Jihar Delta Jiha ce dake kudu maso kudancin Najeriya.
Jihar ta samo sunanta ne daga yankin Niger Delta - wacce mafi akasarinta ke cikin jihar. An ƙirƙiri jihar ne daga yankin tsohuwar Jihar Bendel a ranar 27 ga watan Agusta, shekara ta 1991. Jihar Delta ta haɗa iyaka da Jihar Edo daga arewa, daga gabas kuma da jihohin Anambra da Rivers, sannan daga kudu kuma da Jihar Bayelsa, sannan daga yamma kuma da yankin Bright of Benin, wacce ta mamaye a ƙalla kilomita 160 na yankin ruwayen garin. An ƙirƙiri jihar ne daga farko da ƙananan hukumomi 15 a shekarar 1991 sai daga baya aka ƙara ta koma 19 sannan daga bisani kuma zuwa ƙananan hukumomi 25. Babban birnin Jihar itace Asaba wacce ke yankin Kogin Neje daga ƙarshen arewa maso Gabashin jihar, a yayin da Warri ke taka rawa a matsayi cibiyar kasuwancin daga kudu maso yammacin gaɓar ruwan jihar.
Delta | |||||
---|---|---|---|---|---|
Delta State (en) | |||||
| |||||
| |||||
Wuri | |||||
| |||||
Ƴantacciyar ƙasa | Najeriya | ||||
Babban birni | Asaba | ||||
Yawan mutane | |||||
Faɗi | 5,663,362 (2016) | ||||
• Yawan mutane | 320 mazaunan/km² | ||||
Harshen gwamnati | Turanci | ||||
Labarin ƙasa | |||||
Yawan fili | 17,698 km² | ||||
Sun raba iyaka da | |||||
Bayanan tarihi | |||||
Mabiyi | Bendel State (en) | ||||
Ƙirƙira | 27 ga Augusta, 1991 | ||||
Tsarin Siyasa | |||||
Majalisar zartarwa | Delta State Executive Council (en) | ||||
Gangar majalisa | Delta State House of Assembly (en) | ||||
Bayanan Tuntuɓa | |||||
Lambar aika saƙo | 320001 | ||||
Kasancewa a yanki na lokaci | |||||
Lamba ta ISO 3166-2 | NG-DE | ||||
Wasu abun | |||||
| |||||
Yanar gizo | deltastate.gov.ng |
Acikin jihohi 36 da ke a Najeriya, Jihar Delta ita ce ta 23 a faɗin ƙasa kuma ita ce ta 12 a yawan jama'a da mutane kimanin miliyan 5.6 a bisa ƙiyasin ƙidayar shekara ta 2016. Jihar, ta fuskar yanayin ƙasa ta kasu zuwa Mangrove na Afirka ta tsakiya daga yankin ruwa na kudu maso yamma da kuma dazuka masu kwari irin na Najeriya wacce ta mamaye daukacin jihar da kuma dazuka masu fadama daga ƙuryar Kudancin jihar. Wani muhimmi al'amari a jihar sune gaɓar Kogin Neja da rassan sa da kuma Sauran ruwayen kaman Kogin Forçados wanda ke gudana daga yammaci da gabashin iyakokin Jihar Delta kuma ya faɗa Kogin Neja, da kuma Kogin Escravos wacce ke kwarara ta Warri sa'annan kuma yawancin yankunan ruwayen garin na ɗauke da ɗimbin ƙananan rafuka waɗanda suka samar da akasarin yammacin Niger Delta. Mafi akasarin dabbobi da ake samu a yankin sun haɗa da; kadoji, tsuntsaye Parrot, nauyin kerkeci na African fish eagle, da birai na Mona, da kuma damisan Afirka, da kuma nau'in biran chimpanzee na Najeriya da Kamaru.
Jihar Delta ta yau ta ƙunshi ƙabilu da dama na tsawon lokaci wanda suka haɗa da ƙabilar Isoko da Harshen Eruwa wanda suka mamaye yankunan tsakiyar jihar; Ƙabilar Ukwuani daga gabas; yayinda Ƙabilar Ika, Olukumi da kuma Ozanogogo suka mamaye arewa maso Gabashin jihar; Anioma daga arewa maso yamma; ƙabilu Ijaw, Itsekiri, Urhobo, da Uvwie daga yankin arewa maso yamma. Kafin zuwan Turawan mulkin mallaka, yankin Jihar Delta ta yau ta kasu zuwa masarautu masu mulkin kansu kamar su MasaraWarri da Masarautar Agbon kafin su zamo yankin mulkin mallakar Turawa na Oil River Protectorate a shekara ta 1884. A shekara ta 1900, Turawa sun haɗe yankin (wato Niger Coast Protectorate) da yankin Mulkin Mallakan Turawa na Kudu wacce daga bisani ta zamo Najeriya ta Burtaniya. Duk da haka, Turawan mulkin mallaka basu gama samun cikakken iko akan yankin ba sai a shekarar 1910 a dalilin rikice-rikicen Ekumeku Movement. Kamar yadda aka sani, acikin Jihar Delta akwai yankunan da ke ƙarƙashin ikon ƙasar Faransa wanda turawan Burtaniya suka sake wa Faransa Yankunan Forcados da Badjibo a tasakanin shekara ta 1903 zuwa shekara ta 1930.
Bayan samun 'yancin kai, yankin Jihar Delta ta yau na daga cikin yankin Jihar Yammacin Najeriya bayan samun 'yancin Najeriya, har zuwa shekarar 1963, lokacin da aka raba yankin kuma jihar ta fada karkashin Yankin Yamma ta Tsakiya ta Najeriya. Haka zalika a shekarar 1967 ne yankin Inyamurai watau tsohuwar Yankin Gabashin Najeriya ta suka so kafa sabuwar kasar Biyafara kuma suka kaiwa Yankin Yamma ta Tsakiya hari tare da nufin kame Jihar Lagos kuma su kawa karshen Yakin amma an hanasu kuma an kora su na dan lokaci amma daga baya suka kame yankin (harda Jihar Delta ta yau) suka rada mata suna Tarayyar Benin. Acikin wannan hali, anyi kazamin barna a tsakanin sojojin Biyafara da kuma mutane mazauna yankin Jihar Delta ta yau, tare da kisan gilla da 'yan Bifara ke yiwa 'yan ainihin kabilun Hausa, Urhobo da kuma Kabilar Ijaw; haka zalika, sojojin Najeriya a yayin amsar jihar sun gudanar da Kisan kiyashin Asaba ga mutanen asalin yaren Igbo. Yakin ya kawo karshe kuma an mayar da Yankin Yamma ta Tsakiya cikin Najeriya, har zuwa shekarar 1976 lokacin da aka sauya mata suna zuwa Jihar Bendel. A shekarar 1991, an raba Jihar Bendel, arewacinta ta zamo Jihar Edo, yayinda kudancinta ta zamo Jihar Delta.
Tattalin arzikin jihar sun ta'allaƙa ne akan samar da man fetur da gas, a matsayin daya daga cikin muhimman jihohin dake samar da man fetur a Nejeriya. Kaɗan daga cikin muhimman masana'antu sun haɗa da noma yayin da jihar ke samar da isashhen manja, doya da rogo dangane da kamun/kiwon kifi da samar da fure. Dangane da albarkacin man fetur, jihar ita ce ta huɗu acikin Jerin Jihohi Najeriya dangane da Ma'aunin Cigaban Jama'a a kasar; duk da haka, rikice-rikice tsakanin kamfanonin mai da kuma mutanen gari sun kawo cikas dangane da cin hanci da rashawa wanda suka janyo rashin ci gaba musamman a yankunan da ake hako man.
Jihar na da faɗin fili na kimanin 18,050 km2 (6,970 sq mi) wanda fiye da kashi 60% doron ƙasa ne. Jihar na nan a lambobin wuri a kalla 5°00' da 6°45' E da kuma 5°00'da 6°30' N. Tana nan a Yankin Yamma ta Tsakiyan Najeriya kuma ta haɗa iyaka da Jihar Edo daga arewa, daga gabas kuma da jihohin Anambra da Rivers, sannan daga kudu kuma da Jihar Bayelsa, sannan daga yamma kuma da yankin Bright of Benin wanda ya mamaye kilomitoci 160km na yankin ruwan jihar. Jihar Delta na kan kwari ne ba tare da tudu ko guda ba. Akwai yankunan ruwa da dama a jihar wadanda suke haɗe da koramu wanda suka samar da yankin Kogin Niger Delta.
An ƙirƙiri Jihar Delta ne daga tsohuwar Jihar Bendel a ranar 27 ga watan Augustan shekara ta 1991. An samar da jihar ne a sanadiyyar riritawa don samar da jiha ta daban da mutanen ainihi na Gundumar Delta suka yi. Haka zalika akwai buƙata ta sabuwar jihar mai suna "Jihar Anioma" wanda ta haɗa da yankunan Asaba da Agbor na yankin tsohuwar Yankin Yamma ta Tsakiya. Shugaban ƙasa soja na lokacin Gen. Ibrahim Babangida ya zaba Jihar Delta tare da Asaba wata shahararriyar birnin a yankin arewa maso yammacin Niger a matsayin babban birnin jihar. Jihar Delta ta kasance a da daga cikin Yankin Yamma ta Tsakiya daga shekarar ta 1963 zuwa ta 1976, daga bisani kum Jihar Bendel a tsakanin shekara ta 1976 zuwa shekaran ta 1991. Sunan "Bendel" ta samo asali daga tsaffin gundomomin Benin da Delta na Yankin Yammacin Delta don nuna muhimmancin gundumomin guda biyu (Benin da Delta).
Mazauna Jihar Delta sun hada da kabilu kamar haka: Urhobo, Isoko, Ika, Aniocha-Oshimili, Itsekiri, da kuma Olukumi.
Ƙabilar Urhobo-Isoko na da mafi rinjayen mutane kuma a yanzu akwai mutum akalla miliyan 2.6 a jihar. Gungun yaruka na Iboid na jihar sun hada da Mutanen Anioma (mutanen gari mai kyau). Ƙabilar Itsekiri na amfani da yare mai kama da yarbanci amma yana da alaƙa da al'adun Ƙabilar Edo na Jihar Edo, hadi da yarukan Urhobo da Ijaw. Ƙabilar Ijaw mutane ne masu alaƙa da makwabtansu na Jihar Bayelsa, yayinda yaren Olukumi suka fara ɓacewa ta fuskar al'ada da yare, a dalilin cuɗanya da wasu harsunan.
An zaɓi Arthur Okowa Ifeanyi, ɗan takara a ƙarƙashin jam'iyyar PDP a matsayin gwamnan Jihar Delta a cikin watan Afrilun 2015. Mataimakinsa shi ne Kingsley Otuaro. Jihar na da mazaɓu uku (Arewa, Kudu da Tsakiya). Sanatocin da aka zaɓa a zaɓen shekara ta 2011 zuwa shekara ta 2013 sune James Manager, Arthur Okowa Ifeanyi da kuma Emmanuel Aguariavwodo wanda ya maye gurbin Pius Ewherido wanda ya rasu a shekara ta 2013 a Asibitin Tarayya dake Abuja. An zabi Chief Ighoyeta Amori a zaben shekara ta 2015, amma an soke nasa zaben kuma an rantsar da Sanata Ovie Omo-Agege a matsayin sanata mai wakiltar Delta ta Tsakiya. James Manager ya koma kujerarsa kuma an zabi Peter Nwaoboshi a matsayin sanata mai wakiltar Arewacin jihar.
Jihar Delta tana da adadin Kananan hukumomi guda ashirin da biyar (25), an kawo su a jere a jadawalin dake ƙasa tare da kasafin ƙidayar shekara ta 2006:
Shiyar Sanata na Tsakiyar Jihar Delta | 1,575,738 | Shiyar Sanata ta Jihar Delta ta Arewa | 1,293,074 | Shiyar Sanata ta Jihar Delta ta Kudu | 1,229,282 | ||
---|---|---|---|---|---|---|---|
Ethiope ta Gabas | 200,942 | Aniocha ta Arewa | 104,062 | Bomadi | 86,016 | ||
Ethiope ta Yamma | 202,712 | Aniocha ta Kudu | 142,045 | Burutu | 207,977 | ||
Okpe | 128,398 | Ika ta Arewa maso Gabas | 182,819 | Isoko ta Arewa | 143,559 | ||
Sapele | 174,273 | Ika ta Kudu | 167,060 | Isoko ta Kudu | 235,147 | ||
Udu | 142,480 | Ndokwa ta Gabas | 103,224 | Patani | 67,391 | ||
Ughelli ta Arewa | 320,687 | Ndokwa ta Yamma | 150,024 | Warri ta Arewa | 136,149 | ||
Ughelli ta Kudu | 212,638 | Oshimili ta Arewa | 118,540 | Warri ta Kudu | 311,970 | ||
Uvwie | 188,728 | Oshimili ta Kudu | 150,032 | Warri ta Kudu maso Yamma | 116,538 | ||
Ukwuani | 119,034 |
Harsunan Jihar Delta dangane da ƙananan hukumominsu:
LGA | Languages |
---|---|
Aniocha ta Arewa | Igbo |
Aniocha ta Kudu | Igbo |
Burutu | Izon |
Bomadi | Izon |
Ethiope ta Gabas | Urhobo |
Ethiope ta Yamma | Urhobo |
Ika ta Arewa | Ika |
Ika ta Kudu | Ika |
Isoko ta Arewa | Isoko |
Isoko ta Kudu | Isoko |
Ndokwa ta Gabas | Ukwuani |
Ndokwa ta Yamma | Ukwuani |
Oshimili ta Arewa | Igbo |
Oshimili ta Kudu | Igbo |
Okpe | Urhobo |
Patani | Izon, Urhobo |
Sapele | Urhobo, |
Udu | Urhobo |
Ughelli ta Arewa | Urhobo |
Ughelli ta Kudu | Urhobo |
Ukwuani | Ukwuani |
Uvwie | Urhobo |
Warri ta Arewa | Itsekiri, Izon |
Warri ta Kudu | Urhobo, Itsekiri |
Warri ta Kudu maso Yamma | Izon, Itsekiri |
Akwai ma'adanai iri-iri a jihar kamar su: industrial clay, silica, lignite, kaolin, tar sand, duwatsu na ado, limestone da dai sauransu. Ana amfani da waɗannan ma'adanai a ma'aikatu wajen haɗa ceramic, kwalba, gilasai, alli, wayoyi, da makamantansu.
Har ila yau, akwai tarin arziƙin man fetur a Jihar Delta, kuma tana ɗaya daga cikin muhimman garuruwan da ke samar da kayan da ake haɗawa daga man fetur a Najeriya. Tattalin arziƙin jihar sun ta'allaƙa ne matuƙa a wajen cinikin man fetur.
Makarantun gaba da sakandare na jihar sun haɗa da:
A Jihar Delta, akwai wuraren tarihi, al'adu da zamantakewa na siyasa, wuraren buɗe idanu da ken jan hankali 'yan kallo daga ko'ina a faɗin duniya.Wasu daga cikin waɗannan wurare sun haɗa da:
Jihohin Najeriya |
Babban birnin tarayyar (Abuja) | Abiya | Adamawa | Akwa Ibom | Anambra | Bauchi | Bayelsa | Benue | Borno | Cross River | Delta | Ebonyi | Edo | Ekiti | Enugu | Gombe | Imo | Jigawa Kaduna | Kano | Katsina | Kebbi | Kogi | Kwara | Lagos | Nasarawa | Neja | Ogun | Ondo | Osun | Oyo | Plateau | Rivers | Sokoto | Taraba | Yobe | Zamfara |
/ref>
This article uses material from the Wikipedia Hausa / هَوُسَ article Delta (jiha), which is released under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 license ("CC BY-SA 3.0"); additional terms may apply (view authors). An samar da dukkan muƙaloli a ƙarƙashin lasisin Creative Commons Attribution/Share-Alike; tana yiwuwa wasu ƙa'idoji su yi tasiri. Ku duba Ka'idojin Amfani na Gidauniyar Wiki domin ƙarin bayani. Images, videos and audio are available under their respective licenses.
®Wikipedia is a registered trademark of the Wiki Foundation, Inc. Wiki Hausa / هَوُسَ (DUHOCTRUNGQUOC.VN) is an independent company and has no affiliation with Wiki Foundation.