Ախթալայի Վանք

Ախթալայի վանք
Հիմնական տվյալներ
Տեսակ	վանք և մշակութային արժեք
Երկիր	Հայաստան
Տեղագրություն	Ախթալա
Դավանանք	Հայ Առաքելական Եկեղեցի
Թեմ	Գուգարաց թեմ
Հոգևոր կարգավիճակ	գործող
Հիմնական ամսաթվերը	10-րդ դար
Ներկա վիճակ	կանգուն
Մասն է	Ախթալայի բերդ
Կազմված է	Գերեզմանոց, Եկեղեցի, Եկեղեցի, Տապանաքար Մոսէս քահանայի, Մատուռ, Միաբանության շենքը և Նախագավիթ-սրահ
Ժառանգության կարգավիճակ	մշակութային հուշարձան Հայաստանում
Ճարտարապետական ոճ	հայկական ճարտարապետություն
Կառուցման ավարտ	10-րդ դար
Հիմնադրված	10-րդ դար
Akhtala monastery Վիքիպահեստում

Ի սկզբանե եղել է Հայ առաքելական եկեղեցու վանք, 13-րդ դարում հանձնվել է հայ քաղկեդոնացիներին՝ երկար ժամանակ մնալով նրանց գլխավոր հոգևոր կենտրոնը^[10], և գործել է Վրաց ուղղափառ եկեղեցու իրավասության ներքո։ 18-րդ դարի սկզբին լքվել է, իսկ 1802 թվականին վերականգնվել է ու վերածվել Հարավային Կովկասում բնակվող հույների կրոնական կենտրոնի։ Ներկայումս պատկանում է Հայ առաքելական եկեղեցուն։

Սուրբ Աստվածածին գլխավոր եկեղեցին կառուցել է Իվանե Զաքարյանը 13-րդ դարի առաջին քառորդում, նրա պատերը նկարազարդված են լավ պահպանված որմնանկարներով, որոնք կատարվել են 13-րդ դարում, երբ եկեղեցին վերափոխվել է քաղկեդոնականի։ Դրանք իրենց գունային լուծումներով մոտենում են բյուզանդականին, սակայն թեմաների ընտրությունը զուտ հայկական է։

Ախթալա բնակավայրը գոյություն է ունեցել դեռևս հինգերորդ դարում և կոչվել է Ագարակ (հավանաբար նախկինում այն եղել է Գուգարաց աշխարհի իշխանների կալվածք-ագարակը և հետագայում վերածվելով առանձին բնակավայրի՝ կոչվել է նույն անունով)։ Բնակավայրում կառուցված վանքը կոչվել է Ագարակի եկեղեցի կամ վանք, ինչպես սովորաբար Հայաստանի վանքերը կոչվել են այն բնակավայրի անունով, որի տարածքում կամ որին մոտիկ գտնվել են։ Հետագայում Ագարակը վերանվանվել է Պղնձահանք, ամենայն հավանականությամբ այնտեղ գոյություն ունեցող հարուստ պղնձահանքերի պատճառով, իսկ Ագարակի եկեղեցին կամ վանքն սկսել է կոչվել Պղնձահանքի կամ Պղնձահանից վանք։

Ավելի ուշ Պղնձահանքը վերանվանվել է Ախթալա, և նրա անունով էլ վանքն սկսել է կոչվել Ախթալայի վանք։ Ստույգ հայտնի չէ, թե երբ է Ագարակը վերանվանվել Պղնձահանք, իսկ վերջինս էլ՝ Ախթալա, հայտնի է միայն, որ 12-րդ դարի վերջերին բնակավայրը հայտնի էր Պղնձահանք անունով, իսկ 18-րդ դարում այն արդեն կոչվում էր Ախթալա։

Ագարակի վանքը հիմնադրել է վրաց Վախթանգ Գուրգասլան թագավորը 5-րդ դարում։ Վրաց մատենագիր Վախուշտը գրել է. «Հաղպատից ցած գտնվում է Ճոճկանի հովիտը՝ Լալվար լեռան ստորոտում... Ավելի ցած և դեպի հյուսիս է Ագարակի եկեղեցին, որը Գուրգասլանը (446-499) դարձրեց եպիսկոպոսարան, որի իրավասությունը տարածվում էր Խունանի, Գարդոբանի, Բերդուջի վրա։ Նրա կաթուղիկեն շատ ճարտարապետական ձևով է շինված և այժմ կոչվում է Ախթալա»։

Վախթանգ Գուրգասլան թագավորի կառուցած եկեղեցու շենքը հետագայում հիմնովին ավերվել է և չի պահպանվել. նրա պատերի քարերը հետագայում թափված են եղել կից ձորերում ու վանքի շրջակայքում, իսկ մի մասն էլ օգտագործել են գյուղամիջի աղբյուրի շենքի ու առանձին բնակելի շենքերի կառուցման և նույնիսկ ամրոցի բերդապարիսպների վերանորոգման ժամանակ (Հուշարձանների պահպանության կոմիտեն հավաքել է այդ թափված բեկորների մեծ մասը և դասավորել վանքի գլխավոր եկեղեցու ներսում):

Հայտնի չէ, թե երբ է ավերվել Ագարակի եկեղեցու սկզբնական շենքը։ Սակայն ենթադրվել է, որ 1105 թվականին, երբ սելջուկյան Խըզլ ամիրան Տաշիրքն ասպատակելու ժամանակ այրել է Հաղպատի և Սանահինի վանքերը, կարող է ավերված լինել նաև դրանց մոտ գտնվող Ագարակի եկեղեցին։

10-րդ դարում Պղնձահանքի ամրոցը դարձել է Կյուրիկյան-Բագրատունիների թագավորության կարևորագույն ռազմավարական կետը։ 13-րդ դարի սկզբին Աթաբեկ Իվանեն, որը եղել է Զաքարյանների տոհմի ներկայացուցիչը և վրաց Թամար թագուհու պալատում ազդեցիկ անձնավորություն, վանքը հանձնել է Վրաց քաղկեդոնական ուղղափառ եկեղեցուն և վերակառուցել է հայկական տաճարը։

 

 

Պղնձահանից վանքի մասին հիշատակել են բազմաթիվ պատմագիրներ։

Կիրակոս Գանձակեցին վանքի մասին հիշատակել է Իվանեի մահվան մասին գրելու ժամանակ. «Վախճանեցաւ և Իվանե, եղբայր Զաքարեի և թաղեցաւ ի Պղնձահանքն ի դուռն եկեղեցւոյ՝ զոր շինեաց ինքն, առեալ ի Հայոց՝ Վրաց վասն արար»։ Կիրակոս Գանձակեցին նշել է նաև, որ վանքի բակում է թաղվել Իվանեի որդին՝ Ավագը։ Նույն Ավագ իշխանի մահվան մասին գրելիս վանքը հիատակել է նաև Վարդան Բարձրբերդցի պատմիչը։

Ստեփանոս Օրբելյանի հաղորդած տեղեկության համաձայն՝ Պղնձահանքի վանքում է պահվել այն սուրբ Նշան մասունքը, որն Իվանե Աթաբեկը նվեր էր ստացել Սյունյաց Վասակ իշխանից, և որը 1216 թվականին Սյունյաց հոգևոր թեմի առաջնորդ Սարգիս եպիսկոպոսի խնդրանքով նույն Իվանեն նվիրել է Ամաղու Նորավանքին։ Ստեփանոս Օրբելյանի հաղորդած տեղեկություններից հայտնի է նաև, որ հետագայում վեճ է ծագել Նշան խաչի պատկանելության շուրջը, այդ պատճառով հրավիրվել հատուկ ժողով Լիպարիտ Օրբելյան իշխանի նախաձեռնությամբ, որին ի թիվս տարբեր դավանանքի բարձրաստիճան հոգևորականների և մի շարք նշանավոր վանքերի առաջնորդների մասնակցել է նաև Պղնձահանից վանքի առաջնորդը։

Միջին դարերում Ախթալայի վանքը եղել է վրացական արքեպիսկոպոսանիստ վայր, ինչի մասին հիշատակություններ կան Ախթալա ավանի սահմաններում գտնվող մի քանի հուշարձանների վրայի հայերեն և վրացերեն արձանագրություններում, այդ թվում՝ Առաքելոց եկեղեցու կառուցման վերաբերյալ վրացերեն արձանագրության մեջ, որում նշվում է, որ այն կառուցել է Պղնձահանից վանքի առաջնորդ Պետրեն՝ Ավագի աթաբեկության ժամանակ, ինչպես նաև բնակավայրի մոտ՝ ճանապարհի եզրին, ինչպես նաև Ախթալա ավանից դեպի արևելք՝ հին գյուղատեղում գտնվող մի խաչքարի վրա և այլն։

14-րդ դարում «Պղնձահանք» անվանումը դադարում է հիշատակվել պատմական աղբյուրներում, իսկ 1438 թվականին աղբյուրներում առաջին անգամ հիշատակվել է Ախթալա անունով գյուղը՝ որպես վրացական կաթողիկոսարանի սեփականություն։

Ախթալայի վանքի մասին հետագա տեղեկությունները վերաբերում են 18-րդ դարին. Ալեքսանդր Երիցովը, հիմնվելով Պ. Իոսսելիանու տվա՛ տեղեկությունների վրա, թվել է Ախթալայի վանքի առաջնորդների անունները, որոնց թվում են եղել Սոֆրանիլը (գերեվարվել է Օմար Խանի կողմից, փրկագնվել և մահացել Տրապիզոնի Սուրբ Կարապետ վանքում), Գեդևոնը (մահացել է 1792 թվականին), Իգնատիոսը (1796 թվականին թուրքերի կոմղից կախաղան է բարձրացվել ռուսների հետ գաղտնի հարաբերություններ ունենալու մեղադրանքի պատճառով), Հոհանը (մահացել է 1798 թվականին), Հովակիմ Անկյուրացին (մահացել է 1827 թվականին)։

1802 թվականին ռուս կայսր Ալեքսանդր I-ի հրամանով Ախթալան դարձել է Հարավային Կովկասում հունական ուղղափառ եկեղեցու կենտրոն (1763 թվականին վրաց Հերակլ II թագավորը հրավիրել էր Պոնտոսի հույն փորձառու հանքագործների, որոնք այս շրջանում սկսել են արծաթի ու պղնձի արդյունահանումն ու ձուլումը)։ Ներկայում եկեղեցին մնում է հույների ուխտագնացության վայր, որոնք ամեն տարի սեպտեմբերի 21-ին նշում են Աստվածամոր ծննդյան օրը։

Ռուսական տիրապետության տարիներին վանքում կատարվել են վերանորոգման աշխատանքներ։ Ըստ Ա. Երիցովի՝ Մ. Ս. Վորոնցովի կարգադրությամբ տանիքը, որի սալաքարերը թափվել էին, ծածկվել է կապտագույն կղմինդրով, իսկ քանդված գմբեթների փոխարեն կառուցվել է կիսագնդաձև փայտե գմբեթ, որը ծածկվել է թիթեղով, սակայն ժամանակի ընթացքում այդ գմբեթը նույնպես քանդվել է։ Խորհրդային տարիներին տանիքը ծածկվել է թիթեղով, գմբեթի բացվածքի վրա կառուցվել է հատուկ փայտյա ծածկույթ՝ այն պատելով կարմիր կղմինդրով։ Կատարվել են որմնանկարների վերականգնման աշխատանքներ, բարեկարգվել է եկեղեցու ներսն ու շրջակայքը։ Ի տարբերություն Հայաստանի շատ այլ եկեղեցիների՝ այդ տարիներին Ախթալայի վանքը երբեք չի օգտագործվել որպես պահեստ կամ այլ նպատակով։

21-րդ դարի սկզբին Ախթալայի վանքը վերաբացվել է, և ներկայում պատկանում է Հայ առաքելական եկեղեցուն։ Վրաց ուղղափառ եկեղեցին նրա նկատմամբ հավակնություններ ունի, սակայն Հայ առաքելական եկեղեցին դրանք համարում է անհիմն։

 

Ախթալայի վանքը բաղկացած է երեք եկեղեցուց, զանգակատնից, սրահից և քարաշեն կացարաններից։ Վանքի գլխավոր եկեղեցին Սուրբ Աստվածածինն է (13-րդ դար), որն ուղղանկյուն հատակագծով խաչաձև գմբեթավոր կառուցվածք է։ Արևելյան կողմում տեղավորված է կիսակլոր աբսիդը՝ ցածր բեմով, երկու կողմերում կրկնահարկ խորաններով։ Երկու սյուներին և երկու մույթերին հենվող կիսաշրջանաձև կամարներն իրենց վրա կրում են գմբեթը։ Երեք խոշոր մուտքերը բացվում են արևմտյան, հարավային և հյուսիսային պատերից՝ առաջինը պատի կենտրոնական մասից, իսկ մյուսները՝ պատերի արևմտյան մասերից։ Երկուական երկար ու նեղ լուսամուտներ կան հյուսիսային ու հարավային ճակատներին, երեքական նույնպիսի լուսամուտներ՝ արևմտյան ու արևելյան ճակատներին։ Արտաքինից եկեղեցու պատերը շարված են տեղական բազալտի սրբատաշ խոշոր քարերով, ներսից՝ չտաշված մանր քարերով և թրծած աղյուսով։ Լուսամուտներն ունեն գեղաքանդակ շրջանակներ, իսկ եկեղեցին զարդարված է բուսական ու երկրաչափական ձևերի քանդակներով։ Ախթալայի վանքի մասին ակադեմիկոս Գերման Գրիմմը գրել է.

Շենքի բոլոր մասերում եղած զարդաքանդակները սքանչելի են իրենց կատարելությամբ, և աշխատանքը աչքի է ընկնում հատկապես մշակման ճշտությամբ։

Գլխավոր եկեղեցու արևմտյան կողմում է գտնվում երկրորդ եկեղեցին, որի կառուցման ստույգ ժամանակը հայտնի չէ. այն կառուցվել է գլխավոր եկեղեցուց հետո՝ նախքան Իվանեի մահը 1227 թվականին, որը թաղվել է եկեղեցուն կից սրահում։ Եկեղեցու հատակագիծը երկարաձիգ ուղիղ քառանկյունի է, ունի երկու մուտք՝ արևմտյան ու հյուսիսային կողմերից։ Հարավային պատին կա երկու նեղ ու երկար լուսամուտ, արևմտյան պատին՝ մուտքի վերևում՝ մեկ լուսամուտ։ Եկեղեցին կառուցվել է բազալտից և զարդարված է բուսական ու երկրաչափական ձևերի քանդակներով։

Գլխավոր եկեղեցու արևմտյան և երկրորդ եկեղեցու հյուսիսային կողմում՝ այդ երկուսին կից գտնվում է սրահը, որն ամենայն հավանականությամբ կառուցվել է այդ երկուսից հետո՝ Իվանեի օրոք։ Կառուցված է կապտագույն բազալտից, քանդակազարդ է և սալահատակված։ Ներսում կան մի քանի գերեզմաններ, որոնց հարթ երեսով տապանաքարերի վրա կան ռուսերեն և վրացերեն տապանագրություններ։

19-րդ դարում կառուցված երրորդ եկեղեցին տեղակայված է մյուսներից դեպի հյուսիս-արևմուտք։ Այն ուղիղ քառանկյունի հատակագծով գմբեթավոր կառույց է, որն արևելյան կողմից ունի կիսակլոր փոքր աբսիդ՝ ցածր բեմով։ Այդ եկեղեցու արևելյան կողմում գտնվում է զանգակատունը, որը 19-րդ դարում կառուցված քառակուսի հատակագծով բարձր շենք է։ Դրանք երկուսն էլ կառուցվել են կապտագույն բազալտից՝ կրաշաղախի միացությամբ։

 

 

Եկեղեցու որմնանկարների ստորին շերտը վերաբերում է 11-րդ դարին, դրանց գունազարդումը բնորոշ է բյուզանդական արվեստին, իսկ թեմատիկ լուծումները՝ հայկական մանրանկարչությանը. դրանք անմիջական աղերս ունեն XI դարի հայկական մանրանկարչության, առանձնապես՝ «Մողնու ավետարանի» մանրանկարների հետ։ Վերին շերտի որմնանկարների պատկերագրությունը, որ կատարված են XIII դարից հետո, ոճով մոտ է բյուզանդական արվեստին։ Հայկական մանրանկարչության հետ ոճական ընդհանրությունները, վրացերեն և հունարեն արձանագրությունները վկայում են, որ որմնանկարները կատարել են հույն քաղկեդոնական շրջանների հայ նկարիչներ։

Երկշերտ բարձրարվեստ որմնանկարները պատկերում են Հին և Նոր կտակարանների առանձին դրվագներ, սրբերի պատկերներ, այդ թվում՝ և Գրիգոր Լուսավորչի պատկերը։ Խորանի գմբեթարդին Մարիամ Աստվածածինն է՝ գահին նստած, մանուկ Հիսուսը գրկին. (պահպանվել է որմնանկարի միայն մի մասը), նրանից ներքև հաղորդության՝ խորհրդավոր ընթրիքի տեսարանն է։ Հիսուսը պատկերված է երկու անգամ՝ մերթ շրջված դեպի աջ և մերթ դեպի ձախ՝ առաքյալների հետ հացը կիսելիս։

Պահպանվել են Պետրոս, Հովհաննես, Պողոս առաքյալների, Ղուկաս և Մատթեոս ավետարանիչների պատկերները։

Քիչ ավելի ներքևում ողջ հասակով պատկերված են սրբեր, ի թիվս որոնց՝ Հռոմի Սեղբեստրոս պապի, Հակոբ Տյառնեղբոր, Հովհան Ոսկեբերանի, Բարսեղ Մեծի, Գրիգոր Ա Լուսավորչի, Աթանաս Ալեքսանդրացու, Հռոմի Կլեմենտ (Կղեմես) պապի, Գրիգոր Սքանչելագործի, Կյուրեղ Ալեքսանդրացու, Գրիգոր Աստվածաբանի, Կիպրիանոս Կարթագենացու պատկերները։

Արևմտյան պատի որմնանկարներում պատկերված է երկնային արքայությունը, իսկ հյուսիսային պատին՝ Հիսուսի չարչարանքները, Կայիափա քահանայապետը ու հռոմեական կառավարիչ Պիղատոս Պոնտացին։ Կամարները, միջնապատերն ու սյուները նույնպես պատկերազարդված են սրբագրային թեմաներով և սրբերի դիմապատկերներով։

Որմնանկարների մի մասը վնասվել է անձրևաջրերի ներս հոսելու պատճառով։ Խորհրդային տարիներին Հայաստանի և Վրաստանի համապատասխան գիտական հիմնարկների աշխատակիցներից կազմված արշավախումբն արվեստի վաստակավոր գործիչ Լիդիա Ալեքսանդրովնա Դուրնովայի ղեկավարությամբ մի քանի տարի աշխատել է որմնանկարների վնասված մասերի վերականգնման ուղղությամբ։

• Ախթալայի վանական համալիրում Սերգեյ Փարաջանովը նկարահանել է «Նռան գույնը» ֆիլմի որոշ տեսարաններ։
• Խոսելով Թամար թագուհու իշխանության տարիներին Վրաստանում կառուցված եկեղեցիների մասին՝ Էքվթիմե Թակաիշվիլին գրել է.

Մենք առիթ ենք ունեցել տեսնելու վրացական համարյա բոլոր եկեղեցիները, որոնց մասին մենք գիտենք, որ նրանք բոլորն էլ իսկապես կառուցվել են Թամար թագուհու ժամանակ, բայց նրանցից և ոչ մեկը՝ իրենց պարզությամբ, նրբագեղությամբ և մշակման ճշտութամբ չի կարող համեմատվել Ախթալայի վանքի հետ։

•  
•  
  Ամրոցի արևելյան պատը
•  
  Տաճարի արևմտյան ճակատը
•  
  Ամրոցի արևելյան պատը
•  
  Խորան