Քարանձավային Նկարչություն

2018 թվականի մի հետազոտության մեջ նշվում էր, որ Պիրենեյան թերակղզում ոչ պատկերավոր քարանձավային նկարչության հնագույն նմուշների տարիքը 64,000 տարի է։ Ներկայացված երեք կարմիր ոչ պատկերավոր խորհրդանիշները, որոնք հայտնաբերվել են Մալտրավիեսո, Արդալես և Լա Պասիեգա (Իսպանիա) քարանձավներում, առնվազն 20,000 տարով նախորդում են ժամանակակից մարդկանց հայտնվելուն Եվրոպայում և դրանք արվել են ոչ թե ժամանակակից մարդկանց այլ նեանդերթալացիների կողմից։

2018 թվականի նոյեմբերին գիտնականները հաղորդեցին, որ Ինդոնեզիայի Բորնեո կղզու Լուբանգ Ջերիջի Սալե քարանձավում հայտնաբերել են այդ պահին ավելի քան 40,000 (հնարավոր է 52,000) տարեկան անհայտ կենդանի պատկերող հնագույն գեղանկար։ Սակայն 2019 թվականի դեկտեմբերին Սուլավեսիի Մարոս-Պանգկեպ կարստի խոզերի որսը պատկերող գեղատեսիլ ժայռապատկերները, ըստ գնահատականների, ավելի հին էին՝ առվազն 43,900 տարեկան։ Նշվում է, որ գտածոն «պատմվածքների ամենահին գեղանկարչական գրառումն է և աշխարհի ամենահին պատկերազարդ ստեղծագործությունը»։

 

Ֆրանսիայում և Իսպանիայում այժմ հայտնաբերված է գրեթե 350 քարանձավ, որոնք պարունակում են նախապատմական ժամանակների արվեստ։ Սկզբում նկարների տարիքը վիճելի հարց էր, քանի որ այնպիսի մեթոդներ, ինչպիսիք են ռադիոածխածնային թվագրումը, կարող են հանգեցնել սխալ արդյունքների, եթե դրանք աղտոտված են այլ նմուշներով, իսկ քարանձավներն ու ժայռոտ ելուստները (որտեղ հայտնաբերվել է պարիետալ արվեստը), սովորաբար ծածկված են բազմաթիվ ժամանակաշրջանների բեկորներով։ Սակայն հետագա տեխնոլոգիանները թույլ են տվել նկարները թվագրել պիգմենտի նմուշառման միջոցով, պատերի վրա ջահերի հետքերով կամ նկարների վերևում կարբոնատ նստվածքների ձևավորման միջոցով։ Առարկան կարող է նաև ցույց տալ ժամանակագրությունը, օրինակ, Իսպանիայի Կուևա դե Լաս Մոնես քարանձավում պատկերված հյուսիսային եղջերուն բնորոշ է վերջին սառցադաշտային շրջանի նկարներին։

Հայտնի ամենահին քարանձավային նկարը Իսպանիայի Կասերես քաղաքում գտնվող Մալտրավիեսո քարանձավում է, որը պատկերում է կարմիր ձեռքեր։ Այն թվագրվել է ուրանի-թորիումի մեթոդի օգտագործմամբ և ավելի քան 64,000 տարեկան է և պատրաստվել է Նեանդերթալյան մարդու կողմից։ Կենդանիների ժայռապատկերների վրա նշված ամենահին թվագրությունը վերագրվում է մի քանի մարդկային գործիչների պատկերի, որոնք խոզեր են որսում Ինդոնեզիայի Սուլավեսի շրջանի հարավում գտնվող Մարոս-Պանգկեպ քարանձավներում, որոնց տարիքը գերազանցում է 43,900 տարին։ Մինչ այդ հայտնի ամենահին պատկերավոր ժայռապատկերները եղել են ցլի նկարներ, որոնք 40,000 տարեկան են և գտնվում են Լուբանգ Ջերիջի Սալե քարանձավում (Արևելյան Կալիմանտան, Բորնեո) և նվազագույնը 35,400 տարեկան խոզի պատկեր, որը գտնվում է Սուլավեսիի Տիմպուսենգ քարանձավում։

Եվրոպայի հայտնի ամենավաղ ժայռապատկերները Ֆրանսիայում Շովե քարանձավի նկարներն են, որոնք թվագրվում են մ.թ.ա. ավելի քան 30000 տարի (Վերին պալեոլիթ)՝ ռադիոածխածնային թվագրության տվյալներով։ Որոշ հետազոտողներ կարծում են, որ նկարները չափազանց առաջադեմ են այդ դարաշրջանի համար և կասկածի տակ են դնում դրանց տարիքը։ Սակայն 2011 թվականին ստացվել է ավելի քան 80 ռադիոածխածնային թվագրություն, ընդ որում նմուշները վերցվել են ջահերի հետքերից և հենց նկարներից, ինչպես նաև քարանձավի հատակին հայտնաբերված կենդանիների ոսկորներից և փայտածուխից։ Այդ նմուշների ռադիոածխածնային թվագրությունները ցույց են տալիս, որ Շովում ստեղծագործական երկու շրջան է եղել՝ 35 000 տարի առաջ և 30000 տարի առաջ։ Անակնկալներից մեկն այն էր, որ նկարներից շատերը բազմիցս փոփոխվել էին հազարամյակների ընթացքում։

 

2009 թվականին քարանձավագետները Ռումինիայում հայտնաբերել են Կոլիբոայի քարանձավում արված նկարներ, որոնք ոճականորեն համադրելի են Շովեի նկարների հետ։ Սկզբնական թվագրությունը պատկերի տարիքը դնում է այն նույն սահմանում, ինչ Շովեին՝ մոտ 32 000 տարի։

Ավստրալիայում Արնեմ-Լենդ սարահարթում հայտնաբերվել են քարանձավային նկարներ, որտեղ պատկերված է մեգաֆաունա, որը ենթադրաբար ոչնչացվել է ավելի քան 40,000 տարի, ինչը այս վայրը դարձնում է ամենահին հայտնի նկարչության մեկ այլ թեկնածու․ սակայն, ենթադրյալ տարիքը կախված է ոչնչացված տեսակների գնահատումից, որոնք, ըստ երևույթին, պատկերված են նկարներում։ Ավստրալիական մեկ այլ վայրում՝ Նավարլա-Գաբարնմանգում, կան ածուխով արված նկարներ, որոնք ռադիոածխածնային մեթոդով թվագրվում են 28,000 տարի առաջվա՝ այն դարձնելով Ավստրալիայի և աշխարհի ամենահին վայրը, որի թվագրության համար կան հուսալի ապացույցներ։

Այլ օրինակներ կարող են թվագրվել վաղ բրոնզի դարաշրջանին, բայց հայտնի մագդալենական ոճը, որը կարելի է տեսնել Ֆրանսիայի Լասկո քարանձավում (մ․թ․ա․ մոտ 15,000 տարի) և Իսպանիայի Ալտամիրա քարանձավում անհետացել է մ․թ․ա․ մոտ 10,000 տարի առաջ, համընկնելով նոր քարի դարի սկզբին։ Որոշ քարանձավներ հավանաբար շարունակել են նկարվել հազարամյակների ընթացքում։

Եվրոպական նախապատմական գեղանկարչության հաջորդ պահպանված փուլը Իսպանիայի միջերկրածովյան ափերի ժայռապատկերներն են, որոնք բոլորովին այլ էին։ Դրանք ստեղծվել են մոտավորապես 10,000-ից 5,500 տարի առաջ և նկարվել են ժայռափոր ապաստարաններում և ոչ խորը քարանձավներում, ի տարբերություն խորը քարանձավների խորշերի, որոնք օգտագործվել են ավելի վաղ (և շատ ավելի ցուրտ) շրջանում։

 

 

Քարանձավային նկարների ամենատարածված թեմաները խոշոր վայրի կենդանիներն են, ինչպիսիք են բիզոնները, ձիերը, եղջերուները և վայրի ցլեր, մարդկային ձեռքերի նկարները, ինչպես նաև աբստրակտ նախշերը։ Հայտնաբերված կենդանիների տեսակները հարմար էին որսորդության համար։ Մարդկանց նկարներ հազվադեպ են լինում և սովորաբար սխեմատիկ են։ Երկրաբան Օ'Հարան իր «Քարանձավային արվեստը և կլիմայի փոփոխությունը» գրքում ենթադրում է, որ կլիման է կարգավորում պատկերվող թեմաները։ Օգտագործված գունանյութերը պարունակում են կարմիր և դեղին օքրա, հեմատիտ, մանգանի օքսիդ և ածուխ։

Խոշոր կենդանիները նույնպես ամենատարածված առարկաներն են, որոնք փորագրվել են ոսկորների կամ փղոսկրների վրա։ Բայց դրանց թվում կան նաև Վեներայի արձանիկներ, որոնք քարանձավային նկարներում համարժեք չունեն։ Ձեռքի նկարներում, որոնք ստեղծվում էին ձեռքերը պատին սեղմելու և պիգմենտով շրջապատող տարածքը պատելու միջոցով, հանգեցնում էին նրան, որ ձեռքի կենտրոնում առաջանում էր անգույն, կլոր հատված, որը կարող էր զարդարվել կետերով, գծիկներով և նախշերով։ Հաճախ դրանք հայտնաբերվում են նույն քարանձավում այլ նկարների հետ, կամ տվյալ քարանձավում հանդիպող միակ նկարներն են լինում։ Որոշ պատերի վրա լինում են բազմաթիվ ձեռքերի նկարներ։ Նմանատիպ ձեռքերը նույնպես նկարվել են սովորական եղանակով։ Մի քանի ձեռքերի առկայության դեպքում մի մատը ամբողջովին կամ մասամբ բացակայում է, որի համար տրվել են մի շարք բացատրություններ։ Ձեռքի նմանատիպ պատկերներ հանդիպում են Եվրոպայում, Արևելյան Ասիայում և Հարավային Ամերիկայում։

Տեսություններ և մեկնաբանություններ

 

20-րդ դարի սկզբին, հետևելով Ուոլթեր Բոլդուին Սպենսերի և Ֆրենսիս Ջեյմս Գիլենի աշխատանքներին, այնպիսին գիտնականներ, ինչպիսիք են Սալոմոն Ռեյնախը, Հենրի Բրեյլը և Կոմս Բեգուենը, նկարները մեկնաբանել են «ուտիլիտար» որսորդական մոգություն՝ որսի առատությունը մեծացնելու համար։ Ջեյքոբ Բրոնովսկին ասում է․«Ես կարծում եմ, որ այն ուժը, որը մենք տեսնում ենք այստեղ առաջին անգամ, կանխազգացման ուժն է՝ առաջ նայող երևակայությունը։ Այս նկարներում որսորդը ծանոթ է այն վտանգներին, որոնց դեմ առ դեմ է հանդիպել, բայց ոչ նրանց որոնք դեռ չեն եղել»։

Մեկ այլ տեսություն, որը մշակվել է Դեյվիդ Լյուիս-Ուիլյամսի կողմից և լայնորեն հիմնված է հավաքչությամբ զբաղվող ժամանակակից հասարակությունների ազգագրական ուսումնասիրությունների վրա, այն է, որ նկարներն արվել են պալեոլիթյան շամանների կողմից։ Շամանը նահանջում էր դեպի քարանձավների խավարը, ընկնում հափշտակության մեջ, հետո նկարում իր երևակայությունների պատկերները, հնարավոր է ինչ-որ գաղափարներ էլ կորզելով քարանձավի պատերից։

Ռ․ Դեյլ Գաթրին, ով ուսումնասիրել է ինչպես բարձրորակ, այնպես էլ ցածրորակ նկարներն ու արձանիկները, նկարիչների շրջանում առանձնացնում է հմտությունների ու տարիքի լայն շրջանակ։ Նա ենթադրում է, որ նկարների և այլ գտածոների հիմնական թեմաները (հզոր գազաններ, ռիսկային որսորդական տեսարաններ և կանանց ներկայացում Վեներայի արձանիկներում) երիտասարդ տղամարդկանց աշխատանքներն են, ովքեր այդ ժամանակ կազմում էին մարդկային բնակչության զգալի մասը։ Այնուամենայնիվ, վերլուծելով ֆրանսիական և իսպանական քարանձավներում ձեռքերի հետքերը և նմուշները, Փենսիլվանիայի համալսարանի դեկան Սնոուն ենթադրել է, որ դրանց մի մասը, ներառյալ Պեշ Մեռլում բծավոր ձիերի պատկերներում հանդիպած ձեռքերը, կանացի ձեռքեր էին։

Եվրոպա

 

 

Հայտնի քարանձավային նկարներ կան հետևյալ քարանձավներում․

• Կապովի քարանձավ, Բաշկորտոստան, Ռուսաստան (~36,000 տարեկան)
• Շովե քարանձավ, Վալոն Պոն դ'Արկի մոտակայքում, Ֆրանսիա (~35,000 տարեկան)
• Լա Պասիեգա, Իսպանիա (~30,000 տարեկան)
• Լասկո քարանձավ, Ֆրանսիա (~17,000 տարեկան)
• Ֆոն դե Գոմ, Դորդոն (դեպարտամենտ) հովտում, Ֆրանսիա (~17,000 տարեկան)
• Ալտամիրա (քարանձավ), Սանտիլանա դել Մարի մոտակայքում, Կանտաբրիա, Իսպանիա (~15,500 տարեկան)
• Մագուրա, Բուլղարիա (~10,000 տարեկան)

 

Երբ Մարսելինե Սանց դե Սաուտուլան 1879 թվականին առաջին անգամ տեսավ Իսպանիայի Կանտաբրիա քաղաքում գտնվող Ալթամիրա քարանձավի մագդալենական կտավները, ժամանակի ակադեմիկոսները դրանք համարեցին կեղծիքներ։ Վերջին վերագնահատումները և բազմաթիվ այլ հայտնագործություններ ցույց տվեցին դրանց իսկությունը, միևնույն ժամանակ խթանելով հետաքրքրությունը վաղ պալեոլիթյան ժողովուրդների և սիմվոլիզմի հանդեպ։

Արևելյան և հարավարևելյան Ասիա

 

Պալեոլիթի դարաշրջանում ստեղծված ժայռապատկերները, որոնք հայտնաբերվել են Մոնղոլիայի Խոիտ Ցենխեր քարանձավում, ներառում են խորհրդանիշներ և կենդանիների պատկերներ, որոնք նկարված են պատերից մինչև առաստաղ։ Նկարներում հաճախ պատկերվում էին եղջերուներ, բիզոններ, եզներ, այծյամներ, առյուծներ, ոչխարներ, այծքաղներ, ուղտեր, փղեր, ջայլամնե և այլ կենդանիներ։ Նկարները դարչնագույն են կամ կարմիր և ոճականորեն նման են աշխարհի տարբեր վայրերի պալեոլիթի ժայռապատկեներին, բայց նման չեն Մոնղոլիայում գտնված օրինակներին։

Ինդոնեզիայիում Սուլավեսիի Մարոս շրջանում գտնվող քարանձավները հայնտի են իրենց ձեռքերի հետքերով։ Կալիմանտանի Սանգկուլիրանգ շրջանի 30 քարանձավներում հայտնաբերվել են մոտ 1500 ձեռքի հետքեր․ 2005 թվականի դրությամբ դրանց տարիքը 10,000 տարեկանի սահմաններում է։ 2014 թվականին ուրան-թորիումի մեթոդով իրականացրած թվագրումը Մարոս քարանձավի ձեռքի մի նկար թվագրեց 39,900 տարեկան։

Բիրմայի Պդահ-Լին քարանձավներում կան 11,000 տարվա պատմություն ունեցող նկարներ և ժայռերի համար նախատեսված բազմաթիվ գործիքներ։

2021 թվականի հունվարին հնէաբանները հայտարարեցին Լեանգ Տեդոնգ քարանձավում առնվազն 45,000 տարեկան ժայռապատկերների հայտնաբերման մասին։ Համաձայն Science Advances ամսագրի, խոզերի ժայռապատկերները մարդու կողմից այդ տարածաշրջանում բնակություն հաստատելու ամենավաղ վկայություններն են։ Հաղորդվում էր, որ տարածաշրջանում կլիմայի փոփոխության հետևանքով այն արագորեն վատթարանում է։

Հնդկաստան

 

Բհիմբետկայի ժայռերում գտնվող ապաստարանները Հնդկաստանում մարդկային կյանքի ամենավաղ հետքերից են։ Բհիմբետկայի նկարները թվագրվում են մոտավորապես մ․թ․ա․ 8,000 տարվա։ Նմանատիպ նկարներ հայտնաբերվել են Հնդկաստանի այլ մասերում նույնպես։ Թամիլ Նադում հնագույն պալեոլիթի նկարներ հայտնաբերվել են Կոմբայկադուում, Կիլվալայում, Սեթտավարայում և Նեհանուրպատում։ Օդիշայում դրանք հանդիպում են Յոգիմաթայում և Գուդահանդիում։ Կարնատակայում այդ նկարներից հայտնաբերվել են Բադամիի մոտակայքում գտնվող Հիրեգուդդայում։ Երկրաչափական պատկերներից բաղկացած ամենավերջին նկարները արվել են միջնադարյան ժամանակաշրջանում։ Նկարները արված են հիմնականում կարմիր և սպիտակ գույներով, ժամանակ առ ժամանակ կանաչ և դեղին և պատկերում են քարանձավներում ապրող մարդկանց կյանքն ու ժամանակները, այդ թվում՝ ծննդաբերության, պարերի և խմելու տեսարաններ, կրոնական ծեսեր և թաղումներ, ինչպես նաև այդ վայրերին բնորոշ կենդանիներ։

Հարավային Աֆրիկա

Նամիբիայի Ապոլոն 11 քարանձավում հայտնաբերված նկարները, ըստ գնահատականների, թվագրվում են մոտավորապես 25,500-27,500 տարվա։

2011 թվականին հնէաբանները Բլոմբոս քարանձավում պեղված այլ նյութերի մեջ գտել էին մի փոքրիկ ժայռի բեկոր, Քեյփթաունից մոտ 300կմ (190 մղոն) դեպի արևելք՝ Հարավային Աֆրիկայի հարվային հրվանդանի ափամերձ գոտում։ Յոթ տարվա մանրակրկիտ փորձարկումներից հետո հայտնաբերվել է, որ ժայռի վրա նկարված գծերը արվել են ձեռքով և օքրե մատիտով և թվագրվում են 73,000 տարվա։

Ավստրալիա

 

Ավստրալիայի Քիմբերլի և Կակադու շրջաններում հայտնաբերվել են վաղ քարանձավային նկարներ, որոնք կատարվել են օքրայով։ Օքրան օրգանական նյութ չէ, ուստի ածխածնային մեթոդով թվագրումը այս նկարների համար հաճախ անհնար է։ Մինչ այժմ 17,300 տարեկան թվագրությամբ կենգուրուի ամենահին նկարը հայտնաբերվել է Քիմբերլի շրջանում։ Երբեմն նկարի մոտավոր թվագրությունը կամ առնվազն դարաշրջանը կարելի է ենթադրել նկարի բովանդակությունից, գտածոներից, կամ օրգանական նյութերից, որոնք խառնվել են ներկերին։

Արնեմ-Լենդում հայնաբերված կարմիր օքրայով արված նկարներում պատկերված են էմու ջայլամին նման երկու թռչուն։ Մի հնէաբան պարզել է, որ այդ նկարները պատկերում են մեգաֆաունայի հսկա թռչուններ, որոնք վերացել են ավելի քան 40,000 տարի առաջ․ սակայն, այս ենթադրությունը վերջնական չէ նկարների թվագրությունը որոշելու համար։

Ուիթսանդեյ կղզիների Հուկ կղզին համարվում է մի շարք քարանձավային նկարների տուն, որոնք ստեղծվել են ծովագնաց Նգարո մարդկանց կողմից։

 

Ասիա

Ֆիլիպինների Տաբոն քարանձավում ամենահին արվեստի գործը շնաձկան ռելիեֆն է, որը պատկերված է քարանձավի մուտքի վերևում։ Այն մասամբ այլանդակվել է։ Հնդկաստանի Կերալա նահանգի Էդակկալայի քարանձավներում կան նկարներ, որոնց ժամանակաշրջանը տատանվում է նեոլիթից սկսած մինչև մ․թ․ա․ 5000 կամ մ․թ․ա․ 1000 թվականները։

 

 

Հյուսիսային Աֆրիկա

 

Ալժիրի հարավ-արևելքում գտնվող Տասսիլին Աջջերի լեռներում հայնաբերվել են քարանձավային շատ նկարներ։ ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի համաշխարհային ժառանգություն հանդիսացող ժայռապատկերներն առաջին անգամ հայտնաբերվել են 1933 թվականին և իրենցից ներկայացնում են 15,000 փորագրություններ և գծանկարներ, որոնք պատկերում են տարաբնույթ կենդանիների միգրացիաներ, կլիմայական և մարդու բնակության օրինաչափությունների փոփոխություններ Սահարայի այդ հատվածում՝ մ․թ․ա․ 6,000 թվականից մինչև ուշ անտիկ ժամանակաշրջան։ Քարանձավային այլ նկարներ նույնպես հայտնաբերվել են Լիբիայի Ակակուս, Մեսակ Սեթթաֆեթ և Թադրարտ շրջաններում և Սահարայի այլ շրջաններում, այդ թվում՝ Այր լեռներ, Նիգեր և Տիբեստի, Չադ։

Լողորդների քարանձավը և Կենդանիների քարանձավը գնտվում են Եգիպտոսի հարավ-արևմուտքում, Լիբիայի հետ սահմանի մոտ, Սահարա անապատի լեռնային Գիլֆ Կեբիր շրջանում։ Լողորդների քարանձավը հայտնաբերվել է 1933 թվականի հոկտեմբերին հունգարացի հետազոտող Լասլո Ալմասիի կողմից։ Տեղանքը պարունակում է լողացող մարդկանց ժայռապատկերներ, որոնք, ըստ գնահատումների, ստեղծվել են 10,000 տարի առաջ՝ Սառցե դարաշրջանում։

2020 թվականին Զբոսաշրջության և Հնությունների նախարարության հնագիտական առաքելության ընթացքում Վադի Ալ-Սուլմա տարածքում հայտնաբերվեց կրաքարե քարանձավ, որը զարդարված էր կենդանիների պատկերներով` ավանակներ, ուղտեր, եղնիկներ, ջորիներ և լեռնային այծեր։ Քարանձավը ունի 15 մետր խորություն և 20 մետր բարձրություն։

Հարավային Աֆրիկա

 

Ուխախլամբա/Դրակենսբերգ պարկում, որն այժմ մոտ 3,000 տարեկան է, շուրջ 8,000 տարի առաջ այդտեղ բնակություն հաստատած բուշմենները նկարներում պատկերել են կենդանիներ և մարդիկ, ենթադրվում է, որ դրանք կրոնական հավատալիքներ են։ Մարդկային կերպարները ավելի շատ տարածված են Աֆրիկայի ժայռապատկերներում քան Եվրոպայի։

Հյուսիսային Ամերիկա

 

Մոնոխրոմ և պոլիխրոմ քարանձավային նկարներ և որմնանկարներ կան Ստորին Կալիֆոռնիայի և Հարավային Ստորին Կալիֆոռնիայի շրջաններում, որոնք ներառում են նախակոլումբիական նկարներ՝ մարդիկ, ցամաքային կենդանիներ և վերացական դիզայններ։ Այս նկարները հիմնականում գտնվում են այդ շրջանի լեռներում, բայց կարելի է գտնել նաև հեռավոր լեռներում և ժայռերի ապսատարաններում։

Չումաշ ցեղերի բնիկ նկարիչները ստեղծել են քարանձավային նկարներ, որոքն տեղակայված են ԱՄՆ-ի Հարավային Կալիֆոռնիայի ներկայիս Սատնա Բարբարա, Վենտուրա և Սան Լուիս Օբիսպո շրջաններում։

Ամերիկայի բնիկների պատկերագրության օրինակներ կան Միացյալ Նահանգների հարավ-արևմտյան քարանձավներում։ 6,000 տարվա պատմություն ունեցող քարանձավային արվեստ է հայտնաբերվել Թենեսի նահանգի Քամբերլենդ սարահարթի շրջանում։

Հարավային Ամերիկա

 

Սեռա դա Կապիվարան ազգային պարկ է Բրազիլիայի հյուսիս-արևելքում, որտեղ կան բազմաթիվ նախապատմական նկարներ․ պարկը ստեղծվել է նախապատմական նկարները և գտածոները պաշտպանելու համար։ Այն համաշխարհային ժառանգության օբյեկտ է դարձել 1991 թվականին։ Նրա ամենահայտնի հնագիտական հուշարձանը Պեդրա Ֆուրադան է։

Այն գտնվում է Պիաուի նահանգում։ Մակերեսը կազմում է 1291․4 քառակուսի կիլոմետր(319,000 ակր)։ Ամերիկյան մայրցամաքներում տարածքն ունի նախապատմական փոքր ֆերմերային տնտեսությունների ամենամեծ կենտրոնացնումը։ Գիտական ուսումնասիրությունները հաստատում են, որ Կապիվարա լեռնաշղթան նախապատմական ժամանակաշրջանում եղել է խիտ բնակեցված։

Կուևա դե լաս Մանոս քարանձավը գտնվում է Արգենտինայի Սանտա Կրուս գավառում, Պերիտո Մորենո քաղաքից 163 կմ (101 մղոն) հարավ՝ Ֆրանցիսկո Պ․ Մորենո ազգային պարկի սահմաններում, որն իր մեջ ներառում է հնագիտական և հնէաբանական նշանակության բազմաթիվ վայրեր։

Քարանձավում պատկերված են ձեռքի նկարներ։ Բացի դրանից կան նաև մարդկանց, գուանակոների, նանդուների, կատվազգիների և այլ կենդանիների պատկերներ, ինչպես նաև երկրաչափական ձևեր, զիգզագ պատկերներ, արևի պատկերներ և որսորդական տեսարաններ։ Նմանատիպ նկարներ, չնայած ավելի փոքր թվով, կարելի է գտնել մոտակա քարանձավներում։ Նկարների գույները տարբերվում են կարմիրից մինչև սպիտակ, սև կամ դեղին։ Ձեռքերի մեծ մասը ձախ ձեռքեր են, ինչը խոսում է այն մասին, որ նկարիչները աջ ձեռքով պահում էին ցողող խողովակը։

Հարավարևելյան Ասիա

Ժայռապատկերներ կան Թաիլանդի, Մալայզիայի, Ինդոնեզիայի և Բիրմայի քարանձավներում։ Թաիլանդի Թաի-Բիրմական սահմանի երկայնքի քարանձավներում, Կենտրոնական Թաիլանդի Պետչաբուն լեռնաշղթայի և Նակորն Սավան նահանգի Մեքոնգ գետին նայող բոլոր քարանձավներում կան ժայռապատկերներ։ Մալայզիայում Տամբունի ժայռապատկերները թվագրվում են 2000 տարվա, իսկ նրանք, որոնք գտնվում են Նիա քարանձավի ազգային պարկում՝ 1200 տարվա։ Մարդաբան Այվոր Հյու Նորման Էվանսը 1920-ականների սկզբին այցելել է Մալայզիա և պարզել, որ որոշ ցեղեր(հատկապես Նեգրիտոսները) դեռ նկարում էին քարանձավային նկարներ և նկարներում ավելացրել էին ժամանակակից առարկաների պատկերներ, ներառյալ ավտոմեքենաներ։

• Dubowski, Mark (2010). Discovery in the Cave (Children's early reader). New York, USA: Random House. ISBN 978-0-375-85893-2.
• Fage, Luc-Henri; Chazine, Jean-Michel (2010). Borneo – Memory of the Caves. Le Kalimanthrope. ISBN 978-2-9536616-1-3.
• Heyd, Thomas; Clegg, John, eds. (2005). Aesthetics and Rock Art. Ashgate Publishing. ISBN 0-7546-3924-X.
• Curtis, Gregory (2006). The Cave Painters: Probing the Mysteries of the World's First Artists. Knopf. ISBN 1-4000-4348-4.
• Nechvatal, Joseph (2005). «Immersive Excess in the Apse of Lascaux». Technonoetic Arts. 3 (3): 181–192. doi:10.1386/tear.3.3.181/1.

• Bradshaw Foundation Ամբողջ աշխարհի քարանձավային նկարների գրառումներ։
• EuroPreArt Եվրոպական նախապատմական արվեստի տվյալների շտեմարան։
• American Rock Art Research Association
• Tour of Afghan cave paintings BBC Նյուզից։
• Le Kalimanthrope Բորնեոյի ժայռապատկերային արվեստ (Կալիմանտան, Ինդոնեզիա)։
• Journey through Art History, նախապատմական արվեստի ընդհանուր նկարագիր,որտեղ շեշտը դրված է ամբողջ աշխարհի քարանձավային նկարների վրա։
• Human Timeline (Interactive) – Սմիթսոնյան ինստիտուտ, ԱՄՆ-ի բնական պատմության ազգային թանգարան (Օգոստոս 2016).

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Քարանձավային նկարչություն» հոդվածին։