Монархия

μοναρχία — «джангыз кеси оноу»: грек. μόνος — «джангыз, бир» эмда грек. ἀρχων — «ие, тамада») — кърал оноуну формасыды, бу формада баш кърал оноу бир адамны къолундады — монархда (корольда, патчахда, императорда, герцогда, эрцгерцогда, солтанда, эмирде, ханда…) эмда, осуйлукъ болуб балаларына къалыучанды бу орун.

Полномочияларына кёре

• Абсолют монархия — монархны учсуз-къыйырсыз властны къолунда тутхан форма. Абсолют монархияда властны органы болургъа боллукъду, алай а ол монархны аллында джууаблыды, халкъны келечилиги эм кёбю бла, насигъатчы органла боладыла (бизни заманда Саудия Арабия).
• Конституциялы монархия — монархны власты конституция бла, неда джазылмагъан джорукъла бла, адетле бла чекленнген формадым. Конституциялы монархия эки тюрлю болады: дуалист монархия (Австрия-Венгрия империя 1867—1918 дждж., Япония 1889—1945 дждж., бизни заманда Мароккода, Иорданияда, Кувейтде, сора бир талай тюрлениуле бла Монако бла Лихтенштейнде барды ) эмда парламент монархия (бусагъатда Уллу Британия, Дания, Швеция).
  • Парламент монархия — монархны власты болмагъан, къуру келечилик функцияланы джюрютген конституциялы монархияды. Парламент монархияда правительство, башха органладан эсе власты кёб болгъан, парламентни аллында джууаблыды.
  • Дуалист монархия (лат. Dualis — экили) — монархны власты артына дери тыйылмагъан формады, мында монарх конституция бла чекленнгенни тышында оноугъа иеди.

Куралышына кёре

• Буруншаркъ монархия — адам улуну тарихинде кърал оноуну биринчи формасыды,башхалагъа ушамагъайды.
• Феодал монархия (орта ёмюр монархия) — кесини айныуунда юч кёзюуден ётеди: эртдефеодал монархия, къауум-келечилик монархия, абсолют монархия.
• Теократ монархия — бу формада власть диннге башчылыкъ адамны къолунда болады. Аллай къраллада дин эркинлик болмайды, дин къралда бютеу халкъгъа борч болады, динни джорукълары къралны джорукълары боладыла. Христиан (Ватикан) бла ислам (Сауд Арабия эмда башхала) теократ монархия айырылады.
• Сайлау монархия — эндиги монарх осуйлукъ алмай тахтаны, сайланнган формады. Бу форма монархиядан республикагъа кёчюу формагъа саналады.

Монарх властны агъачына кёре

• Керти монархия — бу тип эм кирсиз монархияды, мында монарх Баш властны кюшча кёрмейди, кертида башындан берилген властча кёреди. Бу, монархда, миллетида, аны оноугъа Аллахдан келгенине ишексиз ийнансала болургъа боллукъду. Алай а кертида ол алай болур ючюн, бу монархия керти иманы бла къуралыргъа керекди.
• Деспот монархия — керти монархиядан башхалыгъы — монархны оноуу тамалсызды, керти монархияда монархны хар оноуу Аллахха бойсуна эсе, тамалында ийман бола эсе, мында хар неда, монархны энчи ийнаннганына, динине, къарамларына, ийманына бойсунады. Кёбюсюне быллай монархияла терс дин концепцияла бла тамалланнгандыла, эмда монархны кесини сыйын дин халгъа келтириледи, аннга табынылады.
• Абсолют монархия — абсолютизм, башындан къуралмагъан, кеси кесинден сора кишиге бойсунмагъан формады. Бу формада дин, ийман къатышмазгъа боллукъду.

Классика монархия кърал оноуну баш ышанлары ма быладыла:

• джангыз бир адам кърал оноу этеди джашаууну артына дери (патчах, король, император, шах);
• осуйлукъ (тахта осуйлукъ законнга кёре) баш властны осуйлукъ бла балаларына къалыу;
• монарх миллетни бирлигин келечилейди, адетлени сакълауулуду эмда юлгюсюдю, къралны дунияда келечисиди;
• монархны юристлик иммунитети эмда бойсунмамакълыгъы, аны контрассигнатураны институту чертеди.