آفريڪا: زمين جو ٻيو وڏو کنڊ

لڳ ڀڳ ٽي ڪروڙ چورس ڪلوميٽر (11.7 ملين چورس ميل) جنهن ۾ ڀرپاسي وارا ٻيٽ شامل آهن، اهو 20 سيڪڙو ڌرتيءَ جي ايراضيءَ تي پکڙيل آهي ۽ ان جي ڪل مٿاڇري واري ايراضيءَ جو 6 سيڪڙو. سال 2021ع تائين ھک ارب چالیھہ ڪروڙ (1.4 بلين) ماڻهن سان، اهو دنيا جي انساني آبادي جو اٽڪل 18 سيڪڙو آهي. آفريڪا جي آبادي سڀني براعظمن ۾ سڀ کان ننڍي آھي. سال 2012ع ۾ وچين عمر 19.7 هئي، جڏهن دنيا جي وچين عمر 30.4 هئي. قدرتي وسيلن جي وسيع رينج جي باوجود، آفريڪا سڀ کان گھٽ دولتمند براعظم في کس آھي ۽ مجموعي دولت جي لحاظ کان ٻيو نمبر گھٽ دولتمند آھي، اوشنيا کان اڳتي. عالمن ان کي مختلف سببن سان منسوب ڪيو آهي جن ۾ جاگرافي، آبهوا، قبائليت، نوآبادياتي نظام، سرد جنگ، نئین نوآبادياتي نظام، جمهوريت جي کوٽ ۽ ڪرپشن شامل آهن. دولت جي هن گهٽ تسلسل جي باوجود، تازو معاشي توسيع ۽ وڏي ۽ نوجوان آبادي آفريڪا کي وسيع عالمي تناظر ۾ هڪ اهم معاشي منڊي بڻائي ٿي.

آفريڪا

Show national borders Hide national borders
ايراضي	3,03,70,000 چورس ڪلوميٽر (1,17,30,000 چورس میل) (بیو ودو کند)
آبادي	1,225,080,510 (2016؛ (بیو ودو کند)
آبادي گهاٽائي	منحصر علائقا. خارجي: • Bouvet ٻيٽ. • يونين فرينچ ۽ انٽارڪٽيڪا زمين . • هرڊ ٻيٽ ۽ ميڪڊونلڊ ٻيٽ. • سينٽ هيلينا، اسسينشن ۽ ٽرسٽان دا ڪنها. اندروني: فرانس • ميوٽ ۽ ري يونين. اٽلي • Pantelleria ۽ Pelagie ٻيٽ. مراڪش • ڏاکڻي صوبو. پورچوگالي • مديرا. داخل Alboran ٻيٽ، ڪينري ٻيٽ، Ceuta، Melilla، ۽ Plazas de soberanía. تنزانيا • زنجبار. يمن • سوڪوٽرا. ٻوليون 1250 کان 3000 ڏيهي ٻوليون. ٽائم زون UTC-1 کان UTC+4 بوٽ. پيلا. راگي ۽ پينٽي. ناريا سوٽا،
جی ڊي پي (نالي ماتر)	2.96 تریلین آمريڪی ڈالر 5ھون)
جی ڊي پي (خريداري سگهه برابري)	$8.05 trillion (2022 est; 4th)
جی ڊي پي في ماڻهو	2,180 آمريڪی ڈالر (نومینل، 2022ع جو اندازو) 6th)
مذھب	عیسائیت (49%) اسلام (42%) مقامی مذاھب (8%) بیا مذاھب (1%)
Demonym	آفريڪن
ديس	[[• آئيوري ڪوسٽ • الجزائر • انگولا • ايٿوپيا • اريٽيريا • استوائي گني • بينن • بوٽسوانا • برڪينا فاسو • برونڊي • تيونس • تنزانيا • ٽوگو • جبوتي • جمهوريه ڪانگو • جمهوري ڪانگو • چاڊ • ڏکڻ آفريڪا • ڏکڻ سوڊان • روانڊا • زيمبيا • زمبابوي • سوڊان • سيراليون • سينيگال • سيشيلز • سائو ٽوم • صوماليا • ڪيمرون • ڪيپ وردي • ڪينيا • گھانا • گيبون • گيمبيا • لائيبيريا • لیبیا • ليسوٿو • مالي • ماريٽانيا • ماريسش • مڊگاسڪر • مراڪش • مصر • ملاوي • موزمبيق • نائجر • نائجيريا • نميبيا • گني • گني بسائو • وسطي آفريڪي جمھوريا • يوگينڊا|54 تسليم ٿيل رياستون. 2 جزوي طور تسليم ٿيل رياستون. 4 منحصر علائقا.]]
آڌار	===لاڳاپيل خطا=== ٻاهريان • مائيوٽ • ري يونين • سينٽ هيلينا • اسانشیون ۽ ٽرسٽن ڊا ڪونها اندريان • ڪيناري ٻيٽ • سيوٽا • میڊيريا • میليلا External (4) Bouvet Island  ڏکڻ فرينچ ۽ انٽارڪٽيڪا زمين سانچو:Country data Heard Island and McDonald Islands سانچو:Country data Saint Helena, Ascension and Tristan da Cunha Internal (6+1 disputed)  فرانس (Mayotte and Réunion)  اٽلي (Pantelleria and Pelagie Islands)  مراڪش (Southern Provinces)  پورچوگال (Madeira)  اسپين (Alboran Island, Canary Islands, Ceuta, Melilla, and Plazas de soberanía)  تنزانيا (Zanzibar)  يمن (Socotra)
ٻوليون	1250–3000 native languages
ٽائم زون	UTC-1 to UTC+4
وڏا شهر	Largest urban areas: Cairo وڏو شهر وڏا شهري علائقا: قاهره لاگوس، ڪنشاسا، جوهانسبرگ، لوانڊا، خرطوم، اونيتشا، دارالسلام، عابدجان، اليگزينڊرريا، ڪيگالي، نيروبي، الجزائر، ڪيپ ٽائون، ڪنو، ڊاڪر، ڪاسابلانڪا، اديس ابابا، ڪمپالا. Lagos Kinshasa Johannesburg Luanda Khartoum Onitsha Dar es Salaam Abidjan Alexandria Kigali Nairobi Algiers Cape Town Kano Dakar Casablanca Addis Ababa Kampala

• نالو: آفريڪا
• پکيڙ: 30،370،000 چورس ڪلوميٽر

11،730،000 چورس ميل

• درجو: ٻيو وڏو کنڊ ايشيا کان پوءِ
• آبادي: 1،250،080،510 (ٻيو نمبر)
• ملڪ: 54 آزاد ملڪ (2 تڪراري)
• لاڳاپيل خطا:

ٻاهريان 3:

• مائيوٽ

• ري يونين

• سينٽ هيلينا

• اسنشن ۽ ٽرسٽن ڊا چونها

اندريان 4:

• ڪيناري ٻيٽ

• سيوٽا

• مڊيريا

• مليلا

ان براعظم جي اتر ۾ ميڊيٽرينين سمنڊ، اتر اوڀر ۾ سوئز جي اسٿمس (Isthamus) ۽ ڳاڙهي سمنڊ، ڏکڻ اوڀر ۾ هندي سمنڊ ۽ اولهه ۾ ائٽلانٽڪ سمنڊ آهي. براعظم ۾ مڊگاسڪر ۽ مختلف آرڪيپيلاگوس شامل آهن. اهو 54 مڪمل طور تي تسليم ٿيل خود مختيار رياستن تي مشتمل آهي، اٺ شهر ۽ جزائر جيڪي غير آفريقي رياستن جو حصو آهن، ۽ ٻه حقيقتون آزاد رياستون آهن جيڪي محدود يا غير تسليم ٿيل آهن. ھن ڳڻپ ۾ مالٽا ۽ سسلي شامل نه آھن، جيڪي ارضياتي طور تي آفريڪا کنڊ جو حصو آھن. الجزائر ايراضي جي لحاظ کان آفريڪا جو سڀ کان وڏو ملڪ آهي ۽ نائيجيريا آبادي جي لحاظ کان ان جو سڀ کان وڏو ملڪ آهي. افريقي قومون افريقي يونين جي قيام ذريعي تعاون ڪن ٿيون، جنهن جو صدر دفتر اديس ابابا ۾ آهي. آفريڪا خط استوا ۽ پرائم ميريڊين کي گھيرو ڪري ٿو. اهو واحد براعظم آهي جيڪو اتر جي نرم گرمي کان وٺي ڏاکڻي سخت گرمي وارن علائقن تائين پکڙيل آهي. براعظم جو وڏو حصو ۽ ان جا ملڪ اتر اڌ گول ۾ آهن، ۽ ان جو بیو وڏو حصو ۽ ڪيترائي ملڪ ڏاکڻي اڌ گول ۾ آهن. گهڻو ڪري کند ٽروپیڪل ٽاڪري ۾ واقع آهي، سواء اولهه صحارا، الجزائر، لبيا ۽ مصر، موريتانيا جي اترئين ٽپ ۽ مراکش، سيوٽا، ميليلا ۽ تيونس جا سمورا علائقا، جيڪي بدلي ۾ براعظم جي مٿان، ڪينسر جي ٽاڪري ۾ اتر معتدل علائقي ۾ واقع آهن. براعظم جي ٻئي انتها تي، ڏاکڻي نميبيا، ڏاکڻي بوٽسوانا، ڏکڻ آفريڪا جا وڏا حصا، ليسوٿو ۽ اسواٽيني جا سمورا علائقا ۽ موزمبيق ۽ مڊگاسڪر جا ڏاکڻيون ڪنارا، ڏاکڻي گرمي واري علائقي ۾ ڪيپري ڪورن جي ٽاڪري جي تري کان هيٺ واقع آهن.

آفريڪا انتهائي حياتياتي طور تي متنوع آهي; اهو براعظم آهي جنهن ۾ ميگافاونا جي سڀ کان وڏي تعداد آهي، ڇاڪاڻ ته اهو پليسٽوسين ميگافاونا جي ختم ٿيڻ کان گهٽ ۾ گهٽ متاثر ٿيو هو. بهرحال، آفريڪا پڻ وڏي پيماني تي ماحولياتي مسئلن کان متاثر ٿيو آهي، جن ۾ ٻيلن جي کوٽ، پاڻي جي کوٽ ۽ آلودگي شامل آهن. اهي ماحولياتي خدشات وڌيڪ خراب ٿيڻ جي اميد رکن ٿا جيئن موسمياتي تبديلي آفريڪا تي اثر انداز ٿئي ٿي. موسمياتي تبديلي تي گڏيل قومن جي بين الاقوامي حڪومتي پينل آفريقا جي براعظم جي طور تي موسمياتي تبديلي لاء سڀ کان وڌيڪ خطرناڪ سڃاڻپ ڪئي آهي.

آفريڪا جي تاريخ ڊگھي ۽ پيچيده آھي ۽ عالمي تاريخي برادريءَ پاران اڪثر ان کي ساراھيو ويو آھي. آفريڪا، خاص طور تي اڀرندي آفريڪا، وڏي پيماني تي انسانن ۽ هومينيڊائ (Hominidae) ڪليڊ (عظيم بندر) جي اصليت جي جڳھ طور قبول ڪيو ويو آھي. قديم ترين هومينيڊس ۽ انهن جا ابا ڏاڏا اٽڪل 7 ملين سال اڳ جا آهن، جن ۾ ساحیلوٿروپس چاڊینس (Sahelanthropus tchadensis)، آسٽروپاٿِيڪس آفريڪانس (Australopithecus africanus)، ای افارينسس (A. afarensis)، ھومو اریڪٽس (Homo erectus)، ایچ ھابیلس (H. habilis) ۽ ایچ ارگاسٽر (H. ergaster) شامل آهن ۽ قديم ترين هومو سيپيئن (جديد انسان) باقي آهن. ايٿوپيا، ڏکڻ آفريڪا ۽ مراکش، ترتيبوار 233,000، 259,000 ۽ 300,000 سال اڳ جي لڳ ڀڳ آهن، ۽ جديد انسان ( Homo sapiens) تقریبن 350,000-260,000 سال اڳ آفريڪا ۾ پيدا ٿيا. آفريڪا کي انسائيڪلوپيڊيا جي ماهرن طرفان پڻ سڀ کان وڌيڪ جينياتي طور تي متنوع کند ۽ نتيجي ۾ سڀ کان پرانو آباد سمجهيو ويندو آهي.

ابتدائي انساني تمدن، جهڙوڪ قديم مصر ۽ ڪارٿيج اتر آفريڪا ۾ پيدا ٿيا. تمدن، لڏپلاڻ ۽ واپار جي بعد ۾ ڊگهي ۽ پيچيده تاريخ جي پٺيان، آفريڪا قومن، ثقافتن ۽ ٻولين جي وڏي تنوع کي ميزبان ڪري ٿو. گذريل 400 سالن کان براعظم تي وڌندڙ يورپي اثر کي ڏٺو آهي. 16ھین صدي عيسويء ۾ شروع ٿي، اهو واپار ذريعي هليو ويو، بشمول ٽرانس-ائٽلانٽڪ غلامن جو واپار، جنهن آمريڪا ۾ وڏي آفريڪي ڊاسپورا آبادي پيدا ڪئي. 19ھین صدي جي آخر کان وٺي 20ھین صدي جي شروعات تائين، يورپي قومن تقريبن سڄي آفريڪا کي نوآباد ڪيو، هڪ نقطي تي پهچي ويو جڏهن صرف ايٿوپيا ۽ لائبیريا آزاد پوليٽيون (رياستون) هيون. آفريڪا ۾ موجود اڪثر رياستون ٻي عالمي جنگ کان پوءِ ڊي۔ڪالونائيزيشن جي اعلان جي عمل مان اڀريون.

سال 1960ع جي ڏهاڪي تائين آفريڪا جو گھڻو حصو مختلف يورپي ملڪن جي قبضي ۾ هيو ۽ ڊگھي غلامي کان پوء 1980ع جي ڏهاڪي ۾ تقريبن سڀني ملڪن کي آزادي ملي ملي وئي پر انهن جا وسيلا نئين آبادي جي دور ۾ هڙپ ڪيا ويا ان ڪري اقتصادي ۽ معاشي طور تي هي اڄ تائين مضبوط نه ٿي سگھيا آهن ۽ غربت ۾ ڦاٿل آهن. وڏي پيماني تي جهالت جي ڪري نسلي ۽ قومي تعصب به آفريڪي عوام جي دل ۾ پاڙون مضبوط ڪيون جن جي ڪري خوفناڪ جنگيون ٿيون جن ۾ لکين ماڻهو موت جو شڪار ٿيا.

 

دلڪش نظارن، گھاٽن جھنگن، وسيع ريگستانن ۽ گھاٽين وادين جي سرزمين  جتي اڄ 54 ملڪ آهن جن جا رهاڪو ڪيتريون ئي ٻوليون ڳالهائن ٿا.  آفريڪا جا اتر ۽ ڏکڻ وارا حصا تمام خشڪ ۽ گرم آهن جن جو گھڻو حصو ريگستان آهن. کنڊ جي اولهہ ۾ نائجر درياهہ وهي ٿو جيڪو وسيع گپڙاٽيل ڊيلٽا ٺاهيندو اوقيانوس وڏي سمنڊ ۾ ڪري ٿو. هن جي اوڀر ۾ ڪانگو درياهہ آفيڪا جي گھاٽن جھنگن مان گذري ٿو. کنڊ جي اوڀر واري حصي ۾ عظيم وادي شق (Great Rift Valley) ۽ ايٿوپيا جا مٿاهان ميدان آهن.  صحارا جو ريگستان اتر آفريڪا جي گھڻي حصي تي پکڙيل دنيا جو سڀ کان وڏو ريگستان آهي. کنڊ جي ٻين وڏن ريگستانن ۾ نميب ۽ ڪالاهاري شامل آهن. صحارا جي ريگستان جي ڏکڻ ۾ ريگستاني ۽ جھنگلي علائقا ڇڏي ڪري باقي سڄي کنڊ ۾ گاهه جا وڏا ميدان آهن جن کي سوانا چيو وڃي ٿو. اهي ميدان هاٿي سميت ٻين مشهور جانورن جو گھر آهن. هتي بارشن جي ڪري گھاٽا جھنگ آهن. هتان جي موسم گرم ۽ گھم سان ڀريل آهي. آفريڪا جا 15 ملڪ اهڙا آهن جن جون سرحدون سمنڊ سان نه ٿيون ملن جنهن جي ڪري تجارت ۽ مواصلات جا رابطا محدود آهن.

آفريڪا جي گھڻي آبادي ڳوٺن ۾ رهي ٿي پر ڪجهه وڏا شهر به آهن جن ۾ قاهره قابل ذڪر آهي، جنهن جي آبادي 65 لک آهي ۽ هي کند جو سڀ کان وڏو شهر آهي. اتر ۽ اوڀر جي گھڻن ملڪ جو مذهب اسلام آهي ۽ دنيا جي ٻين اسلامي ملڪن سان عالمي اسلامي ڀائيچاري جي گھاٽي رشتي ۾ ڳنڍيل آهن.

ايراضي جي لحاظ سان دنيا جو ٻيو وڏو کنڊ هئڻ باوجود آفريڪا جي آبادي گھڻي نه آهي  خاص ڪري ريگستاني علائقن ۾ آبادي نه هجڻ جي برابر آهي. گھڻي آبادي پاڻي جي ذخيرن ۽ زرخيز علائقن ۾ آهي. آفريڪا ۾ پيدائش جي شرح تمام گھڻي آهي جنهن جي ڪري آبادي ۾ تيزي سان اضافو ٿي رهيو آهي.

آفريڪا جي اڪثريت جو طرزِ زندگي تمام سادو آهي. ڪافڳ ملڪن ۾ تعليم عام ڪرڻ جي منصوبن تحت خواندگي ۽ صحت کي بهتر بڻائڻ جي ڪوشش ڪئي پئي وڃي.

کند جي ڏاکڻين علائقن خصوصاّّ ڏکڻ آفريڪا ۾ سڀ کان گھڻيون کاڻون آهن، جتان هيرو، سون، يورينيم ۽ ٽامو ڪڍيو وڃي ٿو. ٽامي جا سڀ کان گھڻا ذخيرا جمهوريه ڪانگو ۽ زيمبيا ۾ ملن ٿا. تيل الجزائر، انگولا، مصر، لیبیا ۽ نائجيريا ۾ نڪري ٿو.

آفريڪا ۾ مختلف قسمن جي ماحول ۾ مختلف فصل به ٿين ٿا. ڪجهه علائقن ۾ رٻڙ ۽ ڪيلو  اهم پوک آهن. ڪجهه علائقا چانهه ۽ ڪافي جي پوک ڪري مشهور آهن جن ۾ ڪينيا قابل ذڪر آهي.

آفريڪا ۾ گھڻيون صنعتون خام مال تي انحصار ڪن ٿيون. ڪجهه آفريڪي ملڪن جي صنعت هڪ ئي فصل يا معدني وسيلي تي منحصر آهي پر ڪافي شهرن ۾ مختلف صنعتون قائم ڪيون پيون وڃن. اتر آفريڪا جي ملڪن، نائجيريا ۽ ڏکڻ آفريڪا ۾ سڀ کان گھڻيون صنعتون آهن. کنڊ ۾ سڀ کان گھڻو تيل اتر آفريڪا جا مسلمان ملڪ ۽ اولهه ۾ اوقيانوس وڏي سمنڊ سان گڏ گڏ واقع هيٺين ملڪن مان ڪڍيو وڃي ٿو.

افريڪا دنيا جو گرم ترين کنڊ آهي جتي صحارا ريگستان ۾ 122 ڊگري فارن هائيٽ تائين گرمي پد ريڪارڊ ڪيو ويو آهي. اتر جا ساحلي علائقا تمام گرم ۽ خشڪ آهن ۽ بارشون تمام گھٽ ٿينديون آهن. ساحلي علائقن کان ڏکن طرف صحارا ريگستان بيابانن ۽ تيز خشڪ هوائن جو علائقو آهي.

زمين جي معيار مطابق آفريڪا ۾ مختلف قسمن جي زراعت ٿئي ٿي. جابلو علائقا جيئن روانڊا، يوگينڊا ۽ ڪينيا ۾ چانهه پوکي وڃي ٿي. اتر ۾ جتي پاڻي گھڻو نه آهي غذائي جنسون مقامي ماڻهن جي غذائي ضرورتن کي پورو ڪرڻ لاء پوکيون وڃن ٿيون. جڏهن ته ميوا، خارڪون ۽ زيتون ٻاهريان گھرايا وڃن ٿا. اولهه آفريڪا ۾ منڱ ڦريون، ڪوڪو ۽ ڪافي پوکي وڃي ٿي.

 

افري (Ifri) هڪ لاطيني نالو هو جيڪو نيل نديءَ جي اولهه ۾ ان وقت جي مشهور اتر آفريڪا جي رهاڪن لاءِ استعمال ڪيو ويندو هو، ۽ ان جي وسيع معنيٰ ۾ ميڊيٽرينين (قديم لبيا) جي ڏکڻ واري سڀني زمينن ڏانهن اشارو ڪيو ويندو هو. اهو نالو لڳي ٿو اصل ۾ لبيا جي هڪ قبيلي جو حوالو ڏنو ويو آهي، جيڪو جديد بربرن جو هڪ ابا آهي. نالو عام طور تي فونيشين لفظ ”افار“ سان ڳنڍيو ويندو هو، جنهن جي معنيٰ آهي ”مٽي“، پر سال 1981ع جي هڪ مفروضي تي زور ڏنو ويو آهي ته اهو بربر لفظ افري (ifri؛ جمع ifran) مان نڪتل آهي، جنهن جي معنيٰ ”غار“ آهي، غار ۾ رهندڙن جي حوالي سان. اهو ساڳيو لفظ الجيريا ۽ طرابلس کان بنو افران جي نالي ۾ ملي سگهي ٿو، هڪ بربر قبيلو اصل ۾ يفران (جيڪو عفران جي نالي سان پڻ مشهور آهي) اتر اولهه لبيا ۾، ۽ انهي سان گڏ مراکش جي شهر افران ۾ پڻ آباد آھي. رومن راڄ جي تحت، ڪارٿيج صوبي جو گاديءَ جو هنڌ ٿيو. سال 146 ق.م. ۾ ٽين پنڪ جنگ ۾ ڪارٿيجينئين جي شڪست کان پوءِ، ان کي آفريڪا پروڪنسولرس جو نالو ڏنو ويو، جنهن ۾ جديد لبيا جو ساحلي حصو به شامل هو. لاطيني سابقو -ica ڪڏهن ڪڏهن زمين کي ظاهر ڪرڻ لاءِ استعمال ڪري سگهجي ٿو (مثال طور، سيلٽائي (Celtae) کان سيلٽیڪا (Celtica) ۾، (جيئن جوليس سيزر استعمال ڪيو). افريقيا جو بعد ۾ مسلمان علائقو، بازنطيني (مشرقي رومن) سلطنت جي ایڪسارچاتس آفريڪائی (Exarchatus Africae) جي فتح کان پوءِ، پڻ نالي جي هڪ شڪل کي محفوظ ڪيو. رومن جي مطابق، آفريڪا مصر جي اولهه ۾ واقع آهي، جڏهن ته "ايشيا" لاء اناطوليا ۽ اوڀر ڏانهن زمينن ڏانهن اشارو ڪيو ويو. جاگرافيدان ٽالمي (85-165 عيسوي) پاران ٻن براعظمن جي وچ ۾ هڪ قطعي لڪير ٺاهي وئي هئي، جنهن ۾ اليگزينڊرريا کي پرائم ميريڊين سان گڏ اشارو ڪيو ويو هو ۽ سوئز جي اسٿمس ۽ ڳاڙهي سمنڊ کي ايشيا ۽ آفريڪا جي وچ ۾ حدون ٺاهيندي هئي. جيئن جيئن يورپين براعظم جي حقيقي حد کي سمجھندا ويا، تيئن تيئن ”آفريڪا“ جو خيال سندن علم ۾ وڌندو ويو. عربي آفریقہ (afrīqā) (مونثي اسم) ۽ افریقیہ (ifrīqiā)، ھاڻي عام طور تي آفریقیہ (afriqia) (مونث) 'آفريڪا'، افارہ ('afara؛ مٽي وارو) مان افار ( 'afar'؛ مٽي)، ۽ افیر ( 'afir'؛ پائوڊر) مان. سڪل، سج کان سڪي، سڪي ويو ۽ ’افارا‘ ’گرم واريءَ تي سج ۾ سڪي وڃڻ‘ يا ’مٽيءَ سان ڇڻڻ‘. ممڪن طور تي فونيشين فرقا ’ڪلوني، علحدگي‘ جي معنيٰ ۾.

تاريخ کان اڳ

 

آفريڪا کي سڀ کان وڌيڪ تاريخ کان اڳ جا ماھر علم بشریات (paleoanthropologists) انساني نسلن سان گڏ براعظم مان پيدا ٿيندڙ ڌرتيء تي سڀ کان پراڻو آباد علائقو سمجهي ٿو. 20ھین صديءَ جي وچ ڌاري، سائنسدانن ڪيترن ئي فوسلز ۽ انساني قبضي جا ثبوت دريافت ڪيا، شايد ست ملين سال اڳ (موجوده کان اڳ، بي پي). شروعاتي اپلائيڪ انسانن جي ڪيترن ئي نسلن جا فوسل باقي آهن جن جو خيال آهي ته جديد انسانن ۾ ترقي ڪئي وئي آهي، جهڙوڪ آسٽريلوپيٿيڪس آفرينسس ريڊيميٽري طور تي لڳ ڀڳ 3.0 کان 3.9 ملين سال بي پي، پیرانٿروپس بائیوسي (1.4 کان 2.3 ملين سال بي پي) ۽ ھومو ارگاسٽر (19 لک کان 6 لک سال بي پي) دريافت ڪيا ويا آهن. آفريڪا ۾ تقريباً 3,50,000 کان 2,60,000 سالن بي پي ۾ ھومو سیپئین (جدید انسان) جي ارتقا کان پوءِ، براعظم گهڻو ڪري شڪارين جي گروهن سان آباد هو. اهي پهريان جديد انسان آفريڪا ڇڏيا، آفريڪا جي ٻين لڏپلاڻ دوران تقريبن 50,000 سالن بي پي، براعظم کان ٻاهر نڪرندي، باب المندب جي پار ڳاڙهي سمنڊ جي مٿان، مراکش ۾ جبرالٽر جي آبنائي یا مصر ۾ سويز جو اسٿمس پار ڪيو ۽ باقي سڄي دنيا کي آباد ڪيو. آفريڪا براعظم اندر جديد انسانن جي ٻين لڏپلاڻن کي ان وقت جي تاريخ ڏني وئي آهي، ابتدائي انساني آبادي جا ثبوت ڏکڻ آفريڪا، ڏکڻ اوڀر آفريڪا، اتر آفريڪا ۽ صحارا ۾ مليا آهن.

تهذيب جو ظهور

صحارا جي ماپ, عالمي موسمي حالتن جي ڪري, تاريخي طور تي انتهائي متغير رهي آهي، ان جو علائقو تيزيءَ سان اڀرندو رهيو آهي ۽ ڪڏهن ڪڏهن غائب ٿي ويندو آهي. برفاني دور جي پڄاڻيءَ تي، اندازاً 10,500 ق.م. ۾، صحارا وري هڪ سائي زرخيز وادي بڻجي چڪي هئي، ۽ ان جي آفريڪي آبادي اندروني ۽ سامونڊي ڪنارن کان واپس سب سهارا آفريڪا ڏانهن موٽي آئي. تاسيلي اجار وادي، الجزائر ۾ هڪ آثار قديمه وارو ماڳ, پٿر جي فني نقاشيءَ ۾ هڪ زرخيز صحارا ۽ وڏي آباديءَ جو عڪس ڏيکاريو آهي، جيڪا شايد 10,000 ق.م. جو آهي. بهرحال، گرم ۽ خشڪ آبهوا جو مطلب اهو هو ته صحارا علائقو 5000 ق.م. 3500 ق.م. جي آس پاس، ڌرتيءَ جي مدار ۾ جھڪي وڃڻ سبب، تيزيءَ سان ريگستان ٿيڻ جو دور محسوس ڪيو. آبادي صحارا جي علائقي مان نڪري وئي ۽ ٻئي موتي کان هيٺ نيل جي واديءَ ڏانهن لڏي ويا. هتي هنن مستقل يا نيم مستقل آباديون ڪيون. هڪ وڏي موسمياتي تباهي، وچولي ۽ اڀرندي آفريڪا ۾ ڳري ۽ مسلسل برساتن کي گهٽايو. هن وقت کان وٺي، اوڀر آفريڪا ۾ خشڪ حالتون غالب آهن ۽ ايٿوپيا ۾ گذريل 200 سالن دوران تيزيء سان غالب ٿي. آفريڪا ۾ ڍورن جو پالڻ زراعت کان اڳ هو ۽ لڳي ٿو ته شڪاري گڏ ڪندڙ ثقافتن سان گڏ موجود هئا. اهو اندازو آهي ته 6000 ق.م. تائين، ڍورن کي اتر آفريڪا ۾ پاليو ويو. صحارا-نيل ڪمپليڪس رهائش ۾، ماڻهن ڪيترن ئي جانورن کي پاليو، جن ۾ گدو ۽ هڪ ننڍڙو اسڪرو سينگ واري بڪري شامل هئا، جيڪو الجيريا کان نوبيا تائين عام هو. 10,000 ق.م. ۽ 9,000 ق.م جي وچ ۾، برتن اولهه آفريڪا جي سوانا ۾ مالي جي علائقي, سب صحارا علائقن جي اترين حصن ۾ صحارا ۽ ساحل جي قدمن ۽ سوانان ۾ ايجاد ڪيا ويا.

جديد نيل-سهارن ۽ منڊي ثقافتن سان واسطو رکندڙ ماڻهن شايد 8000 ق.م. کان 6000 ق.م. ڌاري جهنگلي باجرا گڏ ڪرڻ شروع ڪيا. ان کان پوءِ ڪڪڙ، تربوز، ارڙي ۽ ڪپهه به گڏ ڪيا ويا. سورگم پهريون ڀيرو اڀرندي سوڊان ۾ 4000 ق.م. جي ڀرسان پاليو ويو، جيڪا انساني تاريخ ۾ زراعت جي ابتدائي مثالن مان هڪ آهي. 2000 ق.م. جديد دور جي موريتانيا جي آس پاس جي ماڻهن مٽيءَ جا برتن ٺاهڻ شروع ڪيا ۽ پٿر جون آباديون (مثال طور، ٽيچٽ، اوالاتا) تعمير ڪيون. مڇي مارڻ، هڏن جي ٿلهي هارپون استعمال ڪندي، وڌندڙ برساتن مان ٺهيل ڪيترن ئي ندين ۽ ڍنڍن ۾ هڪ اهم سرگرمي بڻجي وئي. اولهه آفريڪا ۾، گندو مرحلو سيناگال کان ڪيمرون تائين وڌندڙ برساتي ٻيلن ۽ وڻن واري سوانا ۾ داخل ٿيو. 9,000 ق.م. ۽ 5,000 ق.م. جي وچ ۾ نائجر-ڪانگو ڳالهائيندڙن تيل پام ۽ رفيا پام کي پاليو. ڪاري اکين وارا مٽر ۽ ووانڊيزيا (آفريڪن اخروٽ, سپاري نٽ)، پاليا ويندا هئا، ان کان پوءِ اوڪرا ۽ ڪولا نٽس پاليا ويندا هئا. جتان گھڻا ٻوٽا ٻيلن ۾ اڀريا، نائجر-ڪانگو ڳالهائيندڙن ٻيلن کي صاف ڪرڻ لاءِ پالش ٿيل پٿر جا ڪوهاڙا ايجاد ڪيا. 4000 ق.م. جي آس پاس، سهارا جي موسم انتهائي تيز رفتاري سان خشڪ ٿيڻ لڳي. هن موسمياتي تبديليءَ سبب ڍنڍون ۽ درياهه وڏي پيماني تي سُڪي ويا ۽ ريگستان ۾ واڌارو ٿيو. ان جي نتيجي ۾، آباديءَ لاءِ سازگار زمين جي مقدار ۾ گهٽتائي آئي ۽ هاري برادرين جي اولهه آفريڪا جي وڌيڪ اڀرندڙ آبهوا لڏپلاڻ کي همٿايو ويو. پهرين ملينيم ق.م (1000 ق.م) تائين، اتر آفريڪا ۾ لوهه جو ڪم متعارف ڪرايو ويو. ان وقت جي آس پاس اهو پڻ سب سهارا آفريڪا جي حصن ۾ يا ته اتي آزاد ايجاد ذريعي يا اتر کان ڦهليل قائم ٿيو. اهو 500 عيسوي جي لڳ ڀڳ اڻڄاتل حالتن هيٺ غائب ٿي ويو، جيڪو لڳ ڀڳ 2,000 سال گذريو ۽ 500 ق.م. تائين، اولهه آفريڪا ۾ دھاتي ڪم عام ٿيڻ لڳو. لوهه جو ڪم مڪمل طور تي 500 ق.م م مصر، اتر آفريڪا، نوبيا ۽ ايٿوپيا مان ٽامي جون شيون جيڪي 500 ق.م. اهو تجويز ڪيو ويو ته ٽرانس-سهارن واپاري نيٽ ورڪ هن تاريخ تائين قائم ڪيا ويا آهن.

ابتدائي تهذيبون

اٽڪل 3300 ق.م ۾، تاريخي رڪارڊ اتر آفريڪا ۾ قديم مصر جي فرعون تمدن ۾ خواندگي جي عروج سان کلي ٿو. دنيا جي سڀ کان قديم ۽ سڀ کان ڊگهي عرصي واري تمدن مان هڪ، مصري رياست 343 ق. مصري اثر جديد دور جي لبيا ۽ نوبيا تائين، ۽ مارٽن برنال جي مطابق، اتر ۾ ڪريٽ تائين پهتو. تمدن جو هڪ آزاد مرڪز فينيشيا سان واپاري لنڪس سان گڏ ڪارٿيج ۾ اتر-اولهه آفريڪا جي ساحل تي ٽائر کان فونيشين پاران قائم ڪيو ويو. آفريڪا جي يورپي جستجو قديم يونانين ۽ رومن سان شروع ٿي. 332 ق.م ۾، اليگزينڊر عظيم کي آزاديء جي طور تي پارسي-قبضي مصر ۾ استقبال ڪيو ويو. هن مصر ۾ اليگزينڊرريا جو بنياد وڌو، جيڪو سندس موت کان پوءِ ٽالمي خاندان جي خوشحال راڄڌاني بڻجي ويندو.

رومن سلطنت پاران اتر آفريڪا جي ميڊيٽرينين سامونڊي ڪناري جي فتح کان پوء، علائقي کي اقتصادي ۽ ثقافتي طور تي رومن سسٽم ۾ ضم ڪيو ويو. رومن آبادي جديد تيونس ۾ ۽ ٻين هنڌن تي سامونڊي ڪناري سان واقع ٿي. اتر آفريڪا جو اصلوڪو سيپٽيميس سيويرس پهريون رومي شهنشاهه هو، جيڪو اڄوڪي ليبيا ۾ ليپٽس مئگنا ۾ پيدا ٿيو؛ سندس ماءُ اطالوي رومن هئي ۽ سندس پيءُ پنڪ هو. عيسائيت انهن علائقن ۾، يهوديا کان مصر ۽ رومن دنيا جي سرحدن کان ٻاهر نوبيا تائين، ابتدائي تاريخ ۾ پکڙجي وئي. تازو اهو، 340 ع تائين، اکسومي (Aksumite) سلطنت جو رياستي مذهب بڻجي چڪو هو. سائرو-يوناني مشنري، جيڪي ڳاڙهي سمنڊ جي رستي آيا، هن نظرياتي ترقي جا ذميوار هئا. 7ھین صدي جي شروعات ۾، نئين ٺاهيل عرب اسلامي خلافت مصر ۽ پوء اتر آفريڪا ۾ وڌايو. ٿوري وقت ۾، مقامي بربر اشرافيه مسلمان عرب قبيلن ۾ ضم ٿي چڪي هئي. اٺين صدي عيسويءَ ۾ جڏهن اموي راڄڌاني دمشق جو خاتمو ٿيو، تڏهن بحر روم جو اسلامي مرڪز شام کان اتر آفريڪا ۾ قيروان ڏانهن منتقل ٿي ويو. اسلامي اتر آفريڪا متنوع بڻجي چڪو هو ۽ صوفين، عالمن، فقیهن ۽ فلسفين جو هڪ مرڪز هو. مٿي ذڪر ڪيل دور ۾، خاص ڪري واپاري رستن ۽ لڏپلاڻ ذريعي، اسلام سب۔صحارا آفريڪا تائين پکڙجي ويو.

اولهه آفريڪا ۾ اڄوڪي موريطانيا ۾ ڌرٽيچٽ(Dhar Tichitt) ۽ اوالاٽا (Oualata) (2,000 ق.م. جو شمار) اٽڪل 500 پٿر جون آباديون صحارا جي اڳوڻي سوانا ۾ علائقي کي گندو ڪن ٿا. ان جا رهواسي ماهيگيري ڪندا هئا ۽ جوار پوکيندا هئا. اهو آگسٽين هال جي مطابق، مانڊي (Mandé) ماڻهن جا سونينڪ شايد اهڙين آبادين جي تعمير جا ذميوار هئا. 300 ق.م جي آس پاس، علائقو وڌيڪ ويران ٿي ويو ۽ آباديون ختم ٿيڻ شروع ٿي ويون، گهڻو ڪري ڪومبي صالح ڏانهن منتقل ڪيو ويو. آرڪيٽيڪچر جا ثبوت ۽ ٿانون جي طرزن جي مقابلي مان معلوم ٿئي ٿو ته ڌرٽيچٽ جو تعلق گھانا سلطنت سان هو. جيني۔جينو (Djenné-Djenno) (اڄوڪي مالي ۾) 300 ق.م جي آس پاس آباد ٿيو، ۽ شهر هڪ وڏي لوهه جي دور جي آباديءَ لاءِ وڌيو، جيئن ته ڀريل قبرستانن ان جو ثبوت آهي. رهندڙ اڏاوتون سج جي سڪل مٽيءَ مان ٺهيل هيون. 250 ق.م تائين، جيني۔جينو هڪ وڏو، ترقي يافته بازار شهر بڻجي چڪو هو. وڌيڪ ڏکڻ، مرڪزي نائيجيريا ۾، تقريبا 1,500 ق.م، نوڪ ثقافت جوس پليٽ تي ترقي ڪئي. اهو هڪ انتهائي مرڪزي برادري هئي. نوڪ ماڻهن ٽيراڪوٽا ۾ زندگين جي نمائندگي ڪئي، جن ۾ انساني سر ۽ انساني شڪلون، هاٿي ۽ ٻيا جانور شامل آهن. 500 ق.م تائين، ۽ ممڪن آهي ته ان کان اڳ، اهي لوهه ڳائي رهيا هئا. 200ع ڌاري نوڪ ڪلچر ختم ٿي چڪو هو. اڻڄاتل حالتن هيٺ، تقريبن 2,000 سالن تائين رهي، 500 عيسوي جي ڀرسان غائب ٿي ويو. نوڪ ٽيراڪوٽس سان اسٽائلسٽڪ مماثلتن جي بنياد تي، يوروبا جي بادشاهي آئیفی (Ife) ۽ بينن جي بیني بادشاهت جي برانز جي مجسمن کي اڳئين نوڪ ڪلچر جي روايتن جو تسلسل قرار ڏنو ويو آهي.

نائين کان اٺين صدي

نوآبادياتي دور سان اگ آفريڪا شايد 10,000 کان وڌيڪ مختلف رياستن ۽ سياسي انتظامن جي ڪيترن ئي مختلف قسمن جي سياسي تنظيم ۽ حڪمراني سان منسوب ڪيو ويو آهي. انهن ۾ شڪار گڏ ڪرڻ وارن جا ننڍا خانداني گروهه شامل هئا، جهڙوڪ ڏکڻ آفريڪا جا سين ماڻهو؛ وڏا ۽ وڌيڪ منظم گروهه جيئن ته مرڪزي، ڏاکڻي ۽ اڀرندي آفريڪا جي بنتو ڳالهائيندڙ ماڻهن جي خانداني قبيلي جا گروپ؛ هورن آف آفريڪا ۾ وڏي پيماني تي ٺهيل قبيلي جا گروهه؛ وڏي سواحلي (Sahelian) سلطنتون؛ ۽ خودمختيار شهري رياستون ۽ سلطنتون جهڙوڪ ایڪان جون؛ ادو، يوروبا، ۽ اِگبو ماڻهو اولهه آفريڪا ۾؛ ۽ ڏکڻ اوڀر آفريڪا جا سواحلي ساحلي واپاري شهر شامل هئا.

 

نائين صدي عيسوي تائين، خانداني رياستن جو هڪ سلسلو، جنهن ۾ ابتدائي هاؤسا رياستون شامل هيون، سب۔صحارا سوانا جي اولهه وارن علائقن کان وچ سوڊان تائين پکڙيل هيون. انهن رياستن ۾ سڀ کان وڌيڪ طاقتور گھانا، گاو، ۽ ڪانيم-بورنو سلطنت هئا. گھانا يارھين صديءَ ۾ زوال پذير ٿيو، پر مالي سلطنت طرفان ڪامياب ٿيو، جنھن تيرھين صديءَ ۾ گھڻو ڪري مغربي سوڊان کي مضبوط ڪيو. ڪانیم يارهين صدي ۾ اسلام قبول ڪيو. اولهه آفريقا جي ساحلي علائقن ۾، آزاد سلطنتون مسلمانن جي اُتر کان ٿورو اثرائتو ٿي وڌيون. نري (Nri) جي بادشاهي نائين صدي جي چوڌاري قائم ڪئي وئي ۽ پهرين مان هڪ هئي. اهو اڄوڪي نائيجيريا ۾ قديم ترين بادشاهن مان هڪ آهي ۽ ايز نيري (Eze Nri) جي حڪمراني هئي. نيري سلطنت ان جي وسيع برونز لاء مشهور آهي، جيڪو اگبو۔اڪوو (Igbo-Ukwu) جي شهر ۾ مليو. برونز نائين صدي عيسويءَ کان وٺي تاريخ جا آهن.

آئيفي جي بادشاهي، تاريخي طور تي انهن يوروبا شهری رياستن يا بادشاهن مان پهرين، هڪ پادري اوبا (يوروبا ٻولي ۾ 'بادشاهه' يا 'حڪمران') جي تحت حڪومت قائم ڪئي، جنهن کي اووني آف آئيفي سڏيو ويندو آهي. آئيفي (Ife) کي اولهه آفريڪا ۾ وڏي مذهبي ۽ ثقافتي مرڪز جي طور تي ياد ڪيو ويو، ۽ ان جي منفرد قدرتي روايت جي برانز جي مجسمي لاء. حڪومت جو آئيفي۔ماڊل اويو سلطنت ۾ اختيار ڪيو ويو، جتي ان جا اوباس يا بادشاهن، جن کي اويو جي الافنس سڏيو ويندو آهي، هڪ ڀيرو وڏي تعداد ۾ ٻين يوروبا ۽ غير يوروبا شهري رياستن ۽ بادشاهن کي سنڀاليو؛ داهومي جي فون سلطنت اويو جي ڪنٽرول هيٺ غير يوروبا ڊومينز مان هڪ هئي. الموردون Almoravids صحارا مان هڪ بربر خاندان هو، جيڪو يارهين صديءَ دوران اتر اولهه آفريڪا ۽ آئیبرين جزيره نما جي وسيع ايراضيءَ تي پکڙجي ويو. بنو هلال ۽ بنو معقل، عرب بدوون قبيلن جو مجموعو هو، جيڪي يارهين ۽ تيرهين صديءَ جي وچ ۾ مصر جي ذريعي اولهه طرف لڏي آيا هئا. انهن جي لڏپلاڻ جو نتيجو عربن ۽ بربرن جي ميلاپ جي نتيجي ۾ ٿيو، جتي مقامي ماڻهو عرب ٿي ويا، ۽ عرب ثقافت مقامي ثقافت جي عناصر کي اسلام جي متحد فريم ورڪ تحت جذب ڪيو.

 

مالي جي ٽٽڻ کان پوءِ، سوني علي (1464-1492) نالي هڪ مقامي اڳواڻ وچ نائجر ۽ اولهندي سوڊان جي علائقي ۾ سونگھائي سلطنت جو بنياد وڌو ۽ ٽرانس-صحارا واپار تي قبضو ڪري ورتو. سوني علي 1468ع ۾ ٽمبڪٽو ۽ 1473ع ۾ جيني تي قبضو ڪري، واپاري آمدنيءَ ۽ مسلمان واپارين جي تعاون تي پنهنجي حڪومت قائم ڪئي. سندس جانشين اسڪيا محمد اول (1493-1528) اسلام کي سرڪاري دين بنايو، مسجدون تعمير ڪيون، ۽ گاؤ مسلمان عالمن تائين پهچايو، جن ۾ المغيلي (d.1504) به شامل آهي، جيڪو سوڊاني آفريڪي مسلم اسڪالر شپ جي هڪ اهم روايت جو باني هو. يارهين صديءَ تائين، ڪجهه هاوسا رياستون، جهڙوڪ ڪانو، جيگاوا، ڪٽسينا ۽ گوبير ترقي يافته شهر بڻجي ويا هئا جيڪي واپار، قافلن جي خدمت ڪرڻ ۽ سامان جي پيداوار ۾ مشغول هئا. پندرهين صديءَ تائين، اهي ننڍيون رياستون ان دور جي وڏين سوڊاني سلطنتن جي ڀر ۾ هيون، جيڪي اولهه ۾ سونگھائي ۽ اوڀر ۾ ڪانيم بورنو کي خراج پيش ڪنديون ھیون.

غلامن جو واپار

 

آفريڪا ۾ غلاميءَ جو رواج گھڻو ھو. 15هين ۽ 19هين صديءَ جي وچ ۾، ائٽلانٽڪ غلامن جو واپار اندازاً 70 لک کان هڪ ڪروڙ 20 لک (12 ملين) غلامن کي نئين دنيا تائين پهچايو.

 

ان کان علاوه، 10 لک (هڪ ملين) کان وڌيڪ يورپين کي بربري قزاقن پاران قبضو ڪيو ويو ۽ 16هين ۽ 19ھین صدي جي وچ ۾ اتر آفريڪا ۾ غلام طور وڪرو ڪيو ويو.

 

اولهه آفريڪا ۾، سال 1820ع ۾ ائٽلانٽڪ غلامن جي واپار جي زوال سبب مقامي سياست ۾ ڊرامائي معاشي تبديليون آيون. غلامن جي واپار جي بتدريج زوال، نئين دنيا ۾ غلامن جي گهرج جي گهٽتائي، يورپ ۽ آمريڪا ۾ غلاميءَ جي خلاف قانون سازيءَ ۾ واڌ ۽ برطانوي رائل نيوي جي اولهه آفريڪا جي سامونڊي ڪناري تي وڌندڙ موجودگي، آفريڪي رياستن کي مجبور ڪيو ته هو نيون معاشي پاليسيون اختيار ڪن. سال 1808ع ۽ 1860ع جي وچ ۾، برطانوي ويسٽ آفريڪا اسڪواڊرن تقريبا 1,600 غلام ٻيڙيون قبضو ڪيو ۽ 1,50,000 آفريڪن کي آزاد ڪيو جيڪي ٻيڙين تي سوار هئا. افريقي اڳواڻن جي خلاف به ڪارروائي ڪئي وئي جن واپار کي غيرقانوني قرار ڏيڻ لاءِ برطانوي معاهدن تي راضي ٿيڻ کان انڪار ڪيو، مثال طور سال 1851ع ۾ معزول ٿيل ”لاگوس جي قبضي واري بادشاهه“ جي خلاف. مغربي آفريڪا جي وڏين طاقتون؛ اسانتي ڪانفیڊریشي، داهومي جي سلطنت ۽ اويو سلطنت، تبديليءَ جي موافقت جا مختلف طريقا اختيار ڪيا. اسانتي (Asante) ۽ داهومي (Dahomey) پام آئل، ڪوڪو، ڪاٺ ۽ سون جي صورت ۾ "جائز واپار" جي ترقي تي ڌيان ڏنو، جيڪو اولهه آفريڪا جي جديد برآمداتي واپار جو بنياد بڻيو. اويو سلطنت (Oyu Empire)، موافقت ڪرڻ ۾ ناڪام ٿي، گهرو جنگين ۾ ختم ٿي وئي.

نوآبادياتي دور

 

آفريڪا لاءِ اسڪریمبل ”نئون سامراج“ (1833ع سان 1914ع تائین) جي دور ۾ ستن مغربي يورپي طاقتن (فرانس، برطانيه، اٽلي، بيلجيم، اسپين، پرتگال ۽ هالينڊ) وچ ۾ آفريڪا جي اڪثر ملڪن تي حملي، نوآبادياتي ۽ ورهاڱي جو عمل هو. سال 1870ع ۾، براعظم جو 10 سيڪڙو رسمي طور تي يورپي ڪنٽرول هيٺ هو. سال 1914ع تائين، اهو انگ وڌي 90 سيڪڙو تائين پهچي چڪو هو، صرف لائبريا ۽ ايٿوپيا پنهنجي مڪمل خودمختياري برقرار رکيا هئا.

سال 1884ع جي برلن ڪانفرنس آفريڪا ۾ يورپي نوآبادياتي ۽ واپار کي منظم ڪيو ۽ "اسڪريمبل" جي علامت طور ڏٺو وڃي ٿو. 19ھین صدي جي آخري چوٿين ۾، يورپي امپائرن جي وچ ۾ ڪافي سياسي رقابتون موجود هيون، جن "اسڪریمبل" لاءِ زور ڏنو. 19ھین صديءَ جي پوئين سالن ۾ ”غير رسمي سامراج“ مان هڪ منتقلي نظر آئي، فوجي اثر ۽ اقتصادي تسلط سان سڌي حڪمراني ڏانهن. ٻنهي عالمي جنگين جي نتيجي ۾ يورپي نوآبادياتي سلطنتن جي زوال سان، انهن جي اڪثر آفريڪي ملڪيتن سرد جنگ دوران آزادي حاصل ڪئي. بهرحال، پراڻن سامراجي حدون ۽ اقتصادي نظام جيڪي "اسڪریمبل" پاران لاڳو ڪيا ويا هئا، افريقي ملڪن جي سياست ۽ معيشتن کي متاثر ڪري رهيا آهن.

آزاديءَ جي جنگ

 

يورپين طرفان سامراجي راڄ ٻي عالمي جنگ جي خاتمي تائين جاري رهیو، جڏهن لڳ ڀڳ سڀئي باقي رهيل نوآبادياتي علائقا آهستي آهستي رسمي آزادي حاصل ڪري ويا. آفريقا ۾ آزاديءَ جون تحريڪون ٻي عالمي جنگ کانپوءِ زور وٺن ٿيون، جنهن ڪري وڏيون يورپي طاقتون ڪمزور ٿي ويون. سال 1951 ۾، لیبیا هڪ اڳوڻي اطالوي ڪالوني، آزادي حاصل ڪئي. سال 1956 ۾، تيونس ۽ مراکش فرانس کان پنهنجي آزادي حاصل ڪئي.

 

گھانا مارچ 1957ع ۾ آزاديء جي عطا ڪيل سب صحارا نوآبادين مان پھريون بڻجي ويو. باقي براعظم جا اڪثر حصو ايندڙ ڏهاڪي ۾ آزاد ٿي ويا. سب صحارا آفريڪا ۾ پرتگال جي غير ملڪي موجودگي، خاص طور تي انگولا، ڪيپ ورڊي، موزمبيق، گني بساؤ ۽ ساؤ ٽومي ۽ پرنسيپ ۾ 16ھین صدي عيسويءَ کان سال 1975ع، لزبن، پرتگال ۾ ايسٽادو نووو جي حڪومت جو تختو اونڌو ٿيڻ تائین قائم رهي. روڊيشيا هڪ طرفي طور تي سال 1965ع ۾ برطانيه کان آزاديء جو اعلان ڪيو، ايان سمٿ جي سفيد اقليتي حڪومت جي تحت، پر بين الاقوامي طور تي هڪ آزاد رياست طور تسليم نه ڪيو ويو (زمبابوي وانگر) سال 1980ع تائين، جڏهن ڪارو قوم پرست هڪ تلخ گوريلا جنگ کان پوء اقتدار حاصل ڪيو. جيتوڻيڪ ڏکڻ آفريڪا پهرين آفريڪي ملڪن مان هڪ هو جنهن آزادي حاصل ڪئي، پر رياست، شروعاتي طور تي ووٽ ڏيڻ جي حق جي ذريعي ۽ سال 1956ع کان سال 1994ع تائين نسلي علحدگيءَ جي نظام ذريعي، جنهن کي اپارٿید (Apartheid) طور سڃاتو وڃي ٿو، ملڪ جي سفيد اقليت جي قبضي هيٺ رهي.

 

 

 

 

Mansa Musa

برفاني دور جي پڄاڻيءَ تي، اندازاً 10,500 ق.م.، صحارا وري هڪ سرسبز وادي بڻجي چڪي هئي، ۽ ان جي آفريڪي آبادي سب صحارا آفريڪا جي اندرين ۽ ساحلي بلندين کان موٽي آئي، جنهن ۾ پٿر جي فن جي تصويرن سان گڏ هڪ زرخيز وادي کي ظاهر ڪيو ويو آهي. صحارا ۽ وڏي آبادي ٽاسيلي اين نجر ۾ دريافت ڪئي وئي جيڪا شايد 10,000 ق.م. تنهن هوندي. گرم ۽ خشڪ آبهوا جو مطلب اهو آهي ته 5000 ق.م. تائين، صحارا علائقو وڌ کان وڌ خشڪ ٿيندو پيو وڃي. 3500 ق.م. جي آس پاس، ڌرتيءَ جي مدار ۾ جھڪي وڃڻ سبب، صحارا تيزيءَ سان ريگستان ٿيڻ جو دور محسوس ڪيو. آبادي صحارا جي علائقي مان نڪرندي نيل جي وادي ۾ ٻيءَ موتي جي ھيٺان ھليو، جتي ھنن مستقل يا نيم مستقل آباديون ٺاھيون. هڪ وڏي موسمياتي تباهي وچولي ۽ اڀرندي آفريڪا ۾ ڳري ۽ مسلسل برساتن کي گهٽايو. هن وقت کان وٺي، خشڪ حالتون مشرقي آفريڪا ۾ غالب ٿي چڪي آهي ۽، گذريل 200 سالن دوران، ايٿوپيا ۾.

 

اٽڪل 3300 ق.م ۾، تاريخي رڪارڊ اتر آفريڪا ۾ قديم مصر جي فرعون تمدن ۾ خواندگي جي عروج سان کلي ٿو. دنيا جي سڀ کان قديم ۽ سڀ کان ڊگهي عرصي واري تمدن مان هڪ، مصري رياست 343 ق. مصري اثر جديد دور جي لبيا ۽ نوبيا تائين، ۽ مارٽن برنال جي مطابق، اتر ۾ ڪريٽ تائين پهتو. تمدن جو هڪ آزاد مرڪز فينيشيا سان واپاري لنڪس سان گڏ ڪارٿيج ۾ اتر-اولهه آفريڪا جي ساحل تي ٽائر کان فونيشين پاران قائم ڪيو ويو. آفريڪا جي يورپي جستجو قديم يونانين ۽ رومن سان شروع ٿي. 332 ق.م ۾، اليگزينڊر عظيم کي آزاديء جي طور تي پارسي-قبضي مصر ۾ استقبال ڪيو ويو. هن مصر ۾ اليگزينڊرريا جو بنياد وڌو، جيڪو سندس موت کان پوءِ ٽالمي خاندان جي خوشحال راڄڌاني بڻجي ويندو.

 

 

آفريڪا ڌرتيءَ جي سڀ کان وڏي زمين مان ٽن وڏن ڏکڻ طرفن جي پروجيڪشن مان سڀ کان وڏو آهي. ميڊيٽرينين سمنڊ ذريعي يورپ کان جدا ٿي، اهو اتر۔اوڀر انتها تي سوئز جي اسٿمس، (سوئز ڪينال ذريعي تقسیم ٿيل)، 163 ڪلوميٽر (101 ميل) ويڪرو، اڪثر ڪري آفريڪا جو حصو پڻ سمجهيو ويندو آهي، ايشيا سان جدا ٿئي تو. ساحلي پٽي 26,000 ڪلوميٽر (16,000 ميل) ڊگھي آھي ۽ ساحل جي گہرے نشانن جي غير موجودگي حقيقت مان واضح ٿئي ٿي ته يورپ، جيڪو صرف 1,04,00,000 چورس ڪلوميٽر (40,00,000 اسڪوائر ميل) تي پکڙيل آھي؛ آفريڪا جي مٿاڇري جو اٽڪل ٽيون حصو 32,000 ڪلوميٽر (20,000 ميل) جي ساحلي پٽي تي مشتمل آهي. سڀ کان وڌيڪ اتر واري نقطي کان، راس بن ساڪا تيونس ۾ ('21°37° اتر)، سڀ کان وڌيڪ ڏکڻ واري نقطي تائين، ڪيپ اگلھاس ڏکڻ آفريڪا ۾ ("15'51°34 ڏکڻ)، تقريبن 8,000 ڪلوميٽر (5,000 ميل) جي فاصلي تي آهي. ڪيپ ورڊي، ("22'33°17 اولهه)، سڀ کان اولھ وارو نقطو، تقريباً 7,400 ڪلوميٽر (4,600 ميل) راس ھافون ("52'27°51 اوڀر)، سڀ کان وڌيڪ اوڀر وارو پروجیڪشن جيڪو ڪيپ گارڊافوئي، آفريڪا جي هارن جي چوٽي، جي پاڙيسري آھي. آفريڪا جو سڀ کان وڏو ملڪ الجزائر آهي ۽ ان جو سڀ کان ننڍو ملڪ سيچلس آهي، جيڪو اوڀر ساحل کان هڪ ٻيٽن جو مجموعو (Archipelago) آهي. براعظم جي سرزمين تي سڀ کان ننڍو ملڪ گيمبيا آهي.

آفريڪي پليٽ

آفريڪي پليٽ، جنهن کي نوبين پليٽ به چيو ويندو آهي، هڪ وڏي ٽيڪٽونڪ پليٽ آهي جنهن ۾ آفريڪا جو گهڻو حصو شامل آهي (سواءِ ان جي اڀرندي ڀاڱي ۽ اولهه ۽ ڏکڻ ڏانهن ويجھي سامونڊي پٽي جي). اهو اتر ۾ آمريڪي پليٽ ۽ اولهه ڏانهن ڏکڻ آمريڪي پليٽ (مڊ-ائٽلانٽڪ ريج کان الڳ ٿيل)؛ عربي پليٽ ۽ صومالي پليٽ اوڀر ۾؛ يوريشين پليٽ، ايجين پليٽ ۽ اناتولين پليٽ اتر ۾ ۽ ڏکڻ ۾ انٽارڪٽڪ پليٽ سان جڙيل آهي. 60 ملين سال ۽ 10 ملين سال اڳ جي وچ ۾، صومالي پليٽ آفريڪي پليٽ کان اوڀر آفريڪا جي رفٽ سان گڏ ٿيڻ شروع ڪيو. جيئن ته آفريقا جو براعظم آفريڪا ۽ صومالي ٻنهي پليٽن جي ڪرسٽ تي مشتمل آهي، ڪجهه ادب آفريڪا جي پليٽ کي نوبين پليٽ جي طور تي اشارو ڪري ٿو ته جيئن ان کي مجموعي طور تي براعظم کان ڌار ڪري سگهجي.

موسم

آفريڪا جي آبهوا ان جي بلند ترين چوٽيءَ تي اڀرندڙ سب-آرڪٽڪ (Subarctic) تائين آھي. ان جو اتر اڌ حصو بنيادي طور تي ريگستان، يا خشڪ آهي، جڏهن ته ان جي مرڪزي ۽ ڏاکڻي علائقن ۾ سوانا جا ميداني ۽ گھڻا جنگل (باراني جنگل) علائقا آهن. ان جي وچ ۾، اتي هڪ سنگت آهي، جتي ٻوٽن جا نمونا جهڙوڪ ساحل ۽ اسٽيپ غالب آهن. آفريڪا ڌرتيءَ تي گرم ترين براعظم آهي ۽ سڄي زمين جي مٿاڇري جو 60 سيڪڙو خشڪي ۽ ريگستانن تي مشتمل آهي. ليبيا ۾ 1922 ۾ سڀ کان وڌيڪ رڪارڊ ٿيل گرمي پد جو رڪارڊ °58 سينٽي گريڊ (°136 فاران هائٽ) 2013 ۾ ختم ڪيو ويو.

موسمياتي تبديليون

پاڻي جا وسيلا

پاڻيءَ جي ترقي ۽ انتظام آفريڪا ۾، سرحد پار پاڻي جي وسيلن (دريائن، ڍنڍن ۽ آبي ذخيرن) جي گهڻائي جي ڪري پيچيده آهن. تقريباً 75 سيڪڙو سب۔صحارا آفريڪا 53 بين الاقوامي نديئن جي بيسنن ۾ اچي ٿو جيڪي گھڻن سرحدن کي پار ڪن ٿا. اها خاص رڪاوٽ به هڪ موقعي ۾ تبديل ٿي سگهي ٿي جيڪڏهن علائقي جي آبي وسيلن جي ترقيءَ ۾ سرحد پار تعاون جي صلاحيت کي استعمال ڪيو وڃي. مثال طور زیمبيزي نديءَ جو هڪ گھڻ-سيڪٽرل تجزيو ڏيکاري ٿو ته ريپري تعاون ڪنهن به اضافي سيڙپڪاري کان سواءِ مضبوط توانائي جي پيداوار ۾ 23 سيڪڙو اضافو ڪري سگهي ٿو. بين الاقوامي تعاون لاءِ ڪيترائي ادارتي ۽ قانوني فريم ورڪ موجود آهن، جهڙوڪ زیمبيزي درياهه اٿارٽي، سدرن آفريڪن ڊولپمينٽ ڪميونٽي (SADC) پروٽوڪول، وولٽا درياهه اٿارٽي ۽ نيل بيسن ڪميشن. بهرحال، سياسي ارادي کي اڳتي وڌائڻ لاءِ اضافي ڪوششن جي ضرورت آهي، انهي سان گڏ مالي صلاحيت ۽ ادارتي فريم ورڪ جي ضرورت آهي جنهن جي لاءِ گهربل ملٽيليٽرل ڪوآپريٽو ڪم ۽ سڀني رپيرين لاءِ بهتر حل جي ضرورت آهي.

آفريڪي يونين

آفريڪا يونين (AU) ھڪ براعظمي يونين آھي جنھن ۾ 55 ميمبر رياستون شامل آھن. يونين اديس ابابا، ايٿوپيا، ان جي هيڊ ڪوارٽر طور، 26 جون 2001 تي قائم ڪئي وئي. يونين سرڪاري طور تي 9 جولاء 2002 تي آفريقي اتحاد جي تنظيم (OAU) جي جانشين جي طور تي قائم ڪئي وئي. جولاءِ 2004 ۾، آفريڪي يونين جي پين آفريڪن پارليامينٽ (PAP) کي ڏکڻ آفريڪا ۾ ميڊرانڊ ۾ منتقل ڪيو ويو، پر انساني ۽ عوام جي حقن تي آفريقي ڪميشن اديس ابابا ۾ ئي رهي. افريقي يونين ڪميشن، افريقي يونين جي آئيني ايڪٽ پاران ٺاهي وئي آهي، جنهن جو مقصد آفريقي اقتصادي ڪميونٽي، هڪ وفاق مشترڪه، قائم ڪيل بين الاقوامي ڪنوينشن جي تحت هڪ رياست ۾ تبديل ڪرڻ آهي. آفريڪي يونين ۾ پارلياماني حڪومت آهي، جيڪا آفريقي يونين حڪومت جي نالي سان مشهور آهي، جنهن ۾ قانون سازي، عدالتي ۽ انتظامي ادارن شامل آهن. ان جي اڳواڻي آفريڪن يونين جي صدر ۽ رياست جو سربراهه آهي، جيڪو پڻ پين آفريڪن پارليامينٽ جو صدر آهي. هڪ شخص پي اي پي ۾ چونڊجي وڃڻ سان افريقي يونين جو صدر بڻجي ٿو، ۽ بعد ۾ PAP ۾ اڪثريت جي حمايت حاصل ڪري ٿو. آفريقي پارليامينٽ جي صدر جا اختيار ۽ اختيار آئيني ايڪٽ ۽ پين-آفريڪن پارليامينٽ جي پروٽوڪول مان نڪتل آهن، انهي سان گڏ آفريقي معاهدن ۽ بين الاقوامي معاهدن پاران مقرر ڪيل صدارتي اختيار جي وراثت، بشمول جيڪي سيڪريٽري جنرل جي ماتحت آهن. OAU سيڪريٽريٽ (AU ڪميشن) PAP ڏانهن. AU جي حڪومت سڀني يونين، علائقائي، رياست ۽ ميونسپل اختيارين تي مشتمل آهي، انهي سان گڏ سوين ادارن، جيڪي گڏجي اداري جي روزاني معاملن کي منظم ڪن ٿا. وسيع انساني حقن جي ڀڃڪڙي اڃا تائين آفريڪا جي ڪيترن ئي حصن ۾, اڪثر ڪري رياست جي نگراني هيٺ ٿئي ٿي. اڪثر اهڙيون ڀڃڪڙيون سياسي سببن جي ڪري ٿينديون آهن، اڪثر ڪري گهرو ويڙهه جي ضمني اثر طور ٿينديون آهن. جن ملڪن ۾ انساني حقن جون وڏيون ڀڃڪڙيون رپورٽ ٿيون آهن انهن ۾ تازو وقتن ۾ ڊيموڪريٽڪ ريپبلڪ آف ڪانگو، سيراليون، لائبيريا، سوڊان، زمبابوي ۽ آئيوري ڪوسٽ شامل آهن.

• آئيوري ڪوسٽ

• الجزائر

• انگولا

• ايٿوپيا

• اريٽيريا

• استوائي گني

• بينن

• بوٽسوانا

• برڪينا فاسو

• برونڊي

• تيونس

• تنزانيا

• ٽوگو

• جبوتي

• جمهوريه ڪانگو

• جمهوري ڪانگو

• چاڊ

• ڏکڻ آفريڪا

• ڏکڻ سوڊان

• روانڊا

• زيمبيا

• زمبابوي

• سوڊان

• سيراليون

• سينيگال

• سيشيلز

• سائو ٽوم

• صوماليا

• ڪيمرون

• ڪيپ وردي

• ڪينيا

• گھانا

• گيبون

• گيمبيا

• لائيبيريا

• لیبیا

• ليسوٿو

• مالي

• ماريٽانيا

• ماريسش

• مڊگاسڪر

• مراڪش

• مصر

• ملاوي

• موزمبيق

• نائجر

• نائجيريا

• نميبيا

• گني

• گني بسائو

• وسطي آفريڪي جمھوريا

• يوگينڊا

لاڳاپيل خطا

ٻاهريان

• مائيوٽ

• ري يونين

• سينٽ هيلينا

• اسانشیون ۽ ٽرسٽن ڊا ڪونها

اندريان

• ڪيناري ٻيٽ

• سيوٽا

• میڊيريا

• میليلا

 

پڻ ڏسو: آفريڪا ۾ اسلام

 

جڏهن ته افريقي مختلف قسم جي مذهبي عقيدن کي مڃيندا آهن، ماڻهن جي اڪثريت افريقي مذهبن يا انهن جی حصن جو احترام ڪن ٿا. جڏهن ته، رسمي سروي يا مردم شماري ۾، گهڻا ماڻهو انهن وڏن مذهبن جي سڃاڻپ ڪندا جيڪي براعظم کان ٻاهر آيا آهن، خاص طور تي نوآبادياتي ذريعي سان. هن جا ڪيترائي سبب آهن، بنيادي هڪ نوآبادياتي خيال آهي ته افريقي مذهبي عقيدن ۽ عمل ڪافي سٺا نه آهن. مذهبي عقيدن ۽ انگن اکرن تي مذهبي وابستگي اچڻ مشڪل آهي ڇاڪاڻ ته اهي اڪثر ڪري ان حڪومتن لاءِ، جن سان مذهبي آبادي آهي، هڪ حساس موضوع آهن. ورلڊ بڪ انسائيڪلوپيڊيا جي مطابق، اسلام ۽ عيسائيت آفريڪا ۾ ٻه وڏا مذهب آهن. اسلام اتر آفريڪا سان گڏو گڏ اولهه آفريڪا ۾ سڀ کان وڌيڪ پکڙيل آهي ۽ ڪيترن ئي اتر ۽ اولهه آفريڪي ملڪن جو رياستي مذهب آهي، جهڙوڪ الجزائر، جتي 99 سيڪڙو آبادي اسلام تي عمل ڪري ٿي.

 

 

ڏاکڻي، ڏکڻ اوڀر ۽ وچ آفريڪا جي اڪثر حڪومتن ۾ ماڻهن جي اڪثريت، انهي سان گڏ هورن آف آفريڪا ۽ اولهه آفريڪا جي وڏي حصي ۾، عيسائين جي سڃاڻپ ڪن ٿا. قبطي عيسائي مصر ۾، 36 ملين پيروڪارن سان، هڪ وڏي اقليت آهي ۽ ايٿوپين آرٿوڊوڪس چرچ ايٿوپيا ۾ 51 ملين پيروڪارن سان، سڀ کان وڏو چرچ آهي.

 

انسائيڪلوپيڊيا برٽانيڪا جي مطابق، آبادي جو 45 سيڪڙو عيسائي، 40 سيڪڙو مسلمان آهن ۽ 10 سيڪڙو روايتي مذهبن جي پيروي ڪندا آهن. افريقين جو ٿورڙو تعداد هندو، ٻڌ ڌرم، ڪنفيوشس، بهائي، يا يهودي آهن. آفريڪا ۾ لادین پڻ اقليت ۾ آھن.

 

 

 

Cold War

 

جڏهن ته افريقي مختلف قسم جي مذهبي عقيدن کي مڃيندا آهن، ماڻهن جي اڪثريت افريقي مذهبن يا انهن جی حصن جو احترام ڪن ٿا. جڏهن ته، رسمي سروي يا مردم شماري ۾، گهڻا ماڻهو انهن وڏن مذهبن جي سڃاڻپ ڪندا جيڪي براعظم کان ٻاهر آيا آهن، خاص طور تي نوآبادياتي ذريعي سان. هن جا ڪيترائي سبب آهن، بنيادي هڪ نوآبادياتي خيال آهي ته افريقي مذهبي عقيدن ۽ عمل ڪافي سٺا نه آهن. مذهبي عقيدن ۽ انگن اکرن تي مذهبي وابستگي اچڻ مشڪل آهي ڇاڪاڻ ته اهي اڪثر ڪري ان حڪومتن لاءِ، جن سان مذهبي آبادي آهي، هڪ حساس موضوع آهن. ورلڊ بڪ انسائيڪلوپيڊيا جي مطابق، اسلام ۽ عيسائيت آفريڪا ۾ ٻه وڏا مذهب آهن. اسلام اتر آفريڪا سان گڏو گڏ اولهه آفريڪا ۾ سڀ کان وڌيڪ پکڙيل آهي ۽ ڪيترن ئي اتر ۽ اولهه آفريڪي ملڪن جو رياستي مذهب آهي، جهڙوڪ الجزائر، جتي 99 سيڪڙو آبادي اسلام تي عمل ڪري ٿي.

 

 

ڏاکڻي، ڏکڻ اوڀر ۽ وچ آفريڪا جي اڪثر حڪومتن ۾ ماڻهن جي اڪثريت، انهي سان گڏ هورن آف آفريڪا ۽ اولهه آفريڪا جي وڏي حصي ۾، عيسائين جي سڃاڻپ ڪن ٿا. قبطي عيسائي مصر ۾، 36 ملين پيروڪارن سان، هڪ وڏي اقليت آهي ۽ ايٿوپين آرٿوڊوڪس چرچ ايٿوپيا ۾ 51 ملين پيروڪارن سان، سڀ کان وڏو چرچ آهي.

 

انسائيڪلوپيڊيا برٽانيڪا جي مطابق، آبادي جو 45 سيڪڙو عيسائي، 40 سيڪڙو مسلمان آهن ۽ 10 سيڪڙو روايتي مذهبن جي پيروي ڪندا آهن. افريقين جو ٿورڙو تعداد هندو، ٻڌ ڌرم، ڪنفيوشس، بهائي، يا يهودي آهن. آفريڪا ۾ لادین پڻ اقليت ۾ آھن.

 

ھن جدول ۾ ملڪن کي گڏيل قومن پاران استعمال ڪيل جاگرافيائي ذيلي خطن جي اسڪيم جي مطابق ورهايو ويو آھي، ۽ ڊيٽا شامل ڪيل ذريعن جي حوالي سان آرٽيڪلز ۾ شامل آھن. جتي اهي مختلف آهن، پروسيوس واضح طور تي ظاهر ڪيا ويا آهن.

نشان	پرچم	ریجن جو نالو پرچم جی گڈ	ایراضی (چورس کلومیٹر)	آبادی	سال	کثافت (فی چورس کلومیٹر)	گاديء	آفیشیل بولی م نالا	آئ ایس او 3166-1
North Africa
		Algeria	2,381,740	46,731,000	2022	17.7	Algiers	الجزائر (al-Jazāʾir)/Algérie	DZA
	سانچو:Country data Canary Islands	Canary Islands (Spain)	7,492	2,154,905	2017	226	Las Palmas de Gran Canaria, Santa Cruz de Tenerife	Canarias	IC
		Pelagie Islands (Italy)	25.5	6,556	2019	247	Lampedusa	Pelagie/Isole Pelagie/Ìsuli Pilaggî	ITA
	سانچو:Country data Ceuta	Ceuta (Spain)	20	85,107	2017	3,575	—	Ceuta/Sebta/سَبْتَة (Sabtah)	EA
		Egypt	1,001,450	82,868,000	2012	83	Cairo	مِصر (Miṣr)	EGY
		Libya	1,759,540	6,310,434	2009	4	Tripoli	ليبيا (Lībiyā)	LBY
	سانچو:Country data Madeira	Madeira (Portugal)	797	245,000	2001	307	Funchal	Madeira	PRT-30
	سانچو:Country data Melilla	Melilla (Spain)	12	85,116	2017	5,534	—	Melilla/Mlilt/مليلية	EA
		Morocco	446,550	35,740,000	2017	78	Rabat	المغرب (al-maḡrib)/ⵍⵎⵖⵔⵉⴱ (lmeɣrib)/Maroc	MAR
		Sudan	1,861,484	30,894,000	2008	17	Khartoum	Sudan/السودان (as-Sūdān)	SDN
		Tunisia	163,610	10,486,339	2009	64	Tunis	تونس (Tūnis)/Tunest/Tunisie	TUN
	سانچو:Country data Western Sahara	Western Sahara	266,000	405,210	2009	2	El Aaiún	الصحراء الغربية (aṣ-Ṣaḥrā' al-Gharbiyyah)/Taneẓroft Tutrimt/Sáhara Occidental	ESH
East Africa
		Burundi	27,830	8,988,091	2009	323	Gitega	Uburundi/Burundi/Burundi	BDI
		Comoros	2,170	752,438	2009	347	Moroni	Komori/Comores/جزر القمر (Juzur al-Qumur)	COM
		Djibouti	23,000	828,324	2015	22	Djibouti	Yibuuti/جيبوتي (Jībūtī)/Djibouti/Jabuuti	DJI
		Eritrea	121,320	5,647,168	2009	47	Asmara	Eritrea	ERI
		Ethiopia	1,127,127	84,320,987	2012	75	Addis Ababa	ኢትዮጵያ (Ītyōṗṗyā)/Itiyoophiyaa/ኢትዮጵያ/Itoophiyaa/Itoobiya/ኢትዮጵያ	ETH
		French Southern Territories (France)	439,781	100	2019	—	Saint Pierre	Terres australes et antarctiques françaises	FRA-TF
		Kenya	582,650	39,002,772	2009	66	Nairobi	Kenya	KEN
		Madagascar	587,040	20,653,556	2009	35	Antananarivo	Madagasikara/Madagascar	MDG
		Malawi	118,480	14,268,711	2009	120	Lilongwe	Malaŵi/Malaŵi	MWI
		Mauritius	2,040	1,284,264	2009	630	Port Louis	Mauritius/Maurice/Moris	MUS
	سانچو:Country data Mayotte	Mayotte (France)	374	223,765	2009	490	Mamoudzou	Mayotte/Maore/Maiôty	MYT
		Mozambique	801,590	21,669,278	2009	27	Maputo	Moçambique/Mozambiki/Msumbiji/Muzambhiki	MOZ
	سانچو:Country data Réunion	Réunion (France)	2,512	743,981	2002	296	Saint Denis	La Réunion	FRA-RE
		Rwanda	26,338	10,473,282	2009	398	Kigali	Rwanda	RWA
		Seychelles	455	87,476	2009	192	Victoria	Seychelles/Sesel	SYC
		Somalia	637,657	9,832,017	2009	15	Mogadishu	𐒈𐒝𐒑𐒛𐒐𐒘𐒕𐒖 (Soomaaliya) /الصومال (aṣ-Ṣūmāl)	SOM
	سانچو:Country data Somaliland	Somaliland	176,120	5,708,180	2021	25	Hargeisa	Soomaaliland/صوماليلاند (Ṣūmālīlānd)
		South Sudan	619,745	8,260,490	2008	13	Juba	South Sudan	SSD
		Tanzania	945,087	44,929,002	2009	43	Dodoma	Tanzania/Tanzania	TZA
		Uganda	236,040	32,369,558	2009	137	Kampala	Uganda/Yuganda	UGA
		Zambia	752,614	11,862,740	2009	16	Lusaka	Zambia	ZMB
		Zimbabwe	390,580	11,392,629	2009	29	Harare	Zimbabwe	ZWE
Central Africa
		Angola	1,246,700	12,799,293	2009	10	Luanda	Angola	AGO
		Cameroon	475,440	18,879,301	2009	40	Yaoundé	Cameroun/Kamerun	CMR
		Central African Republic	622,984	4,511,488	2009	7	Bangui	Ködörösêse tî Bêafrîka/République centrafricaine	CAF
		Chad	1,284,000	10,329,208	2009	8	N'Djamena	تشاد (Tšād)/Tchad	TCD
		Republic of the Congo	342,000	4,012,809	2009	12	Brazzaville	Congo/Kôngo/Kongó	COG
		Democratic Republic of the Congo	2,345,410	69,575,000	2012	30	Kinshasa	République démocratique du Congo	COD
		Equatorial Guinea	28,051	633,441	2009	23	Malabo	Guinea Ecuatorial/Guinée Équatoriale/Guiné Equatorial	GNQ
		Gabon	267,667	1,514,993	2009	6	Libreville	gabonaise	GAB
		São Tomé and Príncipe	1,001	212,679	2009	212	São Tomé	São Tomé e Príncipe	STP
Southern Africa
		Botswana	600,370	1,990,876	2009	3	Gaborone	Botswana/Botswana	BWA
		Eswatini	17,363	1,123,913	2009	65	Mbabane	eSwatini/Eswatini	SWZ
		Lesotho	30,355	2,130,819	2009	70	Maseru	Lesotho/Lesotho	LSO
		Namibia	825,418	2,108,665	2009	3	Windhoek	Namibia	NAM
		South Africa	1,219,912	51,770,560	2011	42	Bloemfontein, Cape Town, Pretoria	yaseNingizimu Afrika/yoMzantsi-Afrika/Suid-Afrika/Afrika-Borwa/Aforika Borwa/Afrika Borwa/Afrika Dzonga/yeNingizimu Afrika/Afurika Tshipembe/yeSewula Afrika	ZAF
West Africa
		Benin	112,620	8,791,832	2009	78	Porto-Novo	Bénin	BEN
		Burkina Faso	274,200	15,746,232	2009	57	Ouagadougou	Burkina Faso	BFA
		Cape Verde	4,033	429,474	2009	107	Praia	Cabo Verde/Kabu Verdi	CPV
		The Gambia	11,300	1,782,893	2009	158	Banjul	The Gambia	GMB
		Ghana	239,460	23,832,495	2009	100	Accra	Ghana	GHA
		Guinea	245,857	10,057,975	2009	41	Conakry	Guinée	GIN
		Guinea-Bissau	36,120	1,533,964	2009	43	Bissau	Guiné-Bissau	GNB
		Ivory Coast	322,460	20,617,068	2009	64	Abidjan, Yamoussoukro	Côte d'Ivoire	CIV
		Liberia	111,370	3,441,790	2009	31	Monrovia	Liberia	LBR
		Mali	1,240,000	12,666,987	2009	10	Bamako	Mali/Maali/مالي (Mālī)/𞤃𞤢𞥄𞤤𞤭 (Maali)/ߡߊߟߌ (Mali)	MLI
		Mauritania	1,030,700	3,129,486	2009	3	Nouakchott	موريتانيا (Mūrītānyā)	MRT
		Niger	1,267,000	15,306,252	2009	12	Niamey	Niger	NER
		Nigeria	923,768	166,629,000	2012	180	Abuja	Nigeria	NGA
	سانچو:Country data Saint Helena, Ascension and Tristan da Cunha	Saint Helena, Ascension and Tristan da Cunha (United Kingdom)	420	7,728	2012	13	Jamestown	Saint Helena, Ascension and Tristan da Cunha	SHN
		Senegal	196,190	13,711,597	2009	70	Dakar	Sénégal	SEN
		Sierra Leone	71,740	6,440,053	2009	90	Freetown	Sierra Leone	SLE
		Togo	56,785	6,019,877	2009	106	Lomé	togolaise	TGO
Africa Total			30,368,609	1,001,320,281	2009	33

Arms	Flag	Name of region and territory, with flag	Area (km²)	Population	Year	Density (per km²)	Capital
Northern Africa
		Algeria	2,381,740	34,178,188	2009	14	Algiers
	سانچو:Country data Canary Islands	Canary Islands (Spain)	7,492	2,118,519	2010	226	Las Palmas de Gran Canaria, Santa Cruz de Tenerife
	سانچو:Country data Ceuta	Ceuta (Spain)	20	71,505	2001	3,575	—
	style="text-alig

حوالا