ଭାରତୀୟ ମହିଳା

ସ୍ୱାଧୀନ ଭାରତର ସମ୍ବିଧାନରେ ମହିଳାମାନଙ୍କ ଅଧିକାରକୁ ପୁରୁଷମାନଙ୍କ ସହ ସର୍ବବିଧ ଭାବରେ ସମାନ ଭାବରେ ସହ ପ୍ରଦାନ କରାଯାଇଛି । ମହିଳାମାନଙ୍କ ପୂର୍ଣ୍ଣ ସ୍ୱାଧୀନତା ଓ ଅଧିକାରକୁ ସଂରକ୍ଷିତ କରିବା ପାଇଁ ସ୍ୱାଧୀନତା ପରେ ମଧ୍ୟ ଅନେକ ବିଧେୟକ ଭାରତର ପାର୍ଲିଆମେଣ୍ଟରେ ପ୍ରଣିତ ହେଇ ତାହାକୁ ବିଧିବଦ୍ଧ ଭାବରେ ପାଳନ ପ୍ରତି ଦୃଷ୍ଟି ଦିଆ ଯାଇଛି ।

ଏପରି ଏକ ସମୟ ଥିଲା ଯେ ୨୦୧୧ ମସିହାରେ ଏକା ସମୟରେ ଭାରତର ରାଷ୍ଟ୍ରପତି (ଶ୍ରୀମତୀ ପ୍ରତିଭା ପାଟିଲ), ଲୋକ ସଭାର ବାଚସ୍ପତି (ମୀରା କୁମାର) ଓ ଲୋକ ସଭାର ବିରୋଧୀ ଦଳର ନେତା ପଦବୀରେ ମହିଳାମାନେ ରହିଥିଲେ । ଏହା ସତ୍ତ୍ୱେ ଭାରତରେ ମହିଳାମାନେ ଅନେକ ସମସ୍ଯାରେ ସମ୍ମୁଖୀନ ହେଇଚାଲିଛନ୍ତି । ସେମାନେ କେତେକ ସ୍ଥାନରେ ବଳାତ୍କାର, ଏସିଡ ଫିଙ୍ଗା, ଯୌତୁକ ଜନିତ ହତ୍ୟା, ଜୋର ଜବରଦସ୍ତି କରି ଦେହ ବ୍ୟାପାରରେ ଜଡ଼ିତ କରିବା ପରି ଅତ୍ୟାଚାରର ଶିକାର ହଉଛନ୍ତି । ୨୦୧୨ ମସିହାରେ ଥୋମସନ୍  ରଏଟର ଫାଉଣ୍ଡେସନ ତରଫରୁ କରାଯାଇଥିବା ସର୍ଭେରେ ଜି୨୦ ଅନ୍ତର୍ଗତ ସମସ୍ତ ଦେଶଠାରୁ ଭାରତରେ ମହିଳାଙ୍କ ଉପରେ ଅତ୍ୟାଚାର ସର୍ବାଧିକ ଥିବା ଦର୍ଶାଯାଇଥିଲା । .

ପ୍ରାଚୀନ ଭାରତ 

 

ପ୍ରାଚୀନ ବେଦିକ କାଳରେ ଭାରତୀୟ ମହିଳାମାନେ ପୁରୁଷମାନଙ୍କ ସହ ସମସ୍ତ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଅଧିକାର ପ୍ରାପ୍ତ ହଉଥିବା କଥା ଭାରତୀୟ ବେଦରୁ ପ୍ରମାଣ ମିଳେ ।   ପତଞ୍ଜଳି ଓ କାତ୍ୟାୟନଙ୍କ ପରି ପ୍ରାଚୀନ ବ୍ୟାକରଣ ବିଷାରଦଙ୍କ ଲେଖାରୁ ଜଣାପଡେ ଯେ ବୈଦିକ ସମୟରେ ମହିଳାମାନେ ମଧ୍ୟ ପୁରୁଷମାନଙ୍କ ପରି ବିଦ୍ୟା ଲାଭ କରୁଥିଲେ ।  ଋଗ ବେଦର ଶ୍ଳୋକରୁ ଏହା ମଧ୍ୟ ପ୍ରମାଣ ହୁଏ ଯେ ସେ କାଳରେ ମହିଳାମାନେ ଉପଯୁକ୍ତ ବୟସରେ ବିବାହ କରୁଥିଲେ ଓ ନିଜ ପସନ୍ଦର ପଟି ପାଉଥିଲେ । ସେ କାଳରେ ସ୍ୱୟଂବର ପ୍ରଥାଦ୍ୱାରା ମହିଳାମାନେ ନିଜ ପସନ୍ଦର ବର ଚୟନ କରିବା ବିଧି ରହିଥିଲା । ଏହାକୁ " ଗନ୍ଧର୍ବ " ବିବାହ କୁହାଯାଉଥିଲା । . ଋଗ ବେଦ ଓ  ଉପନିଷଦମାନଙ୍କରେ ପ୍ରାଚୀନ କାଳରେ " ଗାର୍ଗୀ ଓ " ମୈତ୍ରେଇ "ଙ୍କ ପରି ଅନେକ ସାଧ୍ୱୀ ତଥା ବିଦ୍ୱାନ ମହିଲା ଥିବା କଥା ଉଲ୍ଲେଖ ରହିଛି । ,  

ତେବେ ଖ୍ରୀଷ୍ଟ ପୂର୍ବ ୫୦୦ ମସିହା ଆଡକୁ ଭାରତରେ ମହିଳାମାନଙ୍କ ସ୍ଥିତିରେ କ୍ରମଶଃ ଅବନତି ଘଟିବାରେ ଲାଗିଥିଲା ।  ଅବଶ୍ୟ ଜୈନ ଧର୍ମର ଆଗମନ ପରେ ମହିଳାମାନଙ୍କୁ ମଧ୍ୟ ସେହି ଧର୍ମରେ ଅଂଶ ଗ୍ରହଣ କରିବାର ଅନୁମତି ଦିଆ ଯାଇଥିଲା, ସାଧାରଣତଃ ଭାବରେ ମହିଳାମାନଙ୍କୁ ବିଭିନ୍ନ ବାଧା ମଧ୍ୟ ଅବଦ୍ଧ ହେଇ ରହିବାକୁ ହେଇଥିଲା । ବିଶ୍ୱାସ କରାଯାଏ ଯେ ଷଷ୍ଠ ଶତାବ୍ଦୀରେ ବାଲ୍ୟ ବିବାହ ପରମ୍ପରା ଭାରତରେ ଆରମ୍ଭ ହେଇଯାଇଥିଲା । 

ଏହି କାଳର କେତେକ ଧର୍ମଶାସ୍ତ୍ରରେ ଏହି ବିଷୟରେ ଉଲ୍ଲେଖ ରହିଛି । "ମନୁ ସ୍ମୃତି "ରେ ଉଲ୍ଲେଖ ଯେ "ମହିଳାମାନଙ୍କୁ ଶୈଶବରେ ପିତା, ଯୌବନରେ ସ୍ୱାମୀ ଓ ଜରାବସ୍ଥାରେ ପୁତ୍ର ସଂରକ୍ଷଣ ପ୍ରଦାନ କରିବେ । କାରଣ ଜଣେ  ମହିଳା ନିଜେ କିଛି ନିଷ୍ପତ୍ତି ନେବାପାଇଁ ଅଯୋଗ୍ୟ " 

ତେବେ ଏହା କେବଳ ବର୍ଣ୍ଣନା ମୂଳକ ବ୍ୟାଖ୍ୟା ଥିଲା ଓ ସେ ସମୟରେ ମଧ୍ୟ କେତେକ ମହିଳାମାନେ ସନ୍ୟାସିନୀ ହେଇ ସ୍ୱାଧୀନ ଭାବରେ ରହିଥିବାର ଜନାଜାଏ । .

କେତେକ ସାମ୍ରାଜ୍ୟରେ ଜଣେ ବା ଅଧିକ " ନଗରବଧୂ " ବା ନଗରର ପତ୍ନୀ ଭାବରେ ରଖା ଯାଉଥିଲା ଓ ତାହା ଅତ୍ୟନ୍ତ ସମ୍ମାନଜନକ ତଥା ଶକ୍ତିଶାଳୀ ପଦବୀ ଭାବରେ ଗଣନା କରାଯାଉଥିଲା । ପ୍ରାଚୀନ " ଅମ୍ରାପାଳି " ତାହାର ଏକ ଉଦାହରଣ । 

ମଧ୍ୟମ କାଳ 

ମଧ୍ୟମ କାଳରେ ଭାରତୀୟ ନାରୀମାନଙ୍କ ସ୍ଥିତିରେ କ୍ରମଶଃ ଅବନତି ହେବାରେ ଲାଗିଥିଲା ।,ବାଲ୍ୟ ବିବାହ ପ୍ରଥା, ଓ ବିଧବା ବିବାହକୁ ନିଷେଧ କରିବା ପରମ୍ପରା ସହ ଭାରତୀୟ ଉପମହାଦେଶକୁ ମୁସଲମାନମାନଙ୍କ ଅଧିକାର ପରେ ରାଜପୁତମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ " ଯାଉହାର " ବା ପରଦା ପ୍ରଥା ଆରମ୍ଭ ହେଇଥିଲା । ଭାରତରେ କେତେକ ଅଞ୍ଚଳରେ ଦେବଦାସୀମାନଙ୍କ ଉପରେ ଯୌନ ଶୋଷଣ ମଧ୍ୟ ହଉଥିଲା ।ଅନେକ ଆଞ୍ଚଲରେ ବହୁ-ପତ୍ନୀ ପ୍ରଥାର ପ୍ରଚଳନ ମଧ୍ୟ ଚାଲିଲା । ଏହା ସାଧାରଣତଃ ରାଜନୈତିକ କାରଣରୁ କ୍ଷତ୍ରିୟ ଶାସକ ସଂପ୍ରଦାୟ ମଧ୍ୟରେ ବିବେଶ ଭାବରେ ଚଳୁଥିଲା । ଅନେକ ମୁସଲିମ ପରିବାରରେ ମହିଳାଙ୍କୁ " ଜନାନା" ଅଞ୍ଚଳ ମଧ୍ୟରେ ବନ୍ଦୀ ପରି ଆବଦ୍ଧ ଅବସ୍ଥାରେ ରହିବାକୁ ପଡୁଥିଲା । 

କିଛି ଦୃଢ଼ମନା ମହିଳା ସାହିତ୍ଯ ରାଜନୀତି, ଶିକ୍ଷା ଆଦି ପରିସରରେ ନିଜର ଉତ୍କର୍ଷତା ପ୍ରତିପାଦନ କରିଥିଲେ ।  " ରାଜିୟା ସୁଲତାନ " ଏକମାତ୍ର ମହିଳା ଥିଲେ ଯେ ଦିଲ୍ଲୀ ସାମ୍ରାଜ୍ୟ ସଫଳ ଭାବରେ ଶାସନ କରିଥିଲେ ।  ୧୫୬୪ ମସିହାରେ ମୋଗଲ ସମ୍ରାଟ ଆକବରଙ୍କ ସେନାପତି ଅସଫ ଖାନଙ୍କଦ୍ୱାରା ନିହତ ହେବା ପୂର୍ବରୁ ଗଣ୍ଡ ମହାରାଣୀ ଦୁର୍ଗାବତୀ ତାଙ୍କ ରାଜ୍ୟକୁ ୧୫ ବର୍ଷ କାଳ ଶାସନ କରିଥିଲେ । ୧୫୯୦ ଦଶକ ରେ" ଚାନ୍ଦ ବିବି "ଅହମଦନଗର ରାଜ୍ୟକୁ ମୋଗଲ ଆକ୍ରମଣରୁ ଦୃଢ଼ତାର ସହ ପ୍ରତିରକ୍ଷ୍ୟା ପ୍ରଦାନ କରିଥିଲେ ।ଏପରିକି ସମ୍ରାଟ ଜାହାଙ୍ଗୀରଙ୍କ ପତ୍ନୀ ନୁର ଜାହାନ ମଧ୍ୟ ଶାସନରେ ନିଜେ ନଥାଇ ମଧ୍ୟ ଅଖଣ୍ଡ ରାଜନୈତିକ ଶକ୍ତିର ଅଧିକାରୀ ଥିଲେ । ମୋଗଲ ରାଜକନ୍ୟା ଜହାନାରା ଓ ଜେବୁନନିଶା ତାଙ୍କର କବି ପ୍ରତିଭା ପାଇଁ ବିଖ୍ୟାତ ଥିଲେ । ଶିବାଜିଙ୍କ ମାଁ "ଜିଯାବାଇ " ମଧ୍ୟ ଜଣେ ମହିଳା ଯୋଧ୍ୟା ଓ ପ୍ରଶଶକ ଭାବରେ ପ୍ରସିଦ୍ଧି ହାସଲ କରିଥିଲେ । ଅନ୍ୟ ଜଣେ ମରାଠା ମହିଳା ତାରାବାଇ  ମଧ୍ୟ ଦକ୍ଷିଣ ଭାରତରେ ଶାସନ କରିଥିଲେ । ତାଙ୍କ ପରି ଆହୁରି ଅନେକ ମହିଳା ବିଭିନ୍ନ ସମୟରେ ବିଭିନ୍ନ କ୍ଷେତ୍ରରେ ପାରଦର୍ଶିତା ହାସଲ କରିଥିବାର ଇତିହାସରେ ଉଲ୍ଲେଖ ରହିଛି । .

ସେହି ସମୟରେ ମହିଳା ସନ୍ଥ ମୀରାବାଈ ଙ୍କ ନେତୃତ୍ୱରେ ଭକ୍ତି ଆନ୍ଦୋଳନର ସୂତ୍ରପାତ ହେଇଥିଲା । ଏଥିରେ ମହିଳାମାନଙ୍କ ଉପରେ ଲଦି ଦିଆଯାଇଥିବା ଅନେକ ବନ୍ଧନ ଉପରେ ସ୍ୱର ଉତ୍ତୋଳନ ହେଇଥିଲା । ତାଙ୍କ ସହ ଅକା ମହାଦେବୀ, ରମି ଜନବାଇଙ୍କ ପରି ମହିଳାଙ୍କ ସହ ମହାନୁଭବ, ଭାରକରି ଓ ଅନେକ ମହାପୁରୁଷ ସ୍ୱର ମିଳେଇ କିଛି ମହିଳା ଓ ପୁରୁଷଙ୍କ ଅଧିକାର ଭିତରେ ଥିବା ଅସମାନତାର ପରିବର୍ତ୍ତନ ପାଇଁ ଉଦ୍ୟମ କରିଥିଲେ ।  

ଏହା ପରେ ଶିଖ ଧର୍ମର ପ୍ରଥମ ଗୁରୁ, ଗୁରୁ ନାନକ ପୁରୁଷ ଓ ମହିଳାଙ୍କ ପାଇଁ ସମାନ ଅଧିକାରର ବାର୍ତାର ପ୍ରଚାର କରିଥିଲେ ।ସେ ମହିଳାମାନଙ୍କୁ ମଧ୍ୟ ଧାର୍ମିକ ସ୍ୱାଧୀନତା ଦେବା ସପକ୍ଷରେ ଯୁକ୍ତି କରୁଥିଲେ ।ସେ ମହିଳାମାନଙ୍କୁ ତାଙ୍କ ଭଜନ କୀର୍ତନ  ସଭାରେ  ଯୋଗଦାନ କରିବାକୁ ଅନୁମତି ଦେଇଥିଲେ ଓ ଧାର୍ମିକ ପରିଚାଳନାରେ ଅଂଶ ନେବାକୁ ମଧ୍ୟ ଆଗ୍ରହ କରୁଥିଲେ । ଏହା ପରେ ଶିଖ ଧର୍ମର ଅନ୍ୟ ଗୁରୁମାନେ ମଧ୍ୟ ମହିଳାମାନଙ୍କୁ ଧର୍ମାନୁଷ୍ଠାନରେ ଗ୍ରହଣ କରିଥିଲେ ।   

ଐତିହାସିକ ପରମ୍ପରା ସବୁ 

ମଧ୍ୟମ ଯୁଗରୁ ଚାଲି ଆସିଥିବା ସତୀ, ଯାଉହାର, ଦେବଦାସୀ ପରମ୍ପରା ସବୁ ଆଧୁନିକ ଯୁଗରେ ଉଚ୍ଛେଦ କରାଯାଇଛି । ତେବେ ଆଜି ମଧ୍ୟ କେତେକଆଭ୍ୟନ୍ତରୀଣ ସ୍ଥାନରେ ଏହି ଅନ୍ଧବିଶ୍ୱାସମୂଳକ କାର୍ଯ୍ୟ ଚାଲିଥିବାର ଜଣାପଡେ । ପରଦା ପ୍ରଥା ମଧ୍ୟ କେତେକ ସ୍ଥାନରେ ରହିଆସିଛି । ବାଲ୍ୟ ବିବାହ ମଧ୍ୟ ବିରଳ ଭାବରେ କେତେକ ସ୍ଥାନରେ ହାଉଥିବାର ଜଣାପଡିଥାଏ । 

ସତୀ ପ୍ରଥା 
ଏହି ନିର୍ଦୟ ପ୍ରଥା ବର୍ତ୍ତମାନ ପ୍ରାୟ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ଭାବରେ ବିଲୁପ୍ତ ହେଇଯାଇଛି । ପ୍ରାଚୀନ କାଳରେ ସ୍ୱାମୀଙ୍କ ମୃତ୍ୟୁ ପରେ ବିଧବା ପତ୍ନୀଙ୍କୁ ସ୍ୱାମୀଙ୍କ ଚିଟାରେ ଜୀବନ୍ତ ଦହନ କରାଯାଉଥିଲା । ଅନେକ କ୍ଷେତ୍ରରେ ବିଧବା ପତ୍ନୀଙ୍କୁ ସଂପ୍ରଦାୟର ଲୋକେ ଜୋର- ଜବରଦସ୍ତି କରି ଚିଟା ନିଆରେ ଜାଳି ଦଉଥିଲେ । ଏହାକୁ ଇଚ୍ଛାମୂଳକ ବୋଲି କୁହାଯାଉଥିଲେ ମଧ୍ୟ ଅନେକ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଏଥିପାଇଁ ବାଧ୍ୟ କରାଯାଉଥିଲା ।  ବିଦେଶୀ ଆକ୍ରମଣ ପରେ ଭାରତରେ ଏହି ପ୍ରଥା ଅଧିକ ପ୍ରଚାଳନ ହେଇଥିଲା, କାରଣ କେତେକ କ୍ଷେତ୍ରରେ ବିଧବାମାନଙ୍କ ଉପରେ ବିଦେଶୀମାନେ ଯୌନ ଶୋଷଣ, ବଳତ୍କାର ମଧ୍ୟ କରୁଥିଲେ ।  . ୧୯୮୭ ମସିହାରେ ରାଜସ୍ଥାନରେ ' ରୂପ କଂବାର " ମାମଲା ପରେ ସରକାର ଏକ କମିଶନ ଗଠନ କରି ଏହାର ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ନିରାକରଣ ପାଇଁ ଆଇନ ପ୍ରଣୟନ କରିଥିଲେ । 

ଯୌହର ପ୍ରଥା 
ବର୍ତ୍ତମାନ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ବିଲୁପ୍ତ ଏହି ପ୍ରଥା ରାଜପୁତ ଯୋଦ୍ଧାମାନଙ୍କ ପରିବାରରେ ପ୍ରଚଳିତ ଥିଲା । ଯୋଦ୍ଧାମାନେ ଯୁଦ୍ଧରେ ନିହତ ହେଲେ ତାଙ୍କର ପତ୍ନୀ ଓ ଝିଅମାନେ ସ୍ୱ-ଇଚ୍ଛାରେ ଆତ୍ମଦାହ କରୁଥିଲେ । ଏହାଦ୍ୱାରା ସେମାନେ ଶତ୍ରୁଦ୍ୱାରା ବଳତ୍କାରରୁ ନିଜକୁ ରକ୍ଷା  କରୁଥିଲେ । ଏହି ପ୍ରଥା ମୁଖ୍ଯତଃ ମୁସଲମାନମାନଙ୍କ ଆକ୍ରମଣ ସମୟରେ ପ୍ରଚଳିତ ଥିଲା ।

ପରଦା ପ୍ରଥା 
ଏହି ପ୍ରଥା ଭାରତ ତଥା ଅନ୍ୟ ମୁସଲିମ  ଦେଶର ମୁସଲିମ ମହିଳାଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ପ୍ରଚଳିତ । ପୁରୁଷମାନଙ୍କ ସାମ୍ନାରେ ମହିଳାମାନେ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ଭାବରେ ମୁଖ ଆଚ୍ଛାଦନ କରିବା ପ୍ରଥା ଅଜିମଧ୍ୟ ଅନେକ ସ୍ଥାନରେ ରହିଛି । 

ଦେବଦାସୀ ପ୍ରଥା 
ମୁଖ୍ଯତଃ ଦକ୍ଷିଣ ଭାରତରେ ମନ୍ଦିରମାନଙ୍କରେ ଅବିବାହିତ ମହିଳାମାନଙ୍କୁ ଆରାଧ୍ୟ ଦେବତାଙ୍କ ମୂର୍ତି ସହ ବିବାହ କରାଯାଉଥିଲା । ସେମାନେ ଆଜୀବନ ମନ୍ଦିରରେ ଦେବତାଙ୍କ ପୂଜା ଆରାଧନାରେ ସହାୟତା କରୁଥିଲେ । ୧୦ ମ ଶତାବ୍ଦୀରୁ ଚାଲି ଆସୁଥିବା ଏହି ପ୍ରଥାକୁ ସରକାର ୧୯୮୮ ମସିହାରୁ ଆଇନଦ୍ୱାରା ବନ୍ଦ କରିଛନ୍ତି ।  .

ବ୍ରିଟିଶ ଶାସନ ସମୟରେ ଭାରତୀୟ ମହିଳା 

[[ଫା|thumb|ସରୋଜିନୀ ନାଇଡୁ,  କବି ଓ ସ୍ୱାଧୀନତା ସଂଗ୍ରାମୀ । ସେ ଭାରତୀୟ ଜାତୀୟ କଂଗ୍ରେସର ସଭାପତି ମଧ୍ୟ ରହିଥିଲେ ।]]

 

ବ୍ରିଟିଶ ରାଜ ସମୟରେ ଅନେକ ସମାଜ ସଂସ୍କାରକଙ୍କ ଆବିର୍ଭାବ ହେଇଥିଲା । ସେମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ ରାଜା ରାମ ମୋହନ ରୟ, ଇଶ୍ୱର ଚନ୍ଦ୍ର ବିଦ୍ୟସାଗର, ଜ୍ୟୋତିରାୟ ଫୁଲେ ପ୍ୟାରି ଚରଣ ସରକାର ଅନ୍ୟତମ । ସେମାନେ ଭାରତରେ ପ୍ରଚଳିତ ଥିବା ଅନେକ କୁସଂସ୍କାର, ଅନ୍ଧବିଶ୍ୱାସ ଭିତ୍ତିକ ପ୍ରଥା ବିରୁଦ୍ଧରେ ଜନମତ ଜାଗରଣ କରି ସେଗୁଡିକୁ ବର୍ଜନ କରିବା ପାଇଁ ଚେଷ୍ଟା କରି ଅନେକାଂଶରେ ସଫଳ ହେଇଥିଲେ । ସେ ସମୟରେ ବାଳିକାମାନଙ୍କୁ  ସ୍କୁଲ ଶିକ୍ଷା ଦିଆ ଯାଉନଥିବା ବେଳେ କଲିକତା ସହରରେ ପ୍ୟାରି ଚରଣ ସରକାର ୧୮୭ ମସିହାରେ ବାରାସାତଠାରେ ପ୍ରଥମ ବାଳିକା ବିଦ୍ୟାଳୟ ସ୍ଥାପନ କରିଥିଲେ । ତାହା ସମ୍ପ୍ରତି କାଳୀକୃଷ୍ଣ ବାଳିକା ହାଇ ସ୍କୁଲ ଭାବରେ ବିଦ୍ୟମାନ । 

ବ୍ରିଟିଶ ସରକାର ମଧ୍ୟ ମହିଳାମାନଙ୍କ ଅଧିକାର ପାଇଁ କିଛି ଉଦ୍ୟମ କରିଥିଲେ । ବିଲାତି ମିସସନାରୀମାନଙ୍କ ପତ୍ନୀମାନେ (ମାର୍ଥା ମଉଲ୍ଟ, ଏଲିଜା କାଳଦବେଳ, ଆଦି) ଭାରତରେ ମହିଳାମାନଙ୍କ ଶିକ୍ଷା ପାଇଁ ଉଦ୍ୟମ କରିଥିଲେ । ସେମାନେ ପ୍ରଥମରେ ସ୍ଥାନୀୟ ବାସିନ୍ଦାଙ୍କ ପ୍ରତିରୋଧର ସମ୍ମୁଖୀନ ହେଇଥିଲେ ମଧ୍ୟ ପରେ ସେଥିରେ ସହଯୋଗ ପାଇଥିଲେ । ଇଶ୍ୱର ଚନ୍ଦ୍ର ବିଦ୍ୟାସାଗରଙ୍କ ଉଦ୍ୟମ ଫଳରେ ବ୍ରିଟିଶମାନେ ସତୀ ପ୍ରଥାର ଉଚ୍ଛେଦ ପାଇଁ ଓ ବିଧବା ବିବାହ ପ୍ରଚାଳନ ପାଇଁ ୧୮୫୬ ମସିହାରେ Widdow Remarriage Act ଆଣିଥିଲେ । 

ପ୍ରାରମ୍ଭିକ ସମୟରେ ବ୍ରିଟିଶମାନେ ଭାରତର ଅନେକ ରାଜ୍ୟ ଅଧିକାର ପାଇଁ " Doctrine of Lapse" ନାମକ ଏକ ଚକ୍ରାନ୍ତ ମୂଳକ ନିୟମ ପ୍ରଣୟନ କରି  ଯେଉଁ ରାଜ୍ୟର ରାଜା ବିନା ପୁରୁଷ ସନ୍ତାନରେ ମୃତ୍ୟୁ ବରଣ କାଲେ ସେହି ରାଜ୍ୟ ବ୍ରିଟିଶ ସାମ୍ଭ୍ରାଜୀରେ ସିଧା ସଳଖ ମିଶ୍ରଣ ପାଇଁ ନିୟମ କଲେ । ଏହି ନିୟମ ବିରୁଦ୍ଧରେ କରଣତକର କିତ୍ତୁର ରାଜ୍ୟର ମହାରାଣୀ ସସଶ୍ର ବିଦ୍ରୋହ କରି ଥିଲେ । ସେହିପରି କର୍ଣାତକର ଅବକକା ରାଣୀ ମଧ୍ୟ ଯୁଦ୍ଧ କରିଥିଲେ । ଝାନସୀର ରାଣୀ ଲକ୍ଷ୍ମୀବାଇ ୧୮୫୭ ମସିହାରେ ଭାରତୀୟ ବିଦ୍ରୋହର ନେତୃତ୍ୱ ନେଇଥିଲେ ।  ବେଗମ ହଜରତ ମହଲ ମଧ୍ୟ ସେ ସମୟରେ ଅୱଧ ରାଜ୍ୟ ଶାସନ କରିଥିଲେ । ଭୋପାଲର ବେଗମ ମଧ୍ୟ ଜଣେ ଶକ୍ତିଶାଳୀ ଶାସକ ରହିଥିଲେ । ସେ ମୁସଲମାନ ହେଲେ ମଧ୍ୟ ପରଦାରେ ନ ରହି ଯୁଦ୍ଧକୁ ମଧ୍ୟ ଯାଉଥିଲେ ।  

ଡିଗ୍ରୀ ଶିକ୍ଷା ହାସଲ କରିଥିବା ସର୍ବପ୍ରଥମ ମହିଳାମାନଙ୍କ ଭିତରେ ଚନ୍ଦ୍ରମୁଖୀ ବସ, କାଦମ୍ବିନୀ ଗାଙ୍ଗୁଲୀ ଓ ଆନନ୍ଦୀ ଗୋପାଳ ଯୋଶୀ ଅଗ୍ରଣୀ ଥିଲେ । 

୧୯୧୭ ମସିହାରେ ମହିଳାମାନେ ରାଜନୀତିରେ ଅଂଶ ଗ୍ରହଣ କରିବାକୁ ଭାରତୀୟ ଜାତୀୟ କଂଗ୍ରେସର ସମର୍ଥନରେ ଦାବି ଜଣେଇଥିଲେ । ପୁନେଠାରେ ୧୯୨୭ ମସିହାରେ ସର୍ବ ଭାରତୀୟ ମହିଳା ଶିକ୍ଷା କାନଫେରେନସେ ହେଇଥିଲା । ତାହା ମହଲା ଶିକ୍ଷା ଦିଗରେ ବହୁତ ଉନ୍ନତି ଆଣିଥିଲା ।  ୧୯୨୯ରେ ବାଲ୍ୟ ବିବାହ (ନିରୋଧ) ଆଇନ ପ୍ରଣିତ ହେଇ ୧୪ ବର୍ଷକୁ ନ୍ୟୁନତମ ବୟସ ଭାବରେ ବିବାହ ପାଇଁ ସ୍ଥିର ହେଇଥିଲା । .^{[full citation needed]} ମହାତ୍ମା ଗାନ୍ଧୀ ନିଜେ ବାଲ୍ୟ ବିବାହ କରିଥିଲେ ମଧ୍ୟ ସେ ଏହି ନିୟମ ଗଠନ ପାଇଁ ଉଦ୍ୟମ କରିଥିଲେ ।

ସ୍ୱାଧୀନତା ସଂଗ୍ରାମରେ ଭାରତୀୟ ମହିଳାଙ୍କ ଅବଦାନ ଉଲ୍ଲେଖନୀୟ ରହିଥିଲା । ଭିକାଜି କାମା, ଡାଃ ଆନି ବେଶାନ୍ତ, ପ୍ରୀତି ବାଡେଲାଲ, ବିଜୟଲକ୍ଷ୍ମୀ ପଣ୍ଡିତ, ରାଜକୁମାରୀ ଅମୃତ କୌର, ସୁଚେତା କୃପାଳନୀ, ଅରୁଣା ଆସଫ ଅଲି, କସ୍ତୁରବା ଗାନ୍ଧୀ ଓ ଆହୁରି ଅନେକ ନହିଲା ସ୍ୱାଧୀନତା ସଂଗ୍ରାମରେ ଝାସ ଦେଇ ଅନେକ ତ୍ୟାଗ ସ୍ୱୀକାର କରିଥିଲେ । ଏପରିକି ନେତାଜୀ ସୁଭାଷ ଚନ୍ଦ୍ର ବୋଷଙ୍କ ଝାନସୀ ରେଜିମେଣ୍ଟରେ କେବଳ ମହିଳାମାନେ ସେନା ଭାବରେ ଯୋଗ ଦେଇ ଲଢେଇ କରିଥିଲେ । ସେଥିରେ କେପଟେନ ଲକ୍ଷ୍ମୀ ସହଗଳ ମଧ୍ୟ ରହିଥିଲେ ।,ସରୋଜିନୀ ନାଇଡୁ ଜଣେ କବି ହେବା ସହ ସ୍ୱାଧୀନତା ସଂଗ୍ରାମରେ ଅଂଶ ନେଇଥିଲେ ଓ ପରେ ଭାରତୀୟ ଜାତୀୟ କଂଗ୍ରେସର ନେତୃତ୍ୱ ଦେଇଥିଲେ । 

 

ବର୍ତ୍ତମାନ ଭାରତରେ ମହିଳାମାନେ ସମସ୍ତ କ୍ଷେତ୍ରରେ ରହିଛନ୍ତି । ଶିକ୍ଷା, ବିଜ୍ଞାନ, କ୍ରୀଡ଼ା, ରାଜନୀତି, ସମ୍ବାଦିକତା ଓ ଅନ୍ୟ ମେଡ଼ିଆ, ଫିଲ୍ମ ସବୁଥିରେ ମହିଳାମାନେ ତାଙ୍କ ସ୍ଥାନ ଦାଖଲ କରିଛନ୍ତି । ଇନ୍ଦିରା ଗାନ୍ଧୀ ଭାରତର ପ୍ରଧାନମନ୍ତ୍ରୀ ଭାବରେ ୧୫ ବର୍ଷ ରହିଥିଲେ ଯାହା ମହିଳା ଭାବରେ ବିଶ୍ୱର ସର୍ବାଧିକ ସମୟ ରାଷ୍ଟ୍ରମୁଖ୍ୟ ଭାବେ ରହିବା ରେକର୍ଡ ।

ଭାରତୀୟ ସମ୍ବିଧାନର ଧାରା ୧୪, ୧୫(୧) ୧୬, ୩୯(ଡି), ୧୫(୩)୫୧(A) ଓ ୪୨ ଅନୁସାରେ ଭାରତୀୟ ମହିଳାମାନଙ୍କୁ ସମାନ ଅଧିକାର, ନିରାପତ୍ତାର ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ଅଧିକାର ପ୍ରାପ୍ତ କରାଯାଇଛି । 

୧୯୭୦ ମସିହା ପରେ ମହିଳାମାନଙ୍କ ଅର୍ଥନୈତିକ ଓ ସାମାଜିକ ନିରାପତ୍ତା ପାଇଁ ଆନ୍ଦୋଳନ ପରିଚାଳିତ ହେଇଥିଲା । ମଥୁରା ଧର୍ଷଣ ବିରୋଧରେ ସ୍ୱର ଉତ୍ତୋଳିତ ହେଇ ଧର୍ଷଣ ନିୟମ ଆହୁରି କଠୋର ହେଇଥିଲା । . ମଦ ବିରୋଧୀ ଆନ୍ଦୋଳନ  ମଧ୍ୟ ବିଭିନ୍ନ ରାଜ୍ୟରେ ହେଇଥିଲା ।  .  ଏହା ବ୍ଯତୀତ ମୁସଲିମ ସଂପ୍ରଦାୟ ମହିଳାଙ୍କ ପାଇଁ ତ୍ରିପଲ ତଲାକ ବିରୁଦ୍ଧରେ ଦୃଢ଼ ସ୍ୱର ଉତ୍ତୋଳିତ ହେଇ ତାହାର ଆଇନ ବର୍ତ୍ତମାନ ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ ରହିଛି । 

୨୦୧୦ ମସିହାରେ ଭାରତରେ ପାର୍ଲିଆମେଣ୍ଟ ଓ ରାଜ୍ୟ ବିଧାନ ସଭାମାନଙ୍କୁ  ରେ ୩୩% ସ୍ଥାନ ସଙ୍ଗରକ୍ଷଣର ବ୍ୟବସ୍ଥା କରାଗଲା ।

ରାଜନୀତି କ୍ଷତ୍ରରେ ଭାରତରେ ବିଶ୍ୱର ଅନ୍ୟ ଦେଶମାନଙ୍କ ତୁଳନାରେ ସର୍ବାଧିକ ଅନୁପାତରେ ମହିଳା ଉଚ୍ଛପଦରେ ଅବସ୍ଥାପିତ ହେଇଛନ୍ତି । ରାଷ୍ଟ୍ରପତିଙ୍କଠାରୁ ଆରମ୍ଭ କରି ପ୍ରଧାନମନ୍ତ୍ରୀ, ରାଜ୍ୟପାଳ, ବିରୋଧୀ ଦଳ ନେତ୍ରୀ, ମିଖ୍ୟମନ୍ତ୍ରୀ, କେନ୍ଦ୍ରମନ୍ତ୍ରୀ ଭାବରେ ମହିଳାମାନେ ବହୁ ସଂଖ୍ୟାରେ ରହି ଆସିଛନ୍ତି ।

 

୧୯୯୨ ମସିହାରୁ ଭାରତୀୟ ସେନା ବାହିନୀରେ ମହିଳାମାନଙ୍କୁ ପ୍ରବେଶ ଦିଆ ଯାଇଥିଲା । ତନୁଶ୍ରୀ ପାରିଖ ଭାରତୀୟ ସେନାରେ ପ୍ରଥମ ସୈନିକ ମହିଳା ଅଫିସର ଭାବେ ୨୦୧୩ ମସିହାରେ ଯୋଗ ଦେଇଥିଲେ . ସରକାର ବାୟୁ ସେନାରେ ମଧ୍ୟ ପାଇଲତ ଭାବରେ ମହିଳାଙ୍କ ନିଯୁକ୍ତି ପାଇଁ ନିୟମ ପ୍ରଣଯନ କରିଛନ୍ତି । 

୧୯୯୨ ମସିହା ସୁଦ୍ଧା ୯.୨% ଗୃହରେ ମହିଳାମାନେ ମୁଖ୍ୟ ଭାବରେ ରହିଥିବା ଜଣା ଯାଏ ।