Далайд Гарцгүй Улс

Эдгээрээс 16 нь Африк, 14 нь Европ, 12 нь Ази, 2 нь Өмнөд Америк тивийнх аж. Мөн далайд гарцгүй улстай хиллэдэг өөрөө бас далайд гарцгүй Лихтенштайн, Узбекистан гэх 2 улс бий. Түүнчлэн эргэн тойрон ганц улсаар хүрээлэгдсэн Ватикан, Сан-Марино, Лесото гэх 3 улс, хоёр улсаар хүрээлэгдсэн Андорра, Балба, Бутан, Молдав, Монгол, Лихтенштайн, Эсватини гэх 7 улс байгаа юм.

85 сая хүн амтай (2009 онд) Этиоп хамгийн их хүн амтай далайд гарцгүй улс болно. Мөн Уганда (32,4 сая), Балба (29,3 сая), Узбекистан (28,6 млн) улсууд 20 саяаас илүү хүнтэй юм.

Далайд гарцгүй орнуудаас Казахстан (2 724 900 км²) хамгийн том нутаг дэвсгэртэй бол Монгол (1 566 500 км²), Чад (1 284 000 км²), Нижер (1 276 000 км²), Мали (1 240 000 км²), Этиоп (1 104 300 км²), Боливи (1 098 581 км²) улсууд сая км²-аас том нутаг дэвсгэртэй.

Засгийн газар хоорондын "Далайд гарцгүй хөгжиж буй орнуудын Олон улсын судалгааны төв" байгууллага Улаанбаатарт ажилладаг.

“Далайд гарцгүй хөгжиж буй орнуудын Олон улсын судалгааны төвийг байгуулах олон талт хэлэлцээр”-т нэгдсэн улсуудын төлөөллөөс бүрдэж, жилд нэг удаа хуралддаг.

Ази

1. Азербайжан
2. Армени
3. Афганистан
4. Балба
5. Бутан
6. Казахстан
7. Киргиз
8. Лаос
9. Монгол
10. Тажикистан
11. Туркменистан
12. Узбекистан

Африк

1. Ботсвана
2. Буркина Фасо
3. Бурунди
4. Замби
5. Зимбабве
6. Лесото
7. Малави
8. Мали
9. Нижер
10. Өмнөд Судан
11. Руанда
12. Эсватини
13. Уганда
14. Төв Африкийн БНУ
15. Чад
16. Этиоп

Европ

1. Австри
2. Андорра
3. Беларусь
4. Ватикан
5. Косово — бүрэн эрхт бус, заримдаг хүлээн зөвшөөрөгдсөн
6. Лихтенштайн
7. Люксембург
8. Македон
9. Молдав
10. Сан Марино
11. Серби
12. Словак
13. Унгар
14. Чех
15. Швейцар

Өмнөд Америк

1. Боливи
2. Парагвай

Газар зүйн хувьд далайд гарцгүй улс ашиггүй гэгдэж ирсэн. Учир нь далайд гарцгүй улсын хувьд загас агнуур зэрэг далайн баялгийг ашигладаг салбарууд хөгжих үндэсгүй гэдгээс гадна гадаад худалдаанд чухал байр суурь эзэлдэг далайн тээвэр эрхлэн явуулах боломжгүй болно. Хүн төрөлхтөн далайн эрэг орчмын газар нутгуудад төвлөрч амьдрах хандлагатай байдаг тул далайд гарцгүй улсууд хүн ам цөөн байх нь олон. Иймээс улс орнууд далайд гарцтай болохын төлөө өөр хоорондоо тэмцэлдэж иржээ.

• Конгын олон улсын зөвлөл буюу одоогийн Бүгд Найрамдах Ардчилсан Конго Улс нь 1885 онд Берлиний хурлаар далайд гарцтай болохын тулд Анголын газар нутгийг 2 хэсэгт хуваах нарийн хэсэг газрыг авсан.
• Дэлхийн нэгдүгээр дайны дараа Польшийг далайд гарцтай болгохын тулд Данцигийг /өнөөгийн Гданьск хот/ Польшид шилжүүлж байв.
• Дунай мөрөн нь Австри, Унгар улсуудыг далайд аюулгүй гарцтай болгохын тулд олон улсын гол болгосон.

• Боливи улс 19-р зууны Номхон далайн дайны үр дүнд цорын ганц гарцаа Чили улсад алджээ. Гэхдээ Боливийн тэнгисийн цэргүүд одоог хүртэл Титикака нуурт бэлтгэл хийдэг байна.
• Дэлхийн нэгдүгээр дайнаас өмнө Унгар улс нь өөрийн харьяаны Хорватын автономит эрхийг хүлээн зөвшөөрсөн ч Адриатын тэнгисийн эрэг дэх Фиум хотыг өөрийн шууд харьяанд байлгаж, Будапештээс томилогдсон захирагч захиран, тус улсын цорын ганц боомтын хувиар ашигладаг байв. Трианоны гэрээгээр тус хотыг Хорватад шилжүүлснээр Унгар нь далайд гарцгүй болжээ.
• Эритрей, Монтенегрогийн тусгаар тогтнол нь Этиоп, Сербийн хувьд далай дахь гарцаа алдсан үйл явдал болжээ.
• Орос улс нь Умард мөсөн далайд л гарцтай байсан бөгөөд өвөл хөлдөж, тээвэр хийх боломжгүй болдог байсан тул газар нутгаа Балтын тэнгис, Хар тэнгис, Номхон далай хүртэл тэлсэн билээ.

Далайн хуулийн тухай НҮБ-ийн конвенц ёсоор далайд гарцгүй улсууд бусад улсын нутаг дэвсгэрээр дамжин өнгөрөх татвар төлөлгүйгээр далайд гарах эрхтэй байдаг. Мөн НҮБ нь хөгжиж буй далайд гарцгүй орнуудад үзүүлэх тусламжийн хөтөлбөр хэрэгжүүлдэг.

Дараах орнуудын далайд гарах гарц нь мөчидхөн байдаг.

• Ирак Ал-Фау хойгоор Персийн булан руу - 58км.
• Словени Копероор Адриатын тэнгис рүү - 47км
• Бүгд Найрамдах Ардчилсан Конго Улс Атлантын далай руу - 40км
• Босни ба Херцеговина Неумаар Адриатын тэнгис рүү - 26км
• Йордан Акабагаар Акабагийн булан, Улаан тэнгис рүү - 26км