Lapitakultuur

Sommige argeoloë glo die Lapita is die voorouers van historiese kulture in Polinesië, Mikronesië en sommige kusstreke van Melanesië. Ander glo dit is twee aparte kulture wat binne gedeelde gebiede ontwikkel het. Die histories herkenbare eienskappe van die Lapitakultuur is 'n eiesoortige geometriese ontwerp wat met getande stempels op erdewerk aangebring is.

Die term "Lapita" is deur argeoloë bedink nadat hulle 'n woord in die plaaslike taal, Haveke, verkeerd gehoor het tydens uitgrawings in 1952 in Nieu-Kaledonië: Die woord xapeta'a beteken "'n gat grawe" of "die plek waar 'n mens grawe". Die Lapita-argeologiekultuur is genoem na die terrein op die hoofeiland van Nieu-Kaledonië waar dit die eerste keer ontdek is. Die uitgrawings is in 1952 op terrein 13 gedoen deur die Amerikaanse argeoloë Edward W. Gifford en Richard Shulter jr.

Die tyd van die nedersetting en potskerwe is later vasgestel op 800 v.C. en was belangrik in navorsing oor die vroeë besetting van die Pasifiese eilande. Meer as 200 Lapitaterreine is sedertdien opgegrawe, oor 'n gebied van meer as 4 000 km van die eiland Melanesië tot Fidji en Tonga en tot so ver oos as Samoa.

"Klassieke" Lapita-erdewerk is tussen 1600 en 1200 v.C. op die Bismarckargipel vervaardig. Artefakte met Lapita-ontwerpe en -tegnieke uit 'n tydperk later as 1200 v.C. is in die Salomonseilande, Vanuatu en Nieu-Kaledonië ontdek. Lapita-erdewerkstyle van omstreeks 1000 v.C. is in Fidji en Wes-Polinesië gevind.

In Wes-Polinesië het Lapita-erdewerk minder dekoratief en mettertyd al hoe eenvoudiger geraak. Dit lyk of dit sowat 2 800 jaar gelede ophou vervaardig is in Samoa en sowat 2 000 jaar gelede in Tonga.

In 2003 is 'n groot begraafplaas op die eiland Efate in Vanuatu ontdek met 25 grafte met begrafnispotte en altesaam 36 menslike skelette. Al die skelette was koploos: Die een of ander tyd nadat die liggame oorspronklik begrawe is, is die skedels verwyder en vervang met ringe wat van skulpe gemaak is. Die skedels is toe herbegrawe. Een graf het die skelet van 'n ouer man bevat met drie skedels op sy bors. Volgens radiokoolstofdatering van die skulpe is die begraafplaas minstens omstreeks 1000 v.C. gebruik.

Die Lapitakultuur se dorpe is gewoonlik nie in die binneland gebou nie, maar op die strand of op klein eilandjies. Dié liggings is dalk gekies omdat die binnelandse gebiede, byvoorbeeld in Nieu-Guinee, reeds deur ander volke bewoon is. Dit kon ook gewees het om gebiede te vermy waar muskiete wat malaria veroorsaak, voorgekom het. Die Lapita het waarskynlik geen weerstand teen die siekte gehad nie. Sommige huise is op stelte oor groot lagunes gebou. In Nieu-Brittanje was daar egter binnelandse nedersettings naby bronne van obsidiaan. Op die eilande aan die oostelike punt van die argipel is alle nedersettings in die binneland gebou, soms ver die binneland in.

 

Die Lapitakompleks is deel van die oostelike migrasie van die Austronesiese uitbreiding, wat tussen 5 000 en 6 000 jaar gelede in Taiwan begin het. Sommige van die emigrante het Melanesië bereik. Daar is verskillende teorieë oor die roete wat hulle gevolg het. Hulle kon deur die Mariana-eilande of deur die Filippyne, of albei, gegaan het. Die sterkste bewyse vir die teorie dat die oorspronklike Lapitavolk Austronesies was, is linguisties van aard. Daar is 'n kontinuïteit te bespeur wat taal betref tussen Proto-Maleis-Polinesies (wat vermoedelik in die Filippyne gepraat is) en Proto-Oseanies (wat vermoedelik deur die Lapitavolk gepraat is). Dit sluit aan by ooreenstemmende patrone van die materiële kultuur.

In 2011 het Peter Bellwood voorgestel die aanvanklike beweging van sprekers van Maleis-Polinesies na Oseanië was van die noordelike Filippyne ooswaarts tot by die Mariana-eilande, en toe suidwaarts na die Bismarckargipel. 'n Ouer voorstel was dat die Lapitasetlaars eerste in Melanesië aangeland het via Oos-Indonesië. Bellwood se voorstel sluit die moontlikheid in dat albei migrasiepatrone voorgekom het, met verskillende migrasies wat verskillende roetes gevolg het. Sy voorstel word bevestig deur erdewerkbewyse: Lapita-erdewerk stem meer ooreen met dié van die Filippyne (by die argeologiese terrein Nagsabaran op Luzoneiland) as met erdewerk wat elders ontdek is. Ander bewyse dui daarop dat die Luzongebied die oorspronklike tuisland was van die gestempelde-erdewerk-tradisie wat na die Lapitakultuur oorgedra is.

 

Argeologiese bewyse ondersteun ook die teorie dat die Lapitavolk van Austronesiese oorsprong was. Die Lapitakompleks het sowat 3 500 jaar gelede skielik op die Bismarckargipel verskyn as 'n ten volle ontwikkelde argeologiese verskynsel. Geen bewyse van vroeë ontwikkelings van die kultuur is op die argipel gevind nie. Dit dui daarop dat die Lapitakultuur deur 'n migrerende bevolking daarheen gebring is en dat dit nie plaaslik ontwikkel het, soos in die 1980's en 1990's voorgestel is, nie.

Daar is bewyse dat Wes-Melanesië tussen 30 000 en 40 000 jaar gelede aaneenlopend deur inheemse Papoeane bevolk is. Dié bewyse sluit ontdekte artefakte in. Die oorblyfsels van dié ouer kultuur is minder uiteenlopend as die artefakte van die Lapitatydperk. Dit lyk of die ouer materiaal min tot die latere Lapitakultuur bygedra het: niks meer as gewasse en 'n paar werktuie nie.

Die oorgrote meerderheid van die Lapitakultuur se elemente is duidelik Suidoos-Asiaties in oorsprong. Dit sluit in erdewerk, gewasse, gedomestikeerde diere, stelthuise, dissels, gepoleerde klipbeitels, vlerkproutegnologie, vishoeke en verskeie ander artefakte. Lapita-erdewerk bied die sterkste bewyse van 'n Austronesiese oorsprong. Dit het baie spesifieke kenmerke, soos die gebruik van rooi bry, klein kapmerke, getande stempels en 'n kruis-in-sirkel-motief. Soortgelyke erdewerk is in Taiwan, die Filippyne en die Marianas ontdek.

Die ortodokse siening wat deur Roger Green en Peter Bellwood gehandhaaf word, en vandag deur die meeste spesialiste aanvaar word, is die sogenaamde "Tripel-I-model" (kort vir “indringing, innovasie en integrasie"). Volgens dié model het die vroeë Lapitakultuur na vore gekom as gevolg van 'n drieledige proses: die “indringing” van die Austronesiese volke van die eilande van Suidoos-Asië (en hulle taal, material en idees) in die nabye Oseanië; “innovasie” deur die Lapitavolk toe hulle eers Melanesië bereik het, in die vorm van nuwe tegnologieë; en “integrasie” van die Lapitavolk in die reeds bestaande (nie-Austronesiese) bevolkings.

In 2016 het DNS-ontledings van vier Lapitaskelette wat in antieke begraafplase op die eilande Vanuatu en Tonga ontdek is, gewys die Lapitavolk het afgestam van inwoners van Taiwan en die noordelike Filippyne. Dit is in 2020 bevestig met 'n studie van DNS- en genoomvergelykings van die oorblyfsels van vroeë setlaars van die Mariana-eilande met die oorblyfsels van vroeë Lapita-individue van Vanuatu en Tonga. Die resultate dui daarop dat albei groepe van dieselfde antieke Austronesiese bronbevolking in die Filippyne afgestam het. Die algehele afwesigheid van Papuaanse elemente in die oorblyfsels dui daarop dat die reise van die migrante Oos-Indonesië en die res van Nieu-Guinee gesystap het.

• Wiki Afrikaans  Wiki Commons het meer media in die kategorie Lapitakultuur.

•   Hierdie artikel is in sy geheel of gedeeltelik uit die Engelse Wiki vertaal.