შეიძლება იყო ორი სახის: de facto (დე ფაქტო) და de jure (დე იურე), რომელიც ერთმანეთისგან სამართლებრივი შედეგის მიხედვით განსხვავდება.

სუვერენულ სახელმწიფოთა უმეტესობა არის როგორც დე ფაქტო ასევე დე იურე (არსებობს ფაქტობრივადაც და სამართლებრივადაც). დე იურე სახელმწიფოებს, ზოგჯერ, ჰყავთ ლეგიტიმური მთავრობა განსაზღვრულ ტერიტორიაზე, მაგრამ ამავე ტერიტორიაზე ფაქტობრივ კონტროლს ვერ ახორციელებენ. მაგალითად, მეორე მსოფლიო ომის პერიოდში, ზოგიერთმა მთავრობამ, რომლებიც ანტიჰიტლერულ კოალიციას წარმოადგენდნენ, განაგრძო დიპლომატიური ურთიერთობების წარმოება მოკავშირეებთან მიუხედავად იმისა, რომ მათი ქვეყნის ტერიტორიები ოკუპირებული იყო ღერძის ქვეყნების მიერ. პალესტინის გათავისუფლების ორგანიზაცია და პალესტინის ხელისუფლება ამტკიცებს, რომ პალესტინის სახელმწიფო არის სუვერენული მიუხედავად იმისა რომ ფაქტობრივ კონტროლს ამ ტერიტორიაზე ახორციელებს ისრაელი. ამასთან პალესტინის სახელმწიფო აღიარებულია ბევრი სუვერენული სახელმწიფოს მიერ. სუბიექტები შესაძლოა ფაქტობრივ კონტროლს ახორციელებდნენ ტერიტორიაზე, მაგრამ არ ჰქონდეთ საერთაშორისო ცნობა; ეს შემთხვევა საერთაშორისო თანამეგობრობის მიერ აღქმულია როგორც დე ფაქტო სახელმწიფოები. დე იურედ სახელმწიფო ითვლება სხვა სახელმწიფოების ცნობისა და სამართლის განხორციელების გზით. სომალილენდი სწორედ ასეთ სახელმწიფოთა რიცხვს განეკუთვნება. არსებობენ სუბიექტები, რომელთაც სურთ ჰქონდეთ საერთაშორისო აღიარება, მაგრამ არ აქვთ სრული საერთაშორისო დიპლომატიური ცნობა (იხილეთ არაღიარებული ქვეყნების სია).

• Chen, Ti-chiang. The International Law of Recognition, with Special Reference to Practice in Great Britain and the United States. London, 1951.
• Crawford, James. The Creation of States in International Law. Oxford University Press, 2005. ISBN 0-19-825402-4, pp. 15–24.
• Lauterpacht, Hersch (2012). Recognition in International Law. Cambridge University Press. ISBN 9781107609433. 
• Raič, D. Statehood and the Law of Self-determination. Martinus Nijhoff Publishers, 2002. ISBN 978-90-411-1890-5. p 29 (with reference to Oppenheim in International Law Vol. 1 1905 p110)
• Schmandt, Henry J., and Paul G. Steinbicker. Fundamentals of Government, "Part Three. The Philosophy of the State" (Milwaukee: The Bruce Publishing Company, 1954 [2nd printing, 1956]). 507 pgs. 23 cm. LOC classification: JA66 .S35 https://lccn.loc.gov/54010666

• Dieter Grimm (21 April 2015). Sovereignty: The Origin and Future of a Political and Legal Concept. Columbia University Press. ISBN 978-0-231-53930-2. 

• Opinions of the Badinter Arbitration Committee at the European Journal of International Law
• A Brief Primer on International Law დაარქივებული 2016-11-10 საიტზე Wayback Machine. With cases and commentary. Nathaniel Burney, 2007.
• What constitutes the sovereign state? by Michael Ross Fowler and Julie Marie Bunck
• Links to the best political risk websites, ipoliticalrisk.com დაარქივებული 2012-08-01 საიტზე Wayback Machine. information on tracking, evaluating and managing sovereign risk for trade and permanent investment
• Legal opinion by the Negotiations Support Unit in the Palestinian Authority on transitional sovereignty