ऐतरेय ब्राह्मण

ऐतरेय ब्राह्मणमा ४० अध्याय छन् जसमा प्रत्येक पाँच अध्याहरूलाई मिलाएर एउटा "पंचिका" भन्दछन् र प्रत्येक अध्यायका विभागलाई "कंडिका"। यस प्रकार पूरा ग्रन्थमा आठ पञ्चिका, ४० अध्याय, अथवा २८५ कण्डिकाहरू छन्। समस्त सोमयागहरूको प्रकृति हुनेका कारण "अग्निष्टोम"को प्रथमत: विस्तृत वर्णन गरिएको छ र अनंतर सवनहरूमा प्रयुक्त शास्त्रहरूको तथा अग्निष्टोमको विकृतिहरू–उक्थ्य, अतिरात्र तथा षोडशी याग–का उपादेय विवरण प्रस्तुत गरिएको हो। "राजसूय"को वर्णन, तदंतर्गत शुन: शेपको आख्यान तथा "ऐंद्र महाभिषेक"को विवरण ऐतिहासिक दृष्टिदेखि विशेष महत्त्वपूर्ण छन्। अष्टम पंचिकामा प्राचीन भारतका मूर्धाभिषिक्त सम्राटहरूको विशेष वर्णन गरिएको हो। जसमा यस विषयको प्राचीन गाथाहरू उधृत गरिएको छन्। गाथाहरू भाषा तथा इतिहास दुइटै दृष्टिहरूदेखि महत्त्व राख्दछन्।

"ऐतरेय" शब्दको व्याख्या एउटा प्राचीन टीकाकारलेको छ – इतरा (शूद्रा)को पुत्र, जसका कारण यस ब्राह्मणका मूल प्रवर्तकमा हीन जातिको हुने दोष लगाइन्छ, परन्तु वस्तुस्थिति यस्तो छैन। अवेस्ताको एउटा प्रख्यात शब्द छ – "एथ्रेय" जसको अर्थ छ ऋत्विज्, यज्ञ गराउने पुरोहित। विद्वानहरूको दृष्टिमा वैदिक "ऐतरेय"लाई यस "ऐतरेय"देखि सम्बद्ध मान्नु भाषाशास्त्रीय शैलीदेखि नितान्त उचित हो। फलत: "ऐतरेय"को पनि अर्थ हो "ऋत्विज"। यस ब्राह्मणमा प्रतिपाद्य विषयको आलोचना गर्नमा यस अर्थको यथार्थतामा संदेह रहँदैन।

• TITUS eText of Aitareya Brahman
• ऐतरेय ब्राह्मण डाउनलोड गर्नुहोस् (इन्टरनेट आर्काइव से)
• Aitareya Brahman of the Rigveda