Узбекистан

Далайд гарцгүй эх газрын улс. 447 мянган хавтгай дөрвөлжин километр нутагтай (51-р том). Баруун болон төв биедээ нам доор, зүүн хилээрээ 4000 м-ээс өндөр уултай. 90% цөл, 10% хувь үржил шимт хөндий.

Бүгд Найрамдах Узбекистан Улс Oʻzbekiston Respublikasi / Ўзбекистон Республикаси (Узбек)
Далбаа Сүлд
Төрийн дуулал: Oʻzbekiston Respublikasining Davlat Madhiyasi / Ўзбекистон Республикасининг Давлат Мадҳияси "Бүгд Найрамдах Узбекистан Улсын Төрийн Дуулал"
Узбекистаны байршил (улаан)
Нийслэл ба томоохон хот	Ташкент 41°19′N 69°16′E / 41.317°N 69.267°E / 41.317; 69.267
Албан ёсны хэл	Узбек хэл
Хүлээн зөвшөөрөгдсөн орон нутгийн хэл	Каракалпак хэлa
Нийтлэг хэл	Узбек хэл • Орос хэл
Ярианы хэлнүүд	Каракалпак хэл • Тажик хэл • Корё мар • Туркмен хэл • Украин хэл • Азербайжан хэл • Уйгур хэл • Төв Азийн Араб хэл • Бухори ба бусад
Угсаатны бүлгүүд (2021)	84.5% Узбекчүүд 4.8% Тажикууд 2.4% Казахууд 2.2% Каракалпакчууд 2.1% Оросууд 4.0% Бусад
Шашин (2021)	96.1% Ислам 2.2% Христ 1.7% Бусад
Ард түмний нэршил	Узбекистанчууд
Төр засаг	Авторитар дарангуйллын дор нэгдмэл ноёрхогч-намын ерөнхийлөгчийн бүгд найрамдах улс
• Ерөнхийлөгч	Шавкат Мирзиёев
• Ерөнхий Сайд	Абдулла Арипов
Хууль тогтоох байгууллага	Олий Мажлис
• Дээд танхим	Сенат
• Доод танхим	Хууль Тогтоох Танхим
Түүх
• Хар ханы улс	840
• Хорезмын эзэнт гүрэн	1077
• Төмөрийн эзэнт гүрэн	1370
• Узбекийн ханлиг	1428
• Шейбанидын ханлиг	1500
• Хивын ханлиг	1511
• Кокандын хаант улс	1709
• Бухарын Эмират Улс	1785
• Туркестаны АЗСБН	1918
• Үндэсний хуваалтын дараа ЗСБНУзбУ байгуулагдав	10 сарын 27, 1924 он
• ЗХУ-аас тусгаар тогтнов	8 сарын 31, 1991 он
• Албан ёсоор хүлээн зөвшөөрөгдөв	12 сарын 26, 1991 он
Газар нутаг
• Нийт	448,978 км2 (56)
• Усны эзлэх талбай (%)	4.9
Хүн ам
• 2022 тооцоо	36,024,000 (40)
• Нягтаршил	74.1/км2 (128)
ДНБ (ХАЧТ)	2022 тооцоо
• Нийт	▲ $420 тэрбум (58)
• Нэг хүнд ноогдох	▲ $11,500 (124)
ДНБ (нэрлэсэн)	2022 тооцоо
• Нийт	▲ $93 тэрбум (75)
• Нэг хүнд ноогдох	▲ $3,478 (147)
ОТББИ (2013)	▼ 36.7 дундаж
ХХИ (2021)	▲ 0.727 өндөр · 101
Мөнгөний нэгж	Узбекийн сум (UZS)
Цагийн бүс	UTC+5 (UZT)
Огнооны формат	өө/сс жжжжc
Жолооны тал	right
Утасны томьёо	+998
Домэйн нэр	.uz
Вэбсайт gov.uz
Каракалпакстанд давхар албан ёсны. 1991 оны 8 сарын 31-нд ЗСБН Узбек улсын Дээд Зөвлөл нь узбек улсыг Зөвлөл Холбоот Улсаас тусгаар тогтносон гэж зарласан. Узбекийн засгийн газар нь дараагийн өдрийг үндэсний баяраар зарлаж, тухайн өдөр нь Тусгаар Тогтнолын Өдөр болсон. Орос хэл болон Кирилл үсэг өө.сс.жжжж форматыг ашигладаг.

Узбекистан орон түүхийн уртад иран, түрэг, монгол, слав угсаатны мэдэлд орж явсан. Бухар, Самарканд гээд Торгоны замын гол хотууд одоо ч энд байна. ЗХУ бутарсан 1991 онд Бүгд Найрамдах Узбекистан Улс (БНУзбУ) нэрээр тусгаар тогтнож, 1992 онд НҮБ-д элсэн бүрэн эрх олжээ. Нэгдмэл төрийн байгууламж, ерөнхийлөгчийн эрх давамгайлах бүгд найрамдах засагтай. Дотроо 12 муж, 1 бүгд найрамдах улс, 1 улсын хотод хуваагддаг. Улсын албан ёсны узбек хэлэнд улсаа латин үсгээр O'zbekiston хэмээн бичиж, [Узбекистан] гэж хэлдэг. Үүний -стан нь монголоор улс, орон гэх залгавар юм.

Өдгөө 30 сая хүн амтай (46-р олон). Хүн амын 80 хувийг эзэлсэн узбек үндэстнээс гадна орос, тажик, казах, хархалпак гээд 100 нэрийн ард түмэн аж төрөн сууж байдаг ба бүх ардын 90 хувь ислам, 9 хувь христос шашны ёсыг дагадаг.

Узбекистан улс хөвөн, зэс, алт, уран, шатдаг хий гэх мэт олон төрлийн зүйл бүтээж дотоод гадаадад борлуулдаг. Нийт ДНБ-ийн хэмжээгээр дэлхийн 194 улсаас 69, нэг хүнд ноогдох дүнгээр 135-р байр хавьд явж байгаа. НҮБ, ТУХН, ШХАБ-ын гишүүн болж олон улстай харилцаа өргөжүүлж буйн дотор Монгол Улстай 1992 онд дипломат харилцаа тогтоосон.

Нийслэл Ташкент 2 сая оршин суугчтай. Мөнгөний нэгж — сум. Одоогийн ерөнхийлөгч нь Шавкат Мирзиёев.

Энэ улсын үндсэн хүн ам нь узбек болохоор улсын оноосон нэрийг Узбек гэсэн. Узбекистан болон орос, англи хэлнээ Узбекистан буюу "улс, орон" гэсэн -стан дагаврыг хамтатган бичиж байгаагаас Монголд Узбекистан Улс гэх маягаар ижил утга давтан хэрэглэгдэж байна. Узбек гэсэн нэрийг Алтан ордны улсын Узбек ханы нэрээс үүсэв үү, өөртөө эзэн гэсэн түрэг үгсийн нийлэмж үү гэх мэт бат мэдэгдээгүй хэдэн таамаг байдаг. Узбекээр Oʻzbekiston гэж бичдэгээс хараад Өзбек гэмээр юм шиг боловч узбекээр хэлэхийг нь сонсвол хуучнаараа Узбек гэхэд болно. Монгол үсгээр ᠦᠽᠪᠡᠻ (үзбек) гэж бичнэ.

Узбекистан 448,978 хавтгай дөрвөлжин километр газар нутагтай, Ирак улсаас арай том, Монгол Улсын газар нутгаас 3 дахин бага буюу дэлхийн 58-р том орон юм.

 

 

Байрлал

Хойд өргөргийн 37° — 46°, зүүн уртрагийн 56° — 74° дотор Төв Ази, тэр дундаа Дундад Азид оршдог. Хөндлөн 1,425 км, гулд 930 км байдаг тэгш өнцөгт хэлбэрийн нутаг дэвсгэртэй. Далайд гарцгүй, бүр Лихтенштайн шиг хоёр улс дамжих хэрэг гарна. Хойд талаараа Казахстан улс (203 км), Арал тэнгис (420 км), зүүн талаараа Киргиз (1099 км), Тажикистан (1161 км), өмнө талаараа Афганистан (137 км), Туркменистан (1621 км) улстай хиллэдэг.

Газар ус

Узбекистан орны 80% цөл, 10% л үржил шимтэй. Нутгийн баруун болон төв биеэр алдарт Кызылкум (Улаан элс), баруун урд талаар Каракумын зах байна. Зүүн талд үржил шимт Ферганы хөндий байна. Узбекистан ерөнхийдөө нам доор газар, зүүн хойд талаар харин Тэнгэр уул, зүүн урд талаар Памирын хошуу цухуйдаг. Эндэх Гиссарын нуруунд хамгийн өндөр Хазрет-Султан (4,643 м) уул сүндэрлэжээ. Сырдарья мөрөн хөндлөн дайраад гардаг бол Амударья баруун урд хилээр урсаад Аралд цутгадаг байсан. Туркмений хил дээр хамгийн нам доор цэг Сарыкамыш (12 м) гэж томоохон нуур тогтсон. Мөн Устюртын өндөрлөг, Мирзачулийн тал, Айдаркуль нуурыг дурдууштай.

 

 

Уур амьсгал

Узбекистан орон эх газрын уур амьсгалтай. Өвлийн хүйтэн −40 °C, зуны халуун 40 °C хүрнэ. Жилд дунджаар 100 — 200 мм хур тунадас, уулнаа 900 м хүртэл унадаг.

Амьтан ургамал

3000 зүйлийн өвс ургамал, 80 зүйлийн мод ургадаг. 5 хувь хүрэхгүй ойтой.

Каракуль хонь, цагаан зээр, бөхөн, хүрэн баавгай, чоно, үнэг, дорго, зэрлэг гахай зэрэг 40 зүйлийн хөхтөн, тагтаа, бүргэд, шонхор гээд 400 зүйл шувуу байна.

Ашигт малтмал

Газрын тос, шатдаг хий, нүүрс, алт, уран, мөнгө, зэс, төмрийн хүдэр, молибдений нөөцтэй.

1950–аад оноос хойш Узбекистан орны хүн олширч, хэд дахин үржиж 2014 онд 30,492,800–д хүрчээ. Дэлхийн 194 улсаас 41–р олон хүнтэй нь бөгөөд Дундад Азидаа нэгдүгээрт байна. Мянган хүн тутамд 22 төрж, 5 нас нөхцдөг. Хүн амын 26 хувь 0–14 насны багачууд, 67% нь 15–64 насны хөдөлмөрийн чадвартан, 6% нь 65-ээс дээш өндөр настан юм. Хүн амын нягт — 65.8 хүн/км², хүйсийн харьцаа жигд, бичиг үсэг тайлагдалт — 99%, хотжилт — 51%, дундаж наслалт — 72 жил.

Ард түмэн

 

Узбекистанд олон үндэстэн ястан аж төрөн суудаг. Узбек үндэстэн 78% эзэлж байна. Үлдсэн 22 хувийг Зөвлөлт Холбоот Улсын ул мөр орос (5%), тажик (5%), казах (4%), хархалпак (2%), татар (1%), киргиз (1%), солонгос (0.7), туркмен (0.6), украинчууд (0.4), армени (0.2) гээд зуу гаруй яс, үндэсний оршин суугчтай. Тажикийн тоо үүнээс ч их байж мэднэ. Энд эртнээс тажик (иран), узбекчүүд (түрэг) хутгалдан сууж цус ихээр холилдсон (сарт гэгдэж байв) гэдэг бол хаа холын солонгос, еврейчүүд Сталины цөллөгөөр нутагшжээ.

Хэл, шашин

Ард түмэн узбек, тажик, казах гэх мэт өөрсдийн төрөлх хэлээр ярина. Үндсэн хүн амын узбек хэл 1991 онд тусгаар тогтносон Узбекистан улсын цор ганц төрийн албан ёсны хэл болжээ. 1989 оноос узбекчүүд үүнийг шаардаж байв. Хот томоохон суурин газрынхан орос хэл мэддэг. 1992 онд узбек бичгийг кириллээс салгаж латин үсэгт тохируулахаар шийдээд 2005 оноос дунд сургуульд зааж эхэлсэн.

Иран, түрэг угсаатан буюу хүн амын 90% ислам шашинтан хотон хүмүүс юм. Тэртээ VIII зуунаас ислам дэлгэрсэн. Суннит урсгал голлох болсон. Удагаар нь орос, украйн голдуу хүн амын 9% христосын шашинтан байна. Одоо Узбекистан улсад исламын 2050, үнэн алдартны 37, солонгос христийн 52, иудейн 8, бахайн 6 сүм байгаа ажээ.

Хот суурин

 

Узбекистан улсад 120 гаруй хот, 115 гаруй балгас (томоохон суурин) байна. Үүнээс томоохон нь:

Түүхийн эхэн үе

 

Узбекистанаас палеолитийн үеийн дурсгал олддог. 1938 онд 70 мянган жилийн тэртээх неандерталь хүүгийн гавлын ясыг олжээ.

Эртний Узбекистан оронд иран угсаатан амьдарч байв. Манай эриний өмнөх үед Бухар, Самарканд зэрэг олон хот үүсч Согд, Тохарын улс оршиж, Өрнө-Дорныг холбосон Торгоны зам гарч Мавереннахр харьцангуй баян чинээлэг газар болжээ. Македоны Александрын байлдан дагууллын дараа Грек-Бактрын улс тогтож байсныг персийн Парфян, Сасан хоёр улс залгажээ. V-VII зуунд Цагаан хүннү, Түрэг улс Узбекистанд нэвтэрсэн. Түүхийн эхэн үед зороастр, будда, христ, тэнгэр гээд олон шашин байсан бол арабын байлдан дагуулалтын VII зуунаас ислам шашин дэлгэрч эндэхийн үндсэн шашин болон уламжилжээ. Дамаскийн халифт улс (661–750)–ын үед шинжлэх ухаантай хоршин перс хэл Дундад Азид голлосоор байсан ба 819–999 онд Саманы улс (тажик перс) Узбекистант төвлөж байв.

 

Түрэг, монголын үе

IX зуунаас түрэг угсааны нүүдэлчин аймгууд урагш түрж Хорасанд Газнийн улс, Өрнө Ази даяар Сельжук улс, Мавереннахрт Хар ханы улсыг байгуулжээ. 1097-1231 онд перс соёлтой, түрэг хааны Хорезм улс оршин байв. 1219-1225 онд Чингис хааны монгол цэрэг энэхүү Сартуул иргэнийг дайлаар мордоод нутаг орныг гүрэндээ нэгтгэснээс Мавереннахр Цагаадайн улс (1225–1340)–ынх болов. Цагаадайн улс доройтоход олон аймаг тэмцсэнээс Төмөр дийлж эзэнт улс (1370–1507) байгуулсан ч өөрөөс нь хойш өөдлөөгүй. Төмөрийн улсын үед үндсэн хүн ам түрэг болж, Алишер Навои Цагадайн хэлээр (түргээр) зохиол туурвиж, Улугбек одон орон судалж байв.

Узбекистаны ханлигууд

 

Арал тэнгисийн эрэгт байсан узбекчүүд 1501 оноос Узбекистан орныг эзэлж эхэлсэн. Бухарын хант улс (1500–1785) Бухар, Ташкент, Ферганы хөндийд бэхэжсэн бол Хивын ханлиг (1511–1920) Каспийн тэнгисийн эрэг Хорезм нутаг болон Амударьягийн баян бүрдийг түшин тогтжээ. Бухарын ханлигийг Зүчийн хүү Шибаны удмынхан байгуулсан бөгөөд суннит, шийтийн ялгаанаас болж Сафавын улс (Иран)–тай байлдаж байлаа. Умрын түрэлт үргэлжээс байсан бөгөөд Узбекистаны хотуудыг казахстан, монголчууд довтолсоор байв. Сүүлд Ферганы хөндийд Кокандын хант улс (1709–1876), Бухарт төвлөсөн Бухарын Эмират Улс (1785–1920) тогтжээ. Эмир нь мангыт овогтой байв.

Орос, Зөвлөлтийн үе

 

 

Оросын Хаант Улс 1850 онд Кавказыг эзэлчихээд Дундад Ази руу хандаж 1865, 1867, 1868 онд Ташкент, Бухар, Самаркандыг буулган авав. Тэгэхдээ ивээлийн орон (᠋᠋проктерат) гэж ойлголцсон бөгөөд 1876 онд Коканд бууж өгснөөр бүрэн эзлэгджээ. Туркестаны губернийг үүсгэснээс Узбекистан оронд Сырдарья, Самарканд, Каспийн чанад гэсэн гурван муж болон Бухарын эмирийн нутаг байсан. Орост хувьсгал гарч Зөвлөлт Холбоот Улс болон өөрчлөгдөхөд Туркестаныг ард түмний яс үндсээр ангилж шинээр тав салгасан. Үүнд Узбек үндэстний голлосон нутаг — Узбекистан 1924 онд Зөвлөлт Социалист Бүгд Найрамдах Узбекистан Улс (ЗСБНУзбУ) нэртэй байгуулагдаж ЗХУ-ын 15 бүгд найрамдах улсын нэг болжээ. 1929 онд Тажикистан салж, 1936 Хархалпак нэмэгдсэнээр өөр газар нутгийн том өөрчлөлт ороогүй байсаар тэр чигээр тусгаар тогтносон юм. Зөвлөлтийн үед бүх төрлийн аж үйлдвэр хөгжиж, төр соёлын олон төрлийн албан газар нээгджээ. Хөвөнгийн тариалалтанд 1960-аад оноос Амударья, Сырдарьягийн усыг ашигласан нь Арал тэнгисийг ширгэхэд нөлөөлсөн. Хамгийн удаандаа 1959—1983 онд Шараф Рашидов нам, орны тэргүүнээр ажиллаж байв.

Өнөөгийн Узбекистан

ЗХУ-ын төгсгөл үе 1989 онд узбек хэлийг албан ёсны болгож, 1990 онд Ислам Каримовыг Дээд Зөвлөлийн дарга болгожээ. 1991 оны 8 сарын 31-нд Узбекистан улсын тусгаар тогтнолыг зарласан нь 12 сарын 21-нд ТУХН-д гишүүнээр элсч, хэд хоногийн дараа ЗХУ албан ёсоор задарч, бүх нийтийн 98 хувийн саналыг хурааснаар бүрэн баталгаажжээ. Ислам Каримов анхны ерөнхийлөгч болсон. Тусгаар тогтносны дараа улсын цөөнх болсон оросуудаас 2 сая хүн Узбекистаныг орхин гарсан ба шашин шүтэх эрх чөлөөлөгдсөнөөр уламжлалт ислам шууд сэргэжээ. Каримов 1995 онд шууд улирсан бол 2000, 2007 онд 90 хувийн дэмжлэгтэй улиран сонгогдоод байна.

 

 

Узбекистан бол ерөнхийлөгчийн эрх мэдэл давуу бүгд найрамдах засагтай, нэгдмэл төрийн байгууламж бүхий улс юм. 1989 оноос төр засгийн тэргүүн, улсын ерөнхийлөгчөөр ажиллаж байсан Ислам Каримов 2016 онд нас нөгчиж, түүний халааг ерөнхий сайд байсан Шавкат Мирзиёев авсан. Улсын ерөнхийлөгчийг 7 жил тутам бүх ардын саналаар сонгодог.

Ерөнхийлөгч ерөнхий сайдыг томилдог. 2016 оноос Абдулла Арипов ерөнхий сайд хийж байна.

Олий мажлис (Дээд хурал) 1995 онд үүсэн байгуулагдсан. 100 гишүүнтэй Сенат, 150 гишүүнтэй Хуулийн танхим гэж хуваагдана. Хуулийн танхимийн 150 суудлын 15-ыг байгаль орчны газраас томилдог. 2010 оны сонгуулиар Узбекистаны либерал ардчилсан нам, Узбекистаны ардын ардчилсан нам, Узбекистаны үндэсний сэргэл ардчилсан нам, Шударга нийгэм ардчилсан нам 135 суудлыг хуваан суусан.

2005 онд Андижаны жагсаалыг зэвсгээр дарсан бол 2007 онд цаазаар аваачих ялыг болиулсан.

Орон нутаг

Узбекистан улс эхлээд 12 муж (узб. viloyat), 1 бүгд найрамдах улс (respublika), 1 хот (shahar), бүгд 14 нутагт хуваагдаж байна.

 

Эдийн засаг

 

2012 онд Дотоодын нийт бүтээгдэхүүний хэмжээ 51.11 тэрбум ам.доллар байсан. Нэг хүнд 3,500 $ ноогдоно.

Узбекистан улс алт, зэс, уран, шатдаг хий олборлолтоор дэлхийд эхний аравт байгаа. Төрийн өмчийн Узбекнефтьгаз компани үйлдвэрлэлийн хүндийг үүрдэг. Узбек дэлхийд айргийн тавд орохуйц их хөвөн тариалдаг.

1992 онд үнийн өсөлт 1000%-д хүрч, ДНБ огцом унаж байсан болмоор аажмаар зах зээлийн журмын цочрооос салж, 2003 оноос тогтворжиж эдийн засаг жигдэрчээ. Узбекистаны хөрөнгийн бирж 1994 онд үүсэн байгуулагдаж одоо 1200 компанийн үнэ цэнийг тодорхойлж байна.

 

 

Зам тээвэр

Узбекистан улс 3,645 км төмөр замтайгаас 620 км нь цахилгаанжсан. Энэхүү Транс-Каспийн төмөр замаар улсынхаа томоохон хотуудыг хооронд нь болоод бүх хөрштэйгээ холбожээ. Ташкент–Самаркандын хурдан галт тэрэгний шугам 2011 онд ашиглалтанд орсон. 1977 онд ашиглалтанд орсон Ташкентийн метро Казахт Алматын метро нээгдэхээс өмнө Дундад Азид ганцаараа байлаа.

Узбекистанд 84,400 км авто зам байгаагаас 72,000 км нь цардмал. Узбекчүүд Солонгосын Тэү, Америкийн Женерал-Моторстой хамтарсны үрээр автомашин үйлдвэрлэдэг болсон бөгөөд 2013 онд 251,342-г босгож ихэнхийг экспортолжээ. Туркийн ачаар мөн автобус хийж байгаа.

Узбекистанд нийтдээ 53 нисэх буудал байгаагаас 33 нь цардмал. Хамгийн том нь Ташкентийн олон улсын нисэх буудал. Эндээс Узбекистаны иргэний агаарын тээврийн компанийн онгоцонд суугаад Москва, Токио, Сингапур, Лондон, Нью-Йорк хүрч болно.

Узбекистан 10,253 км шатдаг хийн хоолой, 868 км газрын тосны хоолойтой.

Ташкент хот метротой байна.

Хэвлэл, холбоо

Узбекистанд 28 телевиз, 16 радиогийн газартай. 2012 онд 9 сая интернет хэрэглэгч байсан.

2001 онд Узбекистанд 507 сонин, 157 сэтгүүл хэвлэгдэж байжээ.

  Commons: Uzbekistan – Викимедиа зураг, бичлэг, дууны сан

• Монгол-Узбекистаны харилцаа
• Узбекистаны талаархи ерөнхий мэдээлэл