Диктатура

Бусагъатда диктатура деб не законла бла, неда джамагъат институтла бла чекленмеген энчи властны режимине айтадыла.

Диктатурада бир-бир демократ институтла болса да, аланы политикагъа эткилери бек азды. Кёбюсюне диктатор режим энчи эркинликлени чеклеу, политика оппонетлерине къаты репрессия мардала бардырыу бла аякъда турадыла.

Аллындан диктатура деб Рим республикадагъы баш экстраординар магистратурагъа айтхандыла. Диктатура сенатны бегими бла салыннганды, аннга кёре республиканы баш ординар магистратлары — консуллары диктаторну сайлагъандыла, эмда аны къолуна оноуну бютеу толулугъун бергендиле. Диктатор кесине орунбасарны — атлы аскерни тамадасыны алгъанды. Диктаторланы биргелерине 24 ликтор болургъа керек болгъанды, консулланы уа джангыз 12-ер ликторлары болгъанды.

Диктаторланы чексиз властлары болгъанды, эмда сюдге тартылмагъандыла, алай болджаллары джетсе орунларындан кетгендил. Аллындан диктатура 6 айгъа неда сенат бла белгиленнген (къралгъа къоркъуу болса, къоркъуу кетгинчи) болджалгъа салыннганды.

Алай а б. э. д. 82 джылда биринчи болджалсыз диктатор — Луций Корнелий Сулла сайланнганды (сёзде — «законланы къурар ючюн эмда республиканы джарашдырыр ючюн», лат. legibus faciendis et rei publicae constituendae causa). Б. э. д. 79 джылда Сулла, диктатор орундан кетеди. Ёлтюрюлюуюне ай къалыб, б. э. д. 44 джылда болджалсыз диктатор болуб Гай Юлий Цезарь сайланады, аннга дери граждан къазауатны заманында тюз джорукъла бла диктатор сайланнганды. Диктаторлукъ система Цезарны ёлюмюнден сора кёб турмай, б. э. д. 44 джылда къурутулады.

Сулла бла Цезарь джорукъ бла сайланнган ахыр диктаторла болгъандыла, эмда бусагъатдагъы ангылам бла Римде биринчи диктаторла болгъандыла. Октавиан Август эмда аны ызындан келген императорла диктатор оруннга сайланмагъандыла (Августха бу орун теджелгенди, алай а ол унамагъанды), алай а кертиликде аланы къолларында диктатор властлары болгъанды. Формал халда Рим кърал андан сорада кёб джылланы республикагъа саналгъанды эмда властны республикан органлары болгъандыла, кертиликде уа монархия болгъанды.

Август огъунакъ аны ызындан, аны ёге джашы — Тиберий аны орнун аллыгъына гарантия этгенди, аны бла Рим республика монархия болуугъа биринчи атламын этгенди.

Буруннгу Греция бла аны колонияларында диктатура кенг джайылгъанды. Бу къраллада диктатура тирания атны, диктаторда — тиран атны джюрютгендиле. Биринчи заман бу сёзню негатив магъанасы болмагъанды. Тиранланы кёбюсю демосну (халкъны) джакълаб, аристократиягъа къаршчы болгъанды. Тиранланы бир къаууму, артыкъсыз да ал заманладагъыла, сууаблыкълары бла, адилликлери бла белгили болгъандыла: юлгюге Коринфни тираны Периандрны неда Афинлени тираны Писистратны айтыргъа боллукъду. Алай а зулмучу, къаты тиранланы юсюнден хапарла андан да кёб болгъандыла. Сёз ючюн, Акрагантны тираны Фаларид адамланы джез бугъада кюйдюрюрге бек сюйгенди. Грек полисни аллында тирания, аристократияны зулмулугъуна къаршчы болуб, поизитив орун алса да, граждан джамагъатны бегиую, айныугъа тыйыгъыч болгъанды.

Орта ёмюрледе кърал оноуну баш формасы монархия болгъанды. Власть кюч бла ауушунса да, властха патчах неда башха сыйлы тукъумланы келечилери келгендиле, ала да властны осуйлукъ бла берирге излегендиле. Алай а бютеу къралда монархия болмагъанды. Коммуна-шахарла эмда саудюгер республикала кеслерин къоруулар ючюн аскер башчыланы — кондотьерлени неда бийлени хакъгъа чакъыргъандыла. Къазауатдан сора, аскерлерини болушлугъу бла бир-бир кондотьерле властны къолдан иймегендиле, диктаторла болгъандыла. Быллай диктатурагъа синьория дегендиле. Бир-бир синьорияла осуйлукъ монархия болгъандыла. Быллай юлгюлени эм белгилисине Франческо Сфорцаны санаргъа боллукъду.

Онгчу диктатурала

Европада

Эм джангы заманда Европада диктатор режимле бек джайылгъандыла. Кёбюсюне аланы джайылыуларына тоталитар идеологияланы джайылыуу себеб болгъанды. Сёз ючюн 1922 джыл Италияда фашист диктатура, 1933 джыл Германияда нацист диктатура бегигенди. Аланы тышында онгчу диктатура талай къралда бегигенди. Бу диктатор режимлени асламысы Экинчи дуния къазауатдан сора къуругъандыла.

Азияда, Африкада эмда Латин Америкада

Азияда, Африкада эмда Латин Америкада диктатураланы бегиую деколонизация процесс бла бирге баргъанды. Джангы азатлыкъ алгъан къраллада демократ адетлени, кърал институтланы къарыусузлугъундан хайырланыб кёбюсюне аскерчи къауум властны къолгъа алгъанды.

Солчу диктатор режимле

Марксизмде да пролетариатны диктатурасы деген ангылам болгъанды.