Yr Undeb Ewropeaidd: Undeb o wladwriaethau Ewropeaidd

Mae'n cynnwys 27 o aelod-wladwriaethau. Sefydlwyd yr UE ym 1993 gan Gytundeb Maastricht, er i'r broses o integreiddio Ewropeaidd gychwyn gyda'r Gymuned Economaidd Ewropeaidd (CEE), a luniwyd gan chwe gwlad Ewropeaidd ym 1957.

Yr Undeb Ewropeaidd Bwlgareg: Европейски съюз Croateg: Europska unija Tsiec: Evropská unie Daneg: Den Europæiske Union Iseldireg: Europese Unie Estoneg: Euroopa Liit Ffinneg: Euroopan unioni Ffrangeg: Union européenne Almaeneg: Europäische Union Groeg: Ευρωπαϊκή Ένωση Hwngareg: Európai Unió Gwyddeleg: An tAontas Eorpach Eidaleg: Unione europea Latfieg: Eiropas Savienība Lithwaneg: Europos Sąjunga Malteg: Unjoni Ewropea Pwyleg: Unia Europejska Portiwgaleg: União Europeia Rwmaneg: Uniunea Europeană Slofaceg: Európska únia Slofeneg: Evropska unija Sbaeneg: Unión Europea Swedeg: Europeiska unionen
Baner
Arwyddair: "Undeb drwy Amrywiaeth"
Anthem: "Ode an die Freude" Awdl i Lawenydd (cerddoriaeth yn unig)
Lleoliad
Prifddinas		Brwsel (de facto) 50°51′N 4°21′E / 50.850°N 4.350°E / 50.850; 4.350
Ieithoedd swyddogol		23 iaith Bwlgareg Croateg Tsiec Daneg Iseldireg Estoneg Ffinneg Ffrangeg Almaeneg Groeg Hwngareg Gwyddeleg Eidaleg Latfieg Lithwaneg Malteg Pwyleg Portiwgaleg Romaneg Slofacieg Slofeneg Sbaeneg Swedeg
Demonym		Ewropead
Math		Undeb Wleidyddol-Economaidd
Aelod-wladwriaethau		27 gwladwriaeth Awstria Gwlad Belg Bwlgaria Croatia Cyprus Y Weriniaeth Tsiec Denmarc Estonia Ffindir Ffrainc Yr Almaen Gwlad Groeg Hwngari Iwerddon Yr Eidal Latfia Lithwania Lwcsembwrg Malta Yr Iseldiroedd Gwlad Pwyl Portiwgal Rwmania Slofacia Slofenia Sbaen Sweden
Arweinwyr
-	Arlywydd y Comisiwn Ewropeaidd	Ursula von der Leyen
-	Arlywydd y Cyngor Ewropeaidd	Charles Michel
Cyfreithiau
- Cyngor  - Senedd
Hanes
-	Cytundeb Rhufain	1 Ionawr 1958
-	Cytundeb Maastricht	1 Tachwedd 1993
Arwynebedd
-	Cyfanswm	4,324,782 km2 (7tha) 1,669,808 millt sg
-	% dŵr	3.08
Poblogaeth
-	2014 estimate	506,913,394 (3rda)
-	Dwysedd	115.8/km2 300.9/millt sg
GDP (PPP)		2014 - amcangyfrif
-	Cyfanswm	$18.124 triliwn (1afa)
-	Y pen	$35,849 (18eda)
GDP (nominal)		2014 (amcan.)
-	Cyfanswm	$18.399 triliwn (1afa)
-	Y pen	$36,392 (16eda)
Gini (2010)		30.4 canolig
HDI (2011)		0.876 uchel iawn ·13eg / 25eda
Arian		Ewro (EUR; Y Parth Ewro) 10 arall Lev (BGN; Bulgaria) Kuna (HRK; Croatia) Koruna Tsiec (CZK; Czech Republic) Krone Danaidd (DKK; Denmarc) Forint Hwngaraidd (HUF; Hwngari) Złoty (PLN; Gwlad Pwyl) Leu (RON; Rwmania) Krona Sweden (SEK; Sweden) Punt Gibraltar (GIP; Gibraltar)
Rhanbarth amser		WET (UTC) CET (UTC+1) EET (UTC+2)
-	Haf (Troi'r cloc)	WEST (UTC+1) CEST (UTC+2) EEST (UTC+3)
Rhyngrwyd TLD		.eu
Gwefan europa.eu
a.	Ped ystyrid fel endid ar wahân.

Creodd yr UE farchnad sengl sy'n ceisio gwarantu'r rhyddid i symud pobl, nwyddau, gwasanaethau a chyfalaf yn ddirwystr rhwng yr aelod-wladwriaethau. Mae'r UE yn cynnwys polisïau cyffredin dros fasnach, amaethyddiaeth, pysgodfeydd a datblygiad rhanbarthol. Ym 1999, cyflwynodd yr UE arian cyfredol cyffredin, sef yr ewro, a fabwysiadwyd gan 13 aelod-wladwriaeth. Mae hefyd wedi datblygu rôl mewn materion polisi tramor, a chyfiawnder a materion cartref.

Gyda bron 500 miliwn o ddinasyddion, cynhyrchodd yr UE gynnyrch mewnwladol crynswth y pen o €11.4 triliwn (£8 triliwn) yn 2007. Mae'n cynrychioli ei aelodau o fewn Sefydliad Masnach y Byd ac mae'n bresennol fel sylwedydd yn uwch-gynadleddau'r G8. Mae 21 o aelodau'r UE yn aelodau o NATO. Mae gan yr UE bum sefydliad swyddogol, sef Senedd Ewrop, Cyngor yr Undeb Ewropeaidd, y Comisiwn Ewropeaidd, Llys Cyfiawnder Ewrop a Llys Archwilwyr Ewrop, yn ogystal â gwahanol gyrff eraill, er enghraifft Banc Canolog Ewrop a Phwyllgor y Rhanbarthau. Mae dinasyddion yr UE yn ethol aelodau Senedd Ewrop bob pum mlynedd.

Yn y Deyrnas Unedig, cafwyd refferendwm yn 2016 ar y cwestiwn a ddylai'r DU adael yr UE neu aros yn aelod. Roedd mwyafrif pleidleisiau Yr Alban a Gogledd Iwerddon i aros, yn ogystal ag ardaloedd eraill fel Llundain, Caerdydd, Gwynedd a Cheredigion. Er hynny roedd mwyafrif ar draws y DU i adael, o 52% i 48%.

Ganwyd yr Undeb Ewropeaidd fel cydffederasiwn o wledydd i ail-adeiladu Ewrop ar ôl yr Ail Ryfel Byd ac er mwyn rhwystro hunllef rhyfel arall. Cymuned Ewropeaidd Economaidd, neu Marchnad Gyffredin oedd enw cyntaf yr UE. Newidiwyd yr enw i Cymuned Ewropeaidd ac wedyn i Undeb Ewropeaidd. Wedi dechrau fel undeb masnach datblygodd yr UE i fod yn undeb economaidd a gwleidyddol.

Aelodau Presennol

Ers 1 Gorffennaf 2013 mae 28 o aelod-wladwriaethau yn yr Undeb Ewropeaidd, ond dim ond 6 o wledydd sefydlodd y CEE ym 1952/1958:

• Yr Almaen (Gorllewin)
• Yr Eidal
• Ffrainc
• Yr Iseldiroedd
• Gwlad Belg
• Lwcsembwrg

Ymunodd saith gwladwriaeth â'r CEE ar ôl y cychwyn:

• ym 1973: Denmarc, Gweriniaeth Iwerddon a'r Deyrnas Unedig
• ym 1981: Gwlad Groeg
• ym 1986: Portiwgal a Sbaen
• ym 1990: ehangwyd tiriogaeth yr UE â Dwyrain yr Almaen

Ffurfiwyd yr UE yn wreiddiol yn 1993 gan wladwriaethau'r CEE. Mae 15 o wladwriaethau pellach wedi ymuno â'r UE erbyn hyn:

• ym 1995: Awstria, Y Ffindir, a Sweden
• yn 2004: Cyprus, Y Weriniaeth Tsiec, Estonia, Hwngari, Latfia, Lithwania, Malta, Gwlad Pwyl, Slofacia a Slofenia
• yn 2007: Bwlgaria a Rwmania
• yn 2013: Croatia

Cafodd Yr Ynys Las ymreolaeth gan Denmarc ym 1979 a gadawodd yr UE ym 1985 ar ôl refferendwm. Gweler hefyd y brif erthygl Ehangu'r Undeb Ewropeaidd.

Gadawodd y DU ym 2020 ar ôl refferendwm

Ymgeiswyr aelodaeth i'r UE

Mae pum gwlad yn ymgeiswyr swyddogol i fod yn rhan o'r UE: Gwlad yr Iâ, Cyn-weriniaeth Iwgoslafaidd Macedonia Montenegro, Serbia, a Thwrci. Mae Albania a Bosnia-Hertsegofina yn cael eu hystyried yn swyddogol fel ymgeiswyr potensial. Rhestrir Cosofo fel ymgesiydd potensial hefyd, ond ni ystyrir Cosofo fel gwlad annibynnol gan y Comisiwn Ewropeaidd gan nad yw pob gwlad yn cydnabod Cosofo fel gwlad gwbl ar wahân i Serbia.

Heb fod yn aelod-wladwriaethau o'r UE nac yn ymgeiswyr am aelodaeth, mae perthynas arbennig â'r UE gan sawl gwlad, e.e. Monaco ac Andorra.

Mae maint holl dirwedd 25 aelod-wladwriaeth yr UE (2004) yn 3,892,685 km². Petasai'r UE yn un wlad, byddai'n seithfed fwyaf yn y byd. Roedd poblogaeth yr UE (sef poblogaeth aelod-wladwriaethau'r UE o dan delerau Cytundeb Maastricht) yn 453 miliwn ym mis Mawrth 2004 ac felly, petasai'n un wlad, yn drydedd ar ôl India a Tsieina.

Statws

Yr Undeb Ewropeaidd yw'r gyfundrefn ryngwladol fwyaf pwerus yn y byd. Mae nifer o aelod-wladwriaethau wedi rhoi hawliau sofraniaeth genedlaethol i'r UE (er enghraifft arian, polisi ariannol, marchnad fewnol, masnach dramor) ac felly mae'r UE yn datblygu yn rhywbeth tebyg i wladwriaeth ffederal. Beth bynnag, nid ydyw'n wlad ffederal, ond mae'n pwysleisio "subsidiarity" (term arbennig sy'n disgrifo'r egwyddor o benderfynu pethau mor agos â phosib i'r bobl sy'n cael eu heffeithio gan y penderfyniadau). Mae'r aelod-wladwriaethau yn rheoli'r cytundebau ac ni all yr UE drosglwyddo hawliau ychwanegol o'r aelod-wladwriaethau i'r UE.

Fframwaith sefydliadol

Mae gan yr UE bum sefydliad swyddogol:

• Senedd Ewrop
• Cyngor yr Undeb Ewropeaidd (nid i'w gymysgu â'r Cyngor Ewropeaidd)
• Comisiwn Ewropeaidd
• Llys Cyfiawnder y Cymunedau Ewropeaidd
• Llys Archwilwyr Ewrop

Sefydliadau gwleidyddol yw'r Senedd, y Cyngor a'r Comisiwn, sy'n dal grym gweithredol a deddfwriaethol yr Undeb. Mae'r Senedd yn cynrychioli'r dinasyddion, mae'r Cyngor yn cynrychioli eu llywodraethau, ac mae'r Comisiwn yn cynrychioli'r budd Ewropeaidd cyffredinol. Y Comisiwn yn unig sydd â'r hawl i ddrafftio deddfwriaeth. Cyflwynir deddfwriaeth ddrafft i'r Senedd a'r Cyngor, y mae rhaid iddynt ei chymeradwyo, er bod y weithdrefn benodol yn dibynnu ar bwnc y ddeddfwriaeth dan sylw. Unwaith wedi'i chymeradwyo ac wedi'i llofnodi, mae'r ddeddfwriaeth yn dod i rym. Dyletswydd y Comisiwn yw sicrhau y cydymffurfir â chyfraith yr Undeb.

Deg gwlad mwyaf eu heconomi - gan gyfrif yr Undeb Ewropeaidd fel un wlad; mwyaf o ran Cynnyrch mewnwladol crynswth yn 2011.

Mae hefyd nifer o gyrff ac asiantaethau pwysig eraill nad ydynt yn sefydliadau swyddogol. Mae'r rhain yn cynnwys dau bwyllgor ymgynghorol, sef Pwyllgor y Rhanbarthau a'r Pwyllgor Economaidd a Chymdeithasol, sy'n rhoi eu cyngor ynghylch materion rhanbarthol, economaidd a chymdeithasol.

Mae cyrff ac asiantaethau eraill yn cynnwys:

• Banc Canolog Ewrop
• Banc Buddsoddi Ewrop
• Asiantaeth Amgylchedd Ewrop
• Europol
• Swyddfa Cyhoeddiadau Swyddogol
• Ombwdsman Ewropeaidd

Bydd Cytundeb Lisbon yn gwneud nifer o newidiadau i fframwaith sefydliadol yr Undeb. Daw'r Cyngor Ewropeaidd a Banc Canolog Ewrop yn sefydliadau llawn, a chaiff Llys y Gwrandawiad Cyntaf ei ailenwi yn "Lys Cyffredinol".

Polisïau

Dechreuodd yr UE fel grŵp o wledydd yn cydweithredu'n economaidd ar ôl yr Ail Ryfel Byd. Datblygodd wedyn i gynnwys cydweithredu gwleidyddiol. Fel hynny, roedd pŵer gwleidyddiol yn symud o'r aelod-wladwriaethau i sefydliadau'r UE. Beth bynnag, mae hynny'n cael ei cydbwyso gan y ffaith bod gan nifer o aelod-wladwriaethau draddodiad o lywodraeth gryf yn eu rhanbarthau. Mae pwysigrwydd rhanbarthau Ewrop yn cynyddu a sefydlwyd Pwyllgor y Rhanbarthau trwy Gytundeb Maastricht.

Ers blynyddoedd mae unigolion a grwpiau wedi bod yn pwyso ar yr Undeb a Llywodraeth y Deyrnas Unedig i godi statws swyddogol yr iaith Gymraeg o fewn yr Undeb.

Ar 20 Tachwedd 2008, gwnaeth Alun Ffred Jones hanes drwy ddefnyddio'r Gymraeg mewn cyfarfod o Gyngor Gweinidogion Undeb Ewrop am y tro cyntaf erioed. Siaradodd fel Gweinidog dros Dreftadaeth Cymru yn rhan o ddirprwyaeth y DU i'r cyfarfod. Cyfieithwyd araith y gweinidog mewn canlyniad i gytundeb rhwng llywodraethau Cymru a'r DU ac Undeb Ewrop a gytunwyd yng Ngorffennaf 2008.

• Partneriaeth Masnachu a Buddsoddi Trawsiwerydd
• Mercosur Cymuned Fasnachu Traws-ffiniol ar gyfer dwyrain De America