تاڵیبان: بزووتنەوەیەکی ئیسلامیی سیاسی

تاڵیبان
تاڵیبان
طالبان (ṭālibān) ; بەشدار لە شەڕ لە ئەفغانستان; شەڕی تیرۆر;
	ئاڵای تاڵیبان کە وەک ئاڵای ئەفغانستانیش بەکاردێت
ساڵانی چالاکیی	١٩٩٤–١٩٩٦ (میلیشیا); ١٩٩٦–٢٠٠١ (حکوومەتی یەکەم); ٢٠٠٢–٢٠٢١ (یاخیبوون); ٢٠٢١–ئێستا (حکوومەتی دووەم);
ئایدۆلۆژیا	جیھادی دێوبەندی; بنچینەگەریی ئیسلامی; ناسیۆنالیزمی ئایینی; ناسیۆنالیزمی ئەفغانی; بەرژەوەندی پەشتوونەکان; پەشتوونوالی; ئیسلامی سیاسی;
گرووپەکان	بە شێوەیەکی سەرەکی پەشتوونەکان; کەمینە تاجیک و ئۆزبەکەکان
شوێنگەسەرەکییەکان	[[قەندەھار]] (١٩٩٤–٢٠٠١; ٢٠٢١–ئێستا)
ناوچەی; ئۆپەراسیۆنەکان	ئەفغانستان
ھاوپەیمانان	ژێر گرووپەکان تۆڕی حەقانی (لەوەتەی ١٩٩٥); جەماعەتی دەعوە الی قورئان و سوننەت (لەوەتەی ٢٠١٠); جەماعەتی ئەنساروڵڵا (لەوەتەی ٢٠٢١); دەوڵەتانی ھاوپەیمان چین; (بانگەشەی ئەمریکا، بەڵام لەلایەن چینەوە ڕەتیکردەوە); ئێران; (بانگەشە، بەڵام لەلایەن ئێرانەوە ڕەتکراوەتەوە); پاکستان; قەتەر; (کە لەلایەن سعودیەوە گوایە، بەڵام لەلایەن قەتەرەوە ڕەتیکردەوە); ڕووسیا; (گوایە، بەڵام لەلایەن ڕووسیا ڕەتکراوەتەوە); عەرەبستانی سعوودی; (گوایە، بەڵام لەلایەن سعودیەوە ڕەتکراوەتەوە); تورکمانستان; (until 2001); میرنشینە یەکگرتووە عەرەبییەکان; (until 2001); ویلایەتە یەکگرتووەکان; (limited support in the Islamic State-Taliban conflict); ھاوپەیمانانی نادەوڵەتی ئەلقاعیدە (لە ئێستادا لەلایەن تاڵیبانەوە ڕەتدەکرێتەوە); لەشکری تەیبە; جەیشی محمد; تاڵیبانی پاکستان (لەلایەن تاڵیبانەوە ڕەتکراوەتەوە); حیزبی ئیسلامی قەلبەدین (لە ساڵی ٢٠١٦–٢٠٢١ ڕەتکراوە، بە ئاشکرا لە ساڵی ٢٠٢١ەوە); بزووتنەوەی ئیسلامی ئۆزبەکستان (anti-ISIL faction);
دوژمنان	دەوڵەتانی نەیاران داڕێژە:Country data Islamic State of Afghanistan (١٩٩٤–٢٠٠٢); داڕێژە:Country data Transitional Islamic State of Afghanistan (٢٠٠٢–٢٠٠٤); داڕێژە:Country data Islamic Republic of Afghanistan (٢٠٠٤–٢٠٢١); NATO (2001–2021); نەیارانی نادەوڵەتی بەرەی بەرخۆدانی نیشتمانی ئەفغانستان; دەوڵەتی ئیسلامی – پارێزگای خوراسان; بەرەی ئازادی ئەفغانستان; بزووتنەوەی ئیسلامی ئۆزبەکستان (داعش کوتلەی ھاوپەیمانان); ئەنجومەنی باڵای میرنشینی ئیسلامی ئەفغانستان (HCIEA) (2015-2021); Fidai Mahaz;
جەنگەکان/شەڕەکان	Afghan Civil War (1992–1996); Tajikistani Civil War (1992–1997); Afghan Civil War (1996–2001); War in Afghanistan (2001–2021) Taliban insurgency; 2021 Taliban offensive; ; Islamic State–Taliban conflict;

پاشخان

دەستێوەردانی سۆڤیەت لە ئەفغانستان (١٩٧٨–١٩٩٢)

دوای ئەوەی یەکێتیی سۆڤیەت دەستوەردانی کرد و ئەفغانستانی لە ساڵی ١٩٧٩ داگیرکرد، موجاھیدە موسڵمانەکان لەگەڵ ھێزەکانی سۆڤیەتدا کەوتنە شەڕەوە. نزیکەی ھەموو سەرکردایەتییە ڕەسەنەکانی تاڵیبان پێشتر لە شەڕی سۆڤیەت و ئەفغانستاندا یان بە نوێنەرایەتی حیزبی ئیسلامی خالس یان بە نوێنەرایەتیی کوتلەکانی بزووتنەوەی شۆڕشگێڕی ئیسلامیی موجاھیدین شەڕیان کردبوو.

محەممەد زیائولحەق سەرۆکی پاکستان ترسی ئەوەی ھەبوو کە سۆڤیەت پلانی داگیرکردنی بەلوچستانی پاکستانی ھەبێت، بۆیە ئەختەر عەبدولڕەحمانی نارد بۆ سعوودییە بۆ ئەوەی پشتگیری لە بەرخۆدانی ئەفغانستان لە دژی ھێزە داگیرکەرەکانی سۆڤیەت بکات. دوای ماوەیەک سی ئای ئەی و بەڕێوبەرایەتی گشتی ھەواڵگری سعوودییە پارە و کەرەستەیان لە ڕێگەی دەزگای ھەواڵگری پاکستانەوە بۆ موجاھیدەکانی ئەفغانستان گواستەوە. لە ساڵانی ھەشتاکان دەزگای ھەواڵگری پاکستان نزیکەی ٩٠ ھەزار ئەفغانی مەشق و ڕاھێنانیان پێ کردبوون کە مەلا عومەریش لە نێویاندا بوو.

شەڕی نێوخۆیی ئەفغانستان (١٩٩٢–١٩٩٦)

دوای ڕووخانی ڕژێمی محەممەد نەجیبوڵڵا کە لەلایەن سۆڤیەت پاڵپشتی دەکرا لە مانگی نیسانی ١٩٩٢، چەند لایەنێکی سیاسی ئەفغانستان لەسەر ڕێککەوتنی ئاشتی و دابەشکردنی دەسەڵات و دامەزراندنی دەوڵەتی ئیسلامی ئەفغانستان و دانانی حکوومەتێکی کاتی بۆ قۆناغی ئینتقالی ڕێککەوتن. قەلبەدین حیکمەتیار و حیزبەکەی حیزبی ئیسلامی و حیزبی وەحدەت و ئیتیحادولئیسلامی بەشدارییان نەکرد. وڵاتەکە ھەر لەسەرەتاوە پەککەوتە بوو بەھۆی کۆمەڵە کێبڕکێکارەکانەوە کە خەریکی ململانێ بوون بۆ بەدەستھێنانی دەسەڵاتی تەواو بەسەر کابوول و ئەفغانستاندا.

حیزبەکەی قەلبەدین حیکمەتیار ڕەتیکردەوە دان بە حکوومەتی کاتیدا بنێت و لە مانگی نیساندا دزەیان کردە ناو کابوول بۆ ئەوەی دەست بەسەر دەسەڵاتدا بگرێت و بەھۆیەوە شەڕی نێوخۆیی لێکەوتەوە. لە مانگی ئایاردا حیکمەتیار ھێرشی کردە سەر ھێزەکانی حکوومەت و کابوول. لە لایەن ھەواڵگری پاکستانەوە پشتیووانی دارایی و سەربازی و ئۆپەراسیۆنی وەرگرتووە. بەم ھاوکارییانە ھێزەکانی توانیان نیوەی کابوول لەناوببەن. ئێران یارمەتی ھێزەکانی حیزبی یەکێتیی عەبدولعەلی مەزاری دا. سعوودییە پشتیووانی لە یەکێتیی یەکگرتووی ئیسلامی سەیاف کرد. ململانێی نێوان میلیشیاکان پەرەی سەند و بوو بە شەڕی ناوخۆ.

بەھۆی سەرھەڵدانی لەناکاوی شەڕی ناوخۆ، بەڕێوەبەرایەتییە کاراکانی حکوومەت، یەکەکانی پۆلیس، سیستمی دادوەری یان لێپرسینەوەی دەوڵەتی ئیسلامیی تازەپێگەیشتووی ئەفغانستان کاتیان نەبوو بۆ پێکھێنان. دانوستان لەسەر ئاگربەست کرا لە نێوان نوێنەرانی وەزیری بەرگری تازە دەستنیشانکراوی ئەو وڵاتە بەناوی ئەحمەد شا مەسعوود و سەرۆک کۆمار سەبغەتوڵڵا مەجدیدی و سەرۆکی داھاتووی بورھانەدین ڕەببانی (حکوومەتی کاتی) و بەرپرسانی لیژنەی نێونەتەوەیی خاچی سوور، بەڵام لە ماوەی چەند ڕۆژێکدا داڕما. لادێکانی باکووری ئەفغانستان کە بەشێکیان لەژێر ڕکێفی مەسعوود وەزیری بەرگری ئەفغانستاندا بوون، ھێمن بوو و ھەندێک ئاوەدانکردنەوە ڕوویدا. ھەروەھا شاری ھیرات کە لەژێر دەسەڵاتی ئیسماعیل خان ھاوپەیمانی دەوڵەتی ئەفغانستاندایە، و شارەکە تاڕادەیەک ھێمن بوو.

لەو سەردەمەدا باشووری ئەفغانستان لەژێر دەستی میلیشیاکانی پاڵپشتیی دەرەکیی و حکوومەت لە کابوولدا نەبوو، بەڵکو لەژێر دەسەڵاتی سەرکردە جەنگییە ناوخۆییەکانی وەک گوڵ ئاغا شێرزی و میلیشیاکانیان بەڕێوەدەبرا. تاڵیبان بۆ یەکەمجار لە مانگی ئابی ساڵی ١٩٩٤ لەسەر گۆڕەپانەکە دەرکەوت بە وتەی خۆیان بۆ دەستپێکردنی ڕزگارکردنی ئەفغانستان لەژێر دەستی سەرکردە گەندەڵەکانی ئێستا کە سەرکردە جەنگییەکان بوون و دامەزراندنی کۆمەڵگەیەکی ئیسلامی پاک ڕاگەیاند.

ئەمانەش ببینە

میرنشینی ئیسلامیی ئەفغانستان

سەرچاوەکان

بەستەرە دەرەکییەکان

ئەم وتارە کۆلکەیەکە. دەتوانیت بە فراوانکردنی یارمەتیی ویکیپیدیا بدەیت.

This article uses material from the Wikipedia Soranî / کوردی article تاڵیبان, which is released under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 license ("CC BY-SA 3.0"); additional terms may apply (view authors). ناوەرۆک لەبەردەستە لەژێر CC BY-SA 4.0دا، مەگەر پێچەوانەی وترابێ. Images, videos and audio are available under their respective licenses.
®Wikipedia is a registered trademark of the Wiki Foundation, Inc. Wiki Soranî / کوردی (DUHOCTRUNGQUOC.VN) is an independent company and has no affiliation with Wiki Foundation.