پاشایەتی

یاسایی ڕامیاری و دەسەڵاتی پادشا لەوانەیە جیاواز بێت لە سنووردار و بە شێوەیەکی ھێمایی (پاشایەتی دەستووری) ، بۆ بەتەواوەتی ئۆتۆکراسی (پاشایەتی رەھا) ، و دەتوانێت فراوان بێت لە سەرانسەری بوارەکانی جێبەجێکاری، یاسادانان، و دادوەری.

پادشایەتییەکان لە زۆر دۆخدا میراتگری بوون، زۆرجار سەردەمی خانەدانیان دروست دەکرد. لەگەڵ ئەوەشدا پاشایەتیی ھەڵبژێردراو ڕوویداوە. ئەرستۆکراتەکان، ھەرچەندە لە بنەڕەتدا نین پاشایەتی نین، زۆرجار وەک کۆمەڵێک کەس رۆڵی پاشایەتی و پڕکردنەوەی دامەزراوەکانی پێکھاتوو (بۆ نموونە، فەرمانڕەوایەتیی و دادگا) ، کە زۆرێک لە توخمەکانی پاشایەتی ئۆلیگارکی دەگێڕن.

پاشاکان دەتوانن ناونیشانە جۆراوجۆرەکانیان وەک ئیمپراتۆر، پاشا، شاژن، ڕاجا، خان، پاشا، قەیسەر، سوڵتان، شا، یان فیرعەون ھەڵبگرن. پاشایەتییەکان دەتوانن فیدراسیۆن، یەکێتیی کەسی و شانشینەکان پێکبھێنن لەگەڵ پاشکۆیەکان لەڕێگەی پەیوەندی کەسی لەگەڵ پاشا، کە ھۆکارێکی باوە بۆ پاشاکان کە چەندین ناونیشانیان ھەیە.

پاشایەتی باوترین جۆری میری بوو تا سەدەی بیستەم، کە لەو کاتەدا کۆمارییەکان زۆرێک لە پاشایەتیەکانیان گۆڕی. ئەمڕۆ ٤٣ نەتەوەی سەروەر لە جیھاندا پاشایان ھەیە، لەنێویاندا ١٥ شانشینی کۆمۆنوێڵد کە پاشا چارلز سێیەم وەک ڕیێبەری وڵاتیان ھاوبەش دەکەن. جگە لەمە، کۆمەڵێک دەزگای پاشایەتی ژێر نەتەوەیی ھەیە. زۆربەی پاشایەتییە ھاوچەرخەکان بە شێوەیەکی گشتی پاشایەتییە دەستورییەکانن، لەژێر دەستووردا ڕۆڵی یاسایی و ڕێوڕەسمی تایبەتیان بۆ پاشا دەمێنێتەوە، دەسەڵاتێکی سنووردار یان ھیچ دەسەڵاتێکی ڕامیارییان نییە، ھاوشێوەی سەرکردەکانی وڵات لە کۆماری پەرلەمانی.

فۆرمێکی ھاوشێوەی پلەوپایە کۆمەڵایەتییەکان کە ناسراوە بە سەرکردایەتی یان پاشایەتی خێڵەکی پێش مێژووییە. سەرکردەکان چەمکی پێکھێنانی وڵاتیان پێشکەش کرد، کە لە شارستانیەتەکانی وەک مێزۆپۆتامیا میسری کۆنەوە و شارستانیەتی دۆڵی ئیندوسەوە دەستی پێکرد. لە ھەندێک لە بەشەکانی جیھان، سەرکردەکان بوون بە پاشایەتی. ھەندێک لە کۆنترین پاشایەتییە تۆمارکراوەکان و بەڵگەیان لەسەر دراوە بریتی بوون لە نارمەر، فیرعەون لە میسری کۆن لە ساڵی ٣١٠٠ پێش زایین، و ئینمباراگێسی، پاشایەکی سۆمەری لە کیش لە ساڵی ٢٦٠٠ پێش زایین.

لە سەرەتاترین تۆمارەکان، پاشاکان دەتوانن ڕاستەوخۆ میراتگری بن، لەکاتێکدا ئەوانی تر لەنێو ئەندامانی ڕێگەپێدراو ھەڵدەبژێردرێن. لەگەڵ میسری، ھیندی، میزۆپۆتامیا، سوودانی، نۆژەنکراوەی پرۆتۆ-ئەندۆ-ئەورووپی، و ئەوانی تر، پاشا ئەرکێکی پیرۆزی ڕاستەوخۆ پەیوەست بوو بە قوربانی و ھەندێک جار بە ھەبوونی باوباپیرانی خودایی ناسرابوو، کە لەوانەیە بیرۆکەیەکی مافی خودایی پاشاکان دامەزراندبێت.

پۆلیبیۆس پاشایەتی وەک یەکێک لە سێ فۆڕمی بنەڕەتی "دڵسۆز"ی میری (پادشایەتی، ئەرستۆکراسی و دیموکراسی) دیاری کرد، کە دژی سێ فۆڕمەی بنەڕەتیی "بەدخوو"ی میری بوو (زۆرداری، ئۆلیگارکی و ئۆکلۆکراتی). پاشا لە سەردەمی دێرینی کلاسیکدا زۆرجار بە "پاشا" یان "سەرکردە" ناسراوە (وەرگێردراوە لە ئەرکۆن، Basileus، Rex، Tyrannos، ھتد..) یان وەک " شاژن" (basilinna). پۆلیبیۆس لە بنەڕەتدا پاشایەتی وەک بەشێک لە کۆمارییەکان تێگەیشت، بەڵام لە سەردەمی کۆنەوە پاشایەتی پێچەوانەی فۆڕمەکانی کۆماری بوو، کە دەسەڵاتی جێبەجێکاری لەلایەن ھاوڵاتی ئازاد و کۆمەڵەکانیانەوە بەڕێوەدەبرێت. لە سەدەی چوارەمی پێش زایین، نووسینی ھیندۆسی ئەرتاسسترا، ئاکاری پاشایەتی دەخاتە ڕوو. لە سەردەمی دێرین، ھەندێک لە پاشایەتییەکان لەناوچوون بۆ ئەو جۆرە کۆبوونەوانە لە ڕۆما (کۆماری ڕۆمانی، ٥٠٩ پێش زایین) و ئەسینا (دیموکراسی ئەسینا ٥٠٠ پێش زایینی).

لە سەدەی حەڤدەھەمدا، پاشایەتی بەرەنگاری بووەوە بەھۆی پەرەسەندنی پەرلەمانیزمەوە بۆ نموونە لەڕێگەی کۆبوونەوەی ناوچەیی (وەک کۆنفیدراڵی ئایسلەند، لاندسگێمێندی سویسرا و دواتر تاگسوتنگ، و بزووتنەوەی کۆمەڵگەیی ناوەڕاست کە پەیوەستە بە سەرھەڵدانی مافەکانی شارەکانی ناوەڕاست) و لەلایەن دژە پاشایەتیی مۆدێرنەوە بۆ نموونە لەڕێدانی کاتی پاشایەتیی ئینگلتەرا لە لایەن پەرلەمانی ئینگلتەراوە لە ١٦٤٩، شۆڕشی ئەمریکی ١٧٧٦ و شۆڕشی فەڕەنسی و شۆڕشی ١٧٧٩. یەکێک لە زۆرێک لە ڕکابەرانی ئەو ئاراستەیە ئێلیزابێس داوبارن بوو، کە دیالۆگی نێوان کلرا نیڤیڵ و لویسا میلس، لەسەر دڵسۆزی (١٧٩٤) تێیدا "لویسای ساویلکە، کە سەرسامە بە ئازادی، تۆم پێین و ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا، کە لەلایەن کلراەوە دەربارەی پەسەندکردنی خودا بۆ پاشایەتی" و کاریگەری ژنان لەسەر پیاوان پێشکەش دەکرێت.

لەو کاتەوە داکۆکیکردن لە ھەڵوەشاندنەوەی پاشایەتی یان کۆمارییەکان بە کۆمارییزم ناودەبرێت، لەکاتێکدا داکۆکیکردنی پاشایەتی بە پاشاخوازی ناودەبردرێت. وەک کۆمارییەکان بوون بە جۆرێکی دژە و جێگرەوەی میری بۆ پاشایەتی، سەرەڕای ئەوەی ھەندێکیان پێشێلکاریان بینیوە لەڕێگەی سەرکردەی وڵاتی درێژخایەنە یان تەنانەت میراتگرییەکانەوە، وەک لە کۆریای باکوور.

لەگەڵ سەرھەڵدانی کۆماریخوازی، دابەشبوونێکی جیاواز لەنێوان کۆماریخوازمی لە ڕامیایی سەدەی نۆزدەھەمدا پەرەی سەند (وەک ڕادیکالیزمی دژە-پاشایەتی) و کۆنپارێزی یان تەنانەت پاشایەتیی کاردانەوە. لە سەدەی بیستەمی دواتردا زۆرێک لە وڵاتان پاشایەتییان ھەڵوەشاندەوە و بوون بە کۆماری، بەتایبەتی لەدوای جەنگی جیھانیی یەکەم و جەنگی جیھانیی دووەم.

ئەمڕۆ ٤٣ نەتەوەی سەروەر لە جیھاندا پاشایان ھەیە، لەنێویاندا ١٥ شانشینی کۆمۆنوێڵد کە چارلز سێیەم وەک سەرۆکی وڵات. زۆربەی پاشاکانی مۆدێرنە پاشاکانی دەستوریین، کە ڕۆڵێکی یاسایی و ڕێوڕەسمی ھەیە بەڵام دەسەڵاتێکی سنووردار یان ھیچ دەسەڵاتێکی ڕامیارییان نییە لەژێر دەستووردا. زۆرێک لەوانە پێیان دەوترێت کۆماری جێنشین، بەتایبەتی لە وڵاتە بچووکەکاندا دەمێننەوە.

لە ھەندێک لە نەتەوەکان، وەک مەغریب، قەتەر، لیختنشتاین و تایلەند، پاشای میراتگری کاریگەریی ڕامیاری زیاتری ھەیە لە ھەموو سەرچاوەیەکی تری دەسەڵات لە ویلایەتەکەدا، تەنانەت ئەگەر لەلایەن فەرمانی دەستوورییەوە بێت.

بەگوێرەی توێژینەوەیەکی ساڵی ٢٠٢٠، پاشایەتی وەک سیستەمێکی فەرمانڕەوایی سەریھەڵدا بەھۆی کارامەیی لە بڕیاردان بە دانیشتوانێکی زۆر و ناوچەی فراوان لە ماوەی ئەو کاتانەی کە ڕێکخستنی ئەو دانیشتوانە قوورس بوو. نووسەران دەڵێن کە پاشایەتی وەک جۆرێکی کارا لە ڕژێم کەمبووەتەوە لەگەڵ داھێنان لە تەکنەلۆژیای پەیوەندی و گواستنەوە، چونکە کارامەیی پاشایەتی بە بەراورد لەگەڵ جۆرەکانی تری ڕژێم دابەزی.

•  دەروازەی پاشایەتی