राहुल गांधी: भारतीय राजकारणी

ते भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेसचे सदस्य असून त्यांनी १६ डिसेंबर २०१७ ते ३ जुलै २०१९ या कालावधीत काँग्रेसचे अध्यक्ष म्हणून काम केले. राहुल हे भारतीय युवक काँग्रेस आणि भारतीय राष्ट्रीय विद्यार्थी संघाचे अध्यक्ष आहेत. तसेच ते राजीव गांधी फाउंडेशन आणि राजीव गांधी चॅरिटेबल ट्रस्टचे विश्वस्त आहेत.

राहुल गांधी
विद्यमान
पदग्रहण २३ मे, इ.स. २०१९
राष्ट्रपती	राम नाथ कोविंद
मतदारसंघ	वायनाड
जन्म	१९ जून, १९७० (1970-06-19) (वय: ५३) दिल्ली
राजकीय पक्ष	काँग्रेस
नाते	•  राजीव गांधी (वडील)  •  संजय गांधी (काका)  •  मेनका गांधी (काकू)  •  वरून गांधी  •  सोनिया गांधी (आई)  •  प्रियंका गांधी - वाड्रा (बहीन)
व्यवसाय	राजकारण
सही
संकेतस्थळ	rahulgandhi.in

राहुल हे नेहरू-गांधी परिवारातून आहेत. त्यांचे पणजोबा जवाहरलाल नेहरू हे स्वतंत्र भारताचे पहिले पंतप्रधान होते. कुमारवयात त्यांना सुरक्षा कारणांमुळे वारंवार शाळा बदलायला लागली. ते माजी पंतप्रधान राजीव गांधी यांचे कनिष्ठ पुत्र आहेत.

नवी दिल्ली येथे जन्मलेल्या राहुल गांधींनी त्यांचे बालपण दिल्ली आणि देहरादूनमध्ये घालवले. बालपण आणि तरुणपण यांमधला त्यांचा बराच काळ सार्वजनिक क्षेत्रापासून दूर राहिला. त्यांनी नवी दिल्ली आणि देहरादून येथे प्राथमिक शिक्षण घेतले परंतु सुरक्षेच्या कारणास्तव नंतर त्यांना घरीच शिक्षण देण्यात आले. हार्वर्ड विद्यापीठात जाण्यापूर्वी राहुल यांनी सेंट स्टीफन कॉलेजमध्ये पदवीपूर्व शिक्षणाची सुरुवात केली. त्यांचे वडील राजीव गांधी यांच्या हत्येनंतर सुरक्षा धोक्यांमुळे राहुल यांची फ्लोरिडा येथील रोलिन्स कॉलेजमध्ये बदली झाली. त्यांनी १९९४ मध्ये पदवी प्राप्त केली आणि पुढच्या वर्षी केंब्रिजमधून एम.फिल. मिळवली. पोस्ट ग्रॅज्युएशननंतर राहुल यांनी लंडनमधील मॅनेजमेंट कन्सल्टिंग फर्म मॉनिटर ग्रुपमधून व्यावसायिक कारकीर्दीची सुरुवात केली. ते लवकरच भारतात परतले आणि त्यांनी मुंबईत बॅकॉप्स सर्व्हिसेस प्रायव्हेट लिमिटेड ही तंत्रज्ञान आऊटसोर्सिंगची स्थापना केली.

२००४ मध्ये, राहुल गांधी यांनी सक्रिय राजकारणात प्रवेश करण्याची घोषणा केली आणि त्या वर्षी झालेली सार्वत्रिक निवडणूक अमेठीमधून यशस्वीपणे लढवून जिंकली. २००९ आणि २०१४ मध्ये ते पुन्हा या मतदारसंघातून विजयी झाले. पक्षाच्या राजकारणात आणि राष्ट्रीय सरकारमध्ये त्यांच्या मोठ्या सहभागासाठी काँग्रेस पक्षाच्या दिग्गजांच्या आवाहनांदरम्यान, राहुल यांची २०१३ मध्ये काँग्रेस उपाध्यक्ष म्हणून निवड झाली. त्यांनी यापूर्वी महासचिव म्हणून काम केले होते. २०१४ च्या भारतीय सार्वत्रिक निवडणुकीत त्यांनी काँग्रेसच्या प्रचाराचे नेतृत्व केले. २००९ च्या सार्वत्रिक निवडणुकीत यापूर्वी जिंकलेल्या २०६ जागांच्या तुलनेत केवळ ४४ जागा जिंकून पक्षाला त्याच्या इतिहासातील सर्वात वाईट निवडणूक निकालाचा सामना करावा लागला.

२०१७ मध्ये, राहुल गांधी हे त्यांच्या आई सोनिया गांधी यांच्यानंतर काँग्रेस पक्षाध्यक्ष बनले आणि २०१९ च्या भारतीय सार्वत्रिक निवडणुकीत काँग्रेसचे नेतृत्व केले. निवडणुकीतील खराब कामगिरीनंतर त्यांनी पक्षनेतेपदाचा राजीनामा दिला.

 

राहुल गांधी यांचा जन्म १९ जून १९७० रोजी दिल्ली येथे झाला. राजीव गांधी, जे नंतर भारताचे पंतप्रधान बनले, आणि इटालियन वंशाच्या सोनिया गांधी, ज्या नंतर भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेसच्या अध्यक्षा बनल्या, यांच्या दोन मुलांपैकी पहिले अपत्य म्हणून त्यांचा जन्म झाला. माजी पंतप्रधान इंदिरा गांधी यांचे ते नातू असून त्यांचे आजोबा फिरोज गांधी हे गुजरातचे पारशी होते. तसेच भारताचे पहिले पंतप्रधान जवाहरलाल नेहरू यांचे ते पणतू आहेत. प्रियांका वाड्रा या त्यांच्या धाकट्या बहीण तर रॉबर्ट वाड्रा हे त्यांचे मेव्हणे आहेत.

१९८१ ते १९८३ दरम्यान देहरादून, उत्तराखंडच्या देहरादून येथील दून स्कूलमध्ये प्रवेश घेण्यापूर्वी राहुल यांनी सेंट कोलंबा स्कूल, दिल्ली मध्ये शिक्षण घेतले. यादरम्यान त्यांचे वडील राजकारणात आले आणि ३१ ऑक्टोबर १९८४ रोजी इंदिरा गांधी यांची हत्या झाल्यानंतर पंतप्रधान झाले. इंदिरा गांधींच्या कुटुंबियांना शीख अतिरेक्यांकडून असलेल्या सुरक्षा धोक्यांमुळे, राहुल आणि त्यांची बहीण प्रियंका यांना घरीच शिक्षण देण्यात आले.

राहुल गांधींनी त्यांच्या पदवीपूर्व शिक्षणासाठी १९८९ मध्ये सेंट स्टीफन्स कॉलेज, दिल्ली (दिल्ली विद्यापीठाचे संलग्न महाविद्यालय) मध्ये प्रवेश घेतला, पुढे पहिल्या वर्षाच्या परीक्षा झाल्यानंतर ते हार्वर्ड विद्यापीठात गेले. १९९१ मध्ये, एका निवडणुकीच्या रॅलीदरम्यान तामिळ टायगर्सने(LTTE) राजीव गांधींची हत्या केल्यानंतर, सुरक्षेच्या कारणास्तव राहुल हे अमेरिकेतील फ्लोरिडाच्या रोलिन्स कॉलेजमध्ये स्थलांतरित झाले. १९९४ मध्ये त्यांनी बी.ए. पूर्ण केले. रोलिन्समध्ये असताना त्यांनी राऊल विंची हे टोपणनाव धारण केले आणि त्यांची ओळख केवळ विद्यापीठातील अधिकारी आणि सुरक्षा एजन्सींनाच माहीत होती. पुढे ट्रिनिटी कॉलेज, केंब्रिज येथून त्यांनी १९०५ मध्ये एम.फिल. पूर्ण केले.

राजकारणात येण्यापूर्वी राहुल यांनी लंडनमध्ये मॉनिटर ग्रुप या व्यवस्थापन सल्लागार कंपनीत तीन वर्षे काम केले. २००२ मध्ये, राहुल भारतात परतले आणि त्यांनी बॅकॉप्स सर्व्हिसेस प्रायव्हेट लिमिटेड ही तंत्रज्ञान सल्लागार कंपनी मुंबई येथे उघडली. या कंपनीमध्ये ते संचालकांपैकी एक होते. त्यानंतर त्यांनी बॅकऑप्स यूके ही कंपनी उघडली, जी भारतीय सशस्त्र दलांना पुरवठा करणाऱ्या परदेशी कंपन्यांकडून संरक्षण करार घेत असे. नागरिकांचे सामर्थ्य वाढवण्यासाठी तंत्रज्ञानाचा आधार देणारी कौशल्ये वापरण्याचे राहुल गांधी हे जोरदार समर्थक आहेत.

सुरुवाताची वर्षे

 

मार्च २००४ मध्ये, राहुल गांधींनी आपल्या वडिलांच्या उत्तर प्रदेशातील अमेठी या पूर्वीच्या लोकसभा मतदारसंघातून मे २००४ ची निवडणूक लढवणार असल्याची घोषणा करून राजकारणात प्रवेश केला. रायबरेलीच्या शेजारच्या मतदारसंघातून निवडून येईपर्यंत त्यांच्या आईंचा अमेठी मतदारसंघ होता. उत्तर प्रदेशात काँग्रेसची कामगिरी खराब झाली होती, त्यावेळी राज्यात लोकसभेच्या ८० पैकी फक्त १० जागा काँग्रेसकडे होत्या. त्या वेळी, या हालचालीने राजकीय निरीक्षकांना आश्चर्यचकित केले, ज्यांनी त्यांची बहीण प्रियंका गांधी अधिक करिष्माई आणि यशस्वी होण्याची शक्यता मानली होती. भारतातील सर्वात प्रसिद्ध राजकीय कुटुंबातील एका तरुण सदस्याची उपस्थिती भारतातील तरुण लोकसंख्येमध्ये काँग्रेस पक्षाच्या राजकीय भवितव्याला पुनरुज्जीवित करेल अशी अटकळ निर्माण झाली. परदेशी माध्यमांसोबतच्या त्यांच्या पहिल्या मुलाखतीत राहुल यांनी स्वतःला देशाला "एकसंघ करणारा" म्हणून चित्रित केले आणि "जातीय आणि धार्मिक तणाव कमी करण्याचा प्रयत्न करणार असल्याचे सांगून भारतातील फूट पाडणाऱ्या राजकारणाचा निषेध केला. गांधींनी १,००,००० पेक्षा जास्त विजयाच्या फरकाने कौटुंबिक गड राखून विजय मिळवला. २००६ पर्यंत त्यांनी दुसरे कोणतेही पद भूषवले नाही. गांधी आणि त्यांच्या बहीण, प्रियंका गांधी यांनी २००६ मध्ये रायबरेलीमध्ये पुढच्या निवडणुकीमध्ये त्यांच्या आईंसाठी प्रचाराचे व्यवस्थापन केले. या निवडणुकीत त्या ४००,००० पेक्षा जास्त मतांच्या फरकाने विजयी झाल्या. २००७ च्या उत्तर प्रदेश विधानसभा निवडणुकीसाठी काँग्रेसच्या प्रचारात ते एक प्रमुख व्यक्तिमत्त्व होते; काँग्रेसला मात्र ४०३ जागांपैकी केवळ २२ जागा ८.५३% मतांनी जिंकता आल्या.

२४ सप्टेंबर २००७ रोजी पक्षाच्या सचिवालयात फेरबदल करून राहुल यांची अखिल भारतीय काँग्रेस कमिटीचे सरचिटणीस म्हणून नियुक्ती करण्यात आली. त्याच फेरबदलात त्यांना भारतीय युवक काँग्रेस आणि नॅशनल स्टुडंट्स युनियन ऑफ इंडियाचा कार्यभारही देण्यात आला. २००८ मध्ये काँग्रेसचे ज्येष्ठ नेते वीरप्पा मोईली यांनी भारताचे पंतप्रधान मनमोहन सिंग परदेशात असताना "राहुल-ऍज-पीएम" कल्पनेचा उल्लेख केला होता. जानेवारी २०१३ मध्ये राहुल गांधी यांची पक्षाच्या उपाध्यक्षपदी नियुक्ती करण्यात आली.

तरुणांचे राजकारण

सप्टेंबर २००७ मध्ये भारतीय युवक काँग्रेस (IYC) आणि नॅशनल स्टुडंट्स युनियन ऑफ इंडिया (NSUI)चे प्रभारी सरचिटणीस म्हणून त्यांची नियुक्ती झाली तेव्हा गांधींनी युवा राजकारणात सुधारणा करण्याचे वचन दिले. अशा प्रकारे स्वतःला सिद्ध करण्याच्या त्यांच्या प्रयत्नात, नोव्हेंबर २००८ मध्ये गांधींनी नवी दिल्लीतील त्यांच्या १२ तुघलक लेन येथील निवासस्थानी मुलाखती घेतल्या आणि किमान ४० लोकांना निवडून दिले जे भारतीय युवक काँग्रेस (IYC) या संघटनेसाठी वैचारिक काम करतील. सप्टेंबर २००७ मध्ये त्यांची सरचिटणीस म्हणून नियुक्ती झाल्यापासून राहुल हे परिवर्तन करण्यास उत्सुक आहेत. राहुल हे युवा काँग्रेसचे अध्यक्ष असताना युवा काँग्रेसचे सदस्य २००,०००हून २.५ दशलक्ष इतके वाढले.

राहुल गांधींच्या नेतृत्वाखाली, IYC आणि NSUI च्या सदस्यांमध्ये २ लाख वरून २.५ दशलक्ष इतकी नाटकीय वाढ झाली आहे. इंडियन एक्स्प्रेसने २०११ मध्ये लिहिले होते, "तीन वर्षांनंतर, आणखी एक संघटनात्मक फेरबदल होत असताना, युवक काँग्रेसमधील अंतर्गत निवडणुकांमध्ये पक्षातील दिग्गजांनी हेराफेरी केल्याने आणि संशयास्पद पार्श्वभूमी असलेल्या अनेक लोकांचा त्यात प्रवेश झाल्याने गांधींचे स्वप्न अपूर्ण राहिले आहे."

सार्वत्रिक निवडणूक (२००९)

 

२००९ च्या भारतीय सार्वत्रिक निवडणुकीत, राहुल यांनी त्यांच्या जवळच्या प्रतिस्पर्ध्याचा ३,७०,००० मतांच्या फरकाने पराभव करून अमेठीची जागा राखली. उत्तर प्रदेशात काँग्रेसच्या पुनरुज्जीवनाचे श्रेय राहुल यांना देण्यात आले, जेथे त्यांनी एकूण ८० लोकसभा जागांपैकी २१ जागा जिंकल्या. सहा आठवड्यात त्यांनी देशभरात १२५ रॅलींमध्ये भाषण केले. देशव्यापी निवडणुकांनी मतदानपूर्व अंदाज आणि एक्झिट पोलद्वारे केलेले भाकीत धुडकावून लावले आणि विद्यमान काँग्रेसच्या नेतृत्वाखालील यूपीए सरकारला स्पष्ट जनादेश दिला.

मे २०११ मध्ये, गांधींना उत्तर प्रदेश पोलिसांनी भट्टा परसौल गावात अटक केली. ते एका महामार्ग प्रकल्पासाठी संपादित केलेल्या त्यांच्या जमिनीसाठी अधिक मोबदला मागणाऱ्या आंदोलनकर्त्या शेतकऱ्यांच्या समर्थनार्थ बाहेर पडले होते. गांधींना आंदोलनस्थळावरून दूर नेण्यात आले आणि नंतर जामीन देऊन दिल्ली-यूपी सीमेवर सोडून देण्यात आले.

२०१२ च्या विधानसभा निवडणुका

२०१२ च्या विधानसभा निवडणुकीत राजकीयदृष्ट्या अत्यंत महत्त्वाच्या उत्तर प्रदेश निवडणुकीत राहुल गांधींनी जवळपास दोन महिने प्रचार करून २०० सभा घेतल्या. तथापि, २००७ च्या निवडणुकीच्या तुलनेत २८ जागा जिंकून काँग्रेस राज्यात चौथा पक्ष ठरला. अमेठी लोकसभा मतदारसंघातील १५ जागांपैकी काँग्रेसने दोन जागा जिंकल्या.

काँग्रेस कार्यकर्त्यांनी उत्तर प्रदेशातील निकालाचा बचाव केला, "राज्याच्या निवडणुका आणि राष्ट्रीय निवडणुकांमध्ये मोठा फरक आहे आणि शेवटी, फक्त पहिले कुटुंब आहे, एक आशा आणि एक प्रार्थना आहे", आणि श्रेय दिलेल्या वळणाकडे लक्ष वेधले. राज्यात २००९ च्या लोकसभा राष्ट्रीय निवडणुकीत गांधींना. मात्र, निकाल जाहीर झाल्यानंतर गांधींनी एका मुलाखतीत या निकालाची जबाबदारी जाहीरपणे स्वीकारली.

वर्षाच्या उत्तरार्धात झालेल्या गुजरात विधानसभा निवडणुकीत गांधींना निवडणूक प्रचाराचे प्रमुख बनवण्यात आले नाही. याकडे विरोधकांनी पराभवाची कबुली म्हणून पाहिले आणि मानले आणि पराभवाचे दोष टाळण्याची एक युक्ती म्हणून संबोधले गेले. १८२ जागा असलेल्या विधानसभेत काँग्रेसने ५७ जागा जिंकल्या, ज्या २००७ च्या आधीच्या निवडणुकीपेक्षा २ कमी होत्या. नंतर झालेल्या पोटनिवडणुकीत काँग्रेसने भाजपला आणखी ४ जागा गमावल्या.

 

सार्वत्रिक निवडणूक (२०१४)

राहुल गांधींनी २०१४ मधील भारतीय सार्वत्रिक निवडणूक त्यांच्या अमेठी मतदारसंघातून मधून लढवली.त्यांनी भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेसच्या निवडणूक मोहिमेचे नेतृत्व केले. गांधींनी त्यांच्या जवळच्या प्रतिस्पर्धी, भाजपच्या स्मृती इराणी यांचा १,०७,००० मतांच्या फरकाने पराभव करून अमेठीची जागा जिंकली. त्यांच्या नेतृत्वाखाली भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेसला निवडणुकीत सर्वात वाईट कामगिरीचा सामना करावा लागला आणि २००९ च्या सार्वत्रिक निवडणुकीत यापूर्वी जिंकलेल्या २०६ जागांच्या तुलनेत केवळ ४४ जागा जिंकल्या. काँग्रेसच्या नेतृत्वाखालील निवडणूक आघाडी असलेल्या संयुक्त पुरोगामी आघाडी (युपीए)ने देखील निवडणुकीत सर्वात वाईट कामगिरी केली होती आणि २००९ च्या सार्वत्रिक निवडणुकीत यापूर्वी जिंकलेल्या २६२ जागांच्या तुलनेत केवळ ५९ जागा जिंकल्या होत्या. पराभवानंतर राहुल यांनी आपल्या पदांचा राजीनामा देण्याचा प्रस्ताव दिला, परंतु काँग्रेस पक्षाच्या कार्यसमितीने तो नाकारला.

सार्वत्रिक निवडणुकीनंतर

कथित नॅशनल हेराल्ड भ्रष्टाचार प्रकरण

डिसेंबर २०१५ मध्ये, कथित नॅशनल हेराल्ड भ्रष्टाचार प्रकरणात दिल्ली उच्च न्यायालयाने सोनिया गांधी, मोतीलाल व्होरा, ऑस्कर फर्नांडिस, सुमन दुबे आणि सत्यन पित्रोदा यांचा समावेश असलेल्या पाच जणांचे अपील फेटाळून लावले, आणि त्यांना प्रत्यक्ष हजर राहण्याचे आदेश दिले. २०१६ मध्ये, भारताच्या सर्वोच्च न्यायालयाने या प्रकरणातील आरोपींना सूट दिली. भाजपचे नेते सुब्रमण्यम स्वामी यांनी दाखल केलेल्या तक्रारीवर काँग्रेस पक्षाने आक्षेप घेतला आणि या तक्रारीला "राजकीयदृष्ट्या प्रेरित" घोषित केले.

भारतीय सार्वत्रिक निवडणूक, २०१९

 

२०१९ च्या भारतीय सार्वत्रिक निवडणुकीसाठी भाजपचे पंतप्रधानपदाचे उमेदवार नरेंद्र मोदी यांच्या विरोधात राहुल गांधींनी "चौकीदार चोर है " ही घोषणा वापरली. राफेल लढाऊ विमानांच्या करारात कथित अनियमितता आणि पक्षपातीपणाबद्दल मोदींना उद्देशून ही घोषणा देण्यात आली होती. या प्रकरणाचा भारताच्या सर्वोच्च न्यायालयाने विचार केला आणि सर्व पुरावे काळजीपूर्वक तपासल्यानंतर उच्च न्यायालयाने हा खटला फेटाळून लावला आणि भारत सरकारला दोषमुक्त केले.

राहुल गांधी यांनी भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेस पक्षाच्या निवडणूक प्रचाराचे नेतृत्व केले. त्यांच्या नेतृत्वाखाली काँग्रेस पक्षाने २०१४ मधील ४४ जागांवरून २०१९ मध्ये ५२ जागा जिंकून सुधारणा केली. तसेच २०१९ मध्ये काँग्रेसच्या मतांची टक्केवारी १९.३℅ वरून १९.५% पर्यंत वाढवली. भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेसने ५२ जागा जिंकल्या; परंतुविरोधी पक्षनेतेपदाचा दावा करण्यासाठी आवश्यक असलेल्या १०% जागा मिळवण्यात पक्षाला अपयश आले. निवडणुकीतील या खराब कामगिरीनंतर राहुल गांधींनी पक्षनेतेपदाचा राजीनामा दिला आणि त्यांच्यानंतर त्यांची आई सोनिया गांधी निवड झाली. राहुल यांनी २०१९ ची लोकसभा निवडणूक अमेठी, उत्तर प्रदेश आणि वायनाड, केरळ या दोन मतदारसंघातून लढवली. २०१९ च्या सार्वत्रिक निवडणुकीत गांधींनी वायनाडची जागा ६० टक्क्यांहून अधिक मतांसह जिंकली. तथापि, त्यांनी अमेठीची जागा भाजपच्या उमेदवार आणि माजी दूरदर्शन अभिनेत्री अभिनेत्री स्मृती इराणी यांच्याकडून ५५,१२० मतांच्या फरकाने गमावली.

भारत जोडो यात्रा (२०२२)

मुख्य लेख: भारत जोडो यात्रा

७ सप्टेंबर २०२२ रोजी राहुल गांधी यांनी भारत जोडो ही पदयात्रा सुरू केली होती. काश्मीरपर्यंत पोहोचण्यासाठी ही यात्रा १२ राज्ये आणि दोन केंद्रशासित प्रदेशांमध्ये जवळपास पाच महिन्यांत ३,५०० किलोमीटर अंतर कापेल.

गांधींनी खालील पदे भूषवली आहेत;

पक्षांतर्गत