Baybay Mediteraneo: Baybay a naikapet ti Taaw Atlantiko a napalikmutan babaen ti rehion ti Mediteraneo

Ti baybay ket sagpaminsan a naipanpanunotan a kas paset ti Taaw, ngem daytoy ket kankanayon a nailaslasin a kas maysa kompleto a nailasin a bagi ti danum.

Baybay Mediteraneo
Mapa ti Baybay Mediteraneo
Nagsasabtan	35°N 18°E / 35°N 18°E / 35; 18 18°E / 35°N 18°E / 35; 18
Kita	Baybay
Kangrunaan a sumrekan	Taaw Atlantiko, Baybay ti Marmara, Nilo, Ebro, Rhône, Chelif, Po
Pagpagilian ti labneng	agarup a 60 Abkhazia (sinuppiat ti pannakawaya, tinunton babaen ti Georgia) Albania Arhelia Andorra Austria Bielorusia Bosnia ken Herzegovina Bulgaria Burundi Chad Republika ti Kongo Kroasia Cyprus Republika a Tseka Ehipto Eritrea Etiopia Pransia Georgia Alemania Gibraltar (Nagkaykaysa a Pagarian) Gresia Hungaria Israel Italia Kenya Kosovo (sinuppiat ti pannakawaya, tinunton babaen ti Serbia) Lebanon Libya Liechtenstein Amianan a Macedonia Malta Moldova Monaco Montenegro Morocco Niger Akin-amianan a Cyprus (sinuppiat ti pannakawaya, tinunton babaen ti Cyprus) Estado ti Palestina (maysa a de jure a nawaya nga estado) Polonia Romania Rusia Rwanda San Marino Serbia Eslobakia Eslobenia Abagatan nga Osetia (sinuppiat ti pannakawaya, tinunton babaen ti Georgia) Abagatan a Sudan Espania Sudan Suisa Siria Tanzania Transnistria (sinuppiat ti pannakawaya, tinunton babaen ti Moldova) Tunisia Turkia Uganda Ukrania Siudad ti Batikano
Kalawa ti rabaw	2,500,000 km2 (970,000 sq mi)
Agpakatengnga a kaadalem	1,500 m (4,900 ft)
Kaadaleman	5,267 m (17,280 ft)
Tomo ti danum	3,750,000 km3 (900,000 cu mi)
Panagnaed a panawen	80–100 a tawtawen
Is-isla	3300+
Dagiti pagtaengan	Alehandria, Arhel, Atenas, Barcelona, Beirut, Carthage, Dubrovnik, İzmir, Roma, Split, Tangier, Tel Aviv, Tripoli, Tunis (napno a listaan)

Ti nagan a Mediteraneo ket naala manipud iti Latin a mediterraneus, a kayatna a sawen ket "akin-uneg a daga" wenno "iti tengnga ti daga" (manipud iti medius, "tengnga" ken terra, "daga"). Daytoy ket sakupenna ti agarup a kalawa ti 2.5 a riwriw km² (965,000 sq mi), ngem ti pannakaikapetna ti Atlantiko (ti Ilet ti Gibraltar) ket 14 km (8.7 mi) laeng a kalawa. Iti oseanograpia, daytoy ket sagpaminsan a tinawtawagan ti Baybay Euraprikano Mediteraneo wenno ti Europeano a Baybay Mediteraneo tapno mailasin daytoy manipud kadagiti sabsabali a lugar ti baybay mediteraneo.

Ti Baybay Mediteraneo ket addaani ti natimbeng a kaadalem ti 1,500 m (4,900 ft) ken ti kaadaleman a nairehistro a puntos ket 5,267 m (17,280 ft) iti Calypso Deep idiay Baybay Honiko.

Daytoy idi ket maysa a nangruna a dalan dagiti aglaklako ken agbanbaniaga kadagiti taga-ugma a nangipalubos ti panaglaklako ken pannakisinnukat ti kultura a nagbaetan dagiti mangirugrugi a tattao ti daytoy a rehion. Ti pakasaritaan ti rehion ti Mediteraneo ket naipangpangruna iti pannakaawat kadagiti nagtaudan ken panagrang-ay kadagiti moderno a kagimongan. "Para iti pagkatlo ti globo, ti Baybay Mediteraneo ket kapadpada a ti panagikaykaysa nga elemento ken sentro ti Pakasaritaan ti Lubong."

Ti termino a Mediteraneo ket manipud iti balikas a Latin ti mediterraneus, a kayatna sawen ket "iti tengnga ti Daga" wenno "nagbaetan ti dagdaga" (medius, "tengnga, nagbaetan" + terra, "daga, Daga (planeta)"): gapu ta daytoy ket adda kadagidiay nagbaetana a kontinente ti Aprika, Asia ken Europa. Ti Griego a nagan ti Mesogeios (Μεσόγειος), ket maipadpada manipud iti μέσο, "tengnga" + γη, "daga, Daga (planeta)").

Ti Baybay Mediteraneo ket naipakasaritaan nga adda dagiti nadumaduma a nagan. Kas pagarigan dagiti Romano ket tinawtawaganda ti Mare Nostrum (Latin, "Baybay tayo"), ken sagpaminsan a ti Mare Internum (Salustio, Burnay. 17).

Iti Biblia, daytoy ket nangruna nga ammo a kas ti הים הגדול (HaYam HaGadol), ti "Nalatak a Baybay", (Num. 34:6,7; Josh. 1:4, 9:1, 15:47; Ezek. 47:10,15,20), wenno simple laeng a "Ti Baybay" (1 Dagiti ARI 5:9; comp. 1 Macc. 14:34, 15:11); nupay kasta, daytoy ket tinawtawagan pay a kas ti "Lapdan a Baybay", gapu ti lokasionna idiay laud nga aplaya ti Nasantuan a Daga, ken isu a ti likudan ti tao a sumangsango ti daya, ket sagpaminsan a naipatpatarus a kas ti "Akinlaud a Baybay", (Deut. 11:24; Joel 2:20). Ti sabali pay a nagan idi ket ti "Baybay ti Philistines" (Exod. 23:31), manipud iti tattao nga agtataeng ti dakkel a paset nga aplayana idiay asideg dagiti Israelita.

Iti Moderno a Hebreo, tinawtawagan daytoy idi ti HaYam HaTikhon (הַיָּם הַתִּיכוֹן), "ti tengnga a baybay", ti literal a pannaka-ampon ti Aleman a kapadpada ti Mittelmeer. Iti Turko, daytoy ket ammo a kas ti Akdeniz, "ti puraw a baybay". Iti moderno nga Arabiko, daytoy ket ammo a kas ti al-Baḥr al-Abyaḍ al-Mutawassiṭ (البحر الأبيض المتوسط), "ti Baybay Tenganga a Puraw", bayat nga iti Islamiko ken naduduog nga Arabiko a literatura, daytoy ket naibagbaga a kas ti Baḥr al-Rūm (بحر الروم), wenno "ti Romano/Baybay Bisantino."

 

ADda dagiti nadumaduma a taga-ugma a sibilisasion a mabirbirukan kadagiti lawlaw ti aplayana; isu ngarud a daytoy ket addaan iti nangruna nga impluensia kadagita a kultura. Daytoy ket nangited ti dalan para iti panaglaklako, kolonisasion ken gubat, ken nangited kadagiti taraon (babaen ti panagkalap ken dagiti nadumaduma pay a kita ti ik-ikan) para kadagiti nadumaduma a komunidad kadagiti napalabas a panawen.

Ti pannakibinningay ti maipada a klima, heolohia ken sumrekan ti sapasap a baybay ket nangiturong kadagiti nadumaduma a pakasaritaan ken pannakaikapet ti kultura a nagbaetan dagiti taga-ugma ken moderno a kagimongan iti lawlaw ti Mediteraneo.

Ti dua a kangrunaa a sibilisasion ti Mediteraneo ti klasiko a kina-ugma ket dagiti siudad-estado ti Griego ken dagiti Penisia. Idi ni Augustus ket binangonna ti Romano nga Imperio, ti Baybay Mediteraneo ket narugian a tinawtawagan ti Mare Nostrum (literal ti:"Baybay tayo") babaen dagiti Romano.

Ni Darius I ti Persia, a nagparukma ti Taga-ugma nga Ehipto, ket nangipatakder ti kanal a nangisilpo ti Mediteraneo idiay Baybay Nalabbasit. Ti kanal ni Darius ket nalawa metten para iti dua trireme tapno mabalinda a makilinnabas no naigay-at dagiti kaadda, ken masapul ti uppat nga aldaw ti panaglasat daytoy.

Ti akinlaud nga imperio ti Romano ket narebba idi agarup a AD 476. Ti daya ket temporario a nagturay a kas ti Bisantino nga Imperio a naporma manipud iti akindaya a gudua ti Romano nga Imperio. Ti sabali pay a bileg ket rumsuanto idiay daya: Ti Islam. Nga iti kalatakan agay-atna, ti Arabo nga Imperio ket nagtengtengngel ti 75% ti rehion ti Mediteraneo.

Nupay kasta ti Europa ket nagung-ungar, idi imad-adu ti pannakaporma kadagiti naurnong ken naisentro nga estado iti kinaudi ti Tengnga a Panpanawen kalpasan ti Renasimiento ti maika-12 a siglo.

Ti Otomano a bileg ket nagtultuloy a dimakkel, ken idi 1453, ti Bisantino nga Imperio ket naiddep kalpasan ti pannakatnag ti Konstantinopla. Ti idadakkel ti kalaing ti marina dagiti bileg ti Europa ket simmuppiat ti napardas a panagipadakkel ti Otomano iti rehion idi ti Gubat Lepanto ket nangipadas ti bileg ti Otomano a marina. Ti panakarang-ay ti panagibarko ket nangrugi a nabanagan ti Mediteraneo. Idi ket amin a panaglaklako manipud iti daya ket limmabas iti uneg ti rehion, ngem tattan ti panangilabas ti Aprika ket nangpalubos a maimportar dagiti rekado ken dagiti dadduma pay a tagilako babaen dagiti puerto ti Atlantiko ti akinlaud nga Europa.