Ĕмпӳлĕх

Монархи — (μοναρχία — «пĕртытăмлăх») — 1) патшалăхăн аслă тытăмĕ пĕр çынна — монарха тивĕçтерекен патшалăх тытăмлăхĕн ĕлки, (Патша, император, султан, эмир…) кăнарлăх йĕркипе куçса пырать.

Монархи — 2) патшалăха ертсе пымалли хорма, ун чух тăрăмăн çăлкуçĕ Турă (хăйтытăмлăхĕ) е патшалăх тăрăмне сыхласа тăраканĕ (хăйтăрăмлăхĕ) пулать, этем пĕрлĕхĕнче тăрăм (влаç) хăйĕн ăс-хакалĕпе кăмал-туйăм ырлăхĕн тата халăх йăлин чыслăхĕ çинче никĕсленет, çакна пула тăрам кăнарлă та халăхпа пĕрлĕ шутланать.

Ĕмпÿлĕх пуçлăхне ĕмпӳ теççĕ. Хăшпĕр чухне ĕмпÿлĕхе короллĕх теççĕ е тата урăхла та калама пултараççĕ. Патшалăх тени вара хуть те мĕнле тытăмлă унашкал йĕркелĕм.

• Абсолютлă монархи — монархăн чарăмсăр тăрăмлăхĕ. Çак абсолютлă монархинче ертӳлĕхе патшалăхăн урăх тăрăм органĕсем монарх — Патшалăх пуçлăхĕ —умĕнче яваплă шутланаççĕ, парламĕнчĕ вара хăш чух пачах çук е монарх (патша, …) çумĕнче канаш органĕ çеç пулать.
• Конституциллĕ монархи — монарх тăрăмне конституци чикĕленĕ монархи. Конституциллĕ монархи саманинче чăн саккун тăвакан тăрăмне парламент тытса тăрать, ĕç тăваканнине — ертӳлĕх. Конституциллĕ монархи икĕ хормăллă пулать: дуаллă монархи тата парламенлă монархи.
  • Дуаллă монархи (лат. Dualis — иккĕллĕ) — конституциллĕ монархи, монархăн тăрăмне конституципе йĕркеленĕ, хормăллă тата ĕç-хĕллĕ те монарх тăрăма анлă тытать.
  • Парламентлă монархи — монарх хăйĕн ĕçĕсене ячĕшĕн çеç тытса тăракан конституциллĕ монархи. Парламентлă монархинче ертӳлĕх парламент умĕнче яваплă, ертӳлĕх хормăллă патшалăхăн ытти органĕсенчен çӳлли пулать.
• Теократиллĕ монархи — чиркӳ пуçлăхĕ е тĕн ертӳçи политикăна тытăмлă монархи.

Шутсене 2007 çулхи раштав, 29 тĕлне хатĕрленĕ. Уйрăм шутсенче доминионсене — монархисене — малтан акăлчан колонисем пулнисене кăтартнă, вĕсенче патшалăхăн пуçлăхĕ Аслă Британи патши (халĕ арăм-патша II Лисаветта) шутланать.

Европа

• Андорра
• Бельги
• Ватикан (суйлавлă теократиллĕ абсолютлă)
• Аслă Британи
• Дани
• Испани
• Лихтенштейн
• Люксембург
• Монако
• Нидерландсем
• Норвеги
• Швеци

Ази

• Бахрейн
• Бруней
• Бутан
• Иордани
• Камбоджа
• Катар
• Кувейт
• Малайзи (суйлавлă)
• Пĕрлешĕннĕ Арап Эмирачĕсем (монархисен федерацийĕ)
• Оман
• Сауд Аравийĕ
• Таиланд
• Япони

Африка

• Лесото
• Марокко
• Свазиленд

Океани

• Тонга

Доминионсенче, е Пĕрлĕшĕвĕн патшалăхĕсенче патшалăх пуçлахĕ Аслă Британи монархĕ шутланать, унăн тытăмне генерал-губернатор ертсе пырать.

Америка

• Багам утравĕсем
• Белиз
• Ямайка
• Антигуа и Барбуда
• Сент-Китс тата Невис
• Сент-Люси
• Сент-Винсент
• Гренада
• Барбадос

Океани

• Австрали Пĕрлĕхĕ
• Çĕнĕ Зеланди
• Папуа-Çĕнĕ Гвиней
• Соломон утравĕсем
• Тувалу

• Абсолютизм
• Деспотизм
• Династи
• Монарх
• Монархизм
• Скипетр
• Тирания

• Монархия Уçăллă Каталогра