طالیبان
طالیبان یوْخسا طالیبلر (پشتوجا: طالبان)، افغانیستاندا چوْخونلوغو پوشتون‌لاردان اوْلان بیر دیوبندی ایسلامچی حرکت و سیلاحلی تشکیلات دیر.
طالیبلر اؤزلرینه افغانیستان ایسلام امیرلیغی آد وئریب، اؤلکه‌ده ساواش (یوْخسا جیهاد) دوام ائتدیرمکده دیلر. ۲۰۲۱-جی ایلده ساواشچیلاری‌نین ۷۵٫۰۰۰ اوْلدوغو تخمین ویریلیر.
| طالیبان | |
|---|---|
طالبان | |
 طالیبانین بایراغی | |
| آکتیو ایللر |
|
| ایدئولوژی |
|
| قروپلار | اساساً پوشتون‌لار؛ افغانیستانین قوزئینده بعضی تاجیک‌لر |
| باشچی(لار) |
|
| مرکز | قندهار، افغانیستان (۱۹۹۴–۲۰۰۱) |
| عملیات ساحه‌سی |  طالیبان کوْنتروْلو آلتیندا پنجشیر قارشیلیغی کوْنتروْلو آلتیندا |
| بؤیوکلوک |
|
| قاباقکی |  علما ایسلام جمعیتی |
| سونراکی |  افغانیستان ایسلام امیرلیغی |
| مۆتفیق‌لر | دؤولتلر |
| رقیب‌لر | دؤولتلر
|
| دؤیوشلر و ساواشلار |
|
طالیبان, ۱۹۹۶دان ۲۰۰۱ه قدر، افغانیستانین دؤرد دن اۆچۆنه حؤکم ائتمیش و شریعتین قاتی تفسیرینی کئچیرمیشدیر. ۱۹۹۴-جی ایلدن افغانیستان ایچ ساواشی‌نین اؤنده گلن قروپلاریندان بیری اوْلاراق اوْرتایا چیخمیشدی و بؤیوک اؤلچوده افغانیستانین دوْغو و گونئیندکی پوشتون بؤلگه‌لریندکی ایسلامی مدرسه‌لرده تحصیل گؤرمۆش و افغانیستان-شوروی ساواشیندا ساواشمیش اؤیرنجیلردن (طلبه) عیبارت ایدی. محمد عمرین رهبرلیک ائتدیگی حرکت، موجاهید رهبرلریندن آلدیغی گوجله افغانیستانین چوْخ بؤلگه‌سینه یاییلدی. ۱۹۹۶-جی ایلده توتالیتاریزیم افغانیستان ایسلام امیرلیغی قورولدو و افغانیستانین باشکندی قندهارا کؤچ ائدیلدی. ۱۱ سپتامبر حمله‌لرینین آردیندان دسامبر ۲۰۰۱دن آمریکا افغانیستانا مۆداخیله‌سی ایله افغانیستان ایسلام امیرلیغی یؽخیلانا قدر اؤلکه‌نین چوْخ حیسه‌سینی نظارت آلتینا آلدی. ان گوجلو دؤنملرینده، طالیبان حؤکومتی دیپلوماتیک اوْلاراق یالنیز پاکیستان، سعودی عربیستان و ایمارات طرفیندن تانیندی. قروپ داها سوْنرا افغانیستان ایچ ساواشیندا آمریکا دستکلی حامد کرزای یؤنتیمینه و ناتو دستکلی بین الخالق تهلوکه‌سیزلیگه دستک گوجلرینه قارشی بیر دیرنیش حرکتی اوْلاراق یئنی‌دن بیر آرایا گلدی.
طالیبان، بیر چوْخ افغانلا سرت رفتارلا نتیجه‌لنن شریعت شرحلرینه گؤره بین الخالق سویه‌ده قیناندی. ۱۹۹۶–۲۰۰۱-جی ایللرده حاکیمیتی دؤورونده طالیبان و مۆتفیق‌لری افغانیستان وطنداشلارینا قارشی قیرغینلار تؤرتدیلر، بیرلشمیش میلتلر قورومونون آجلیقدان اذیت چکن ۱۶۰٫۰۰۰ مۆلکی اهالی‌نین ارذاق تعمیناتینا مانع اوْلدولار و گئنیش و برکتلی توْپراقلاری یاندیریلمیش توپراق تاکتیکی‌نه اویغون اوْلاراق اوْن‌مینلرله ائوی محو ائتدیلر. افغانیستانی ایداره ائدرکن، طالیبان اینسانلاری و یا دیگر جانلی‌لاری تصویر ائدن شکیل‌لری و فیلملری و آلتی اوْلان موسیقی‌لری قدغن ائتدی، قادینلارین مدرسه‌یه گئتمه‌سینی، قادینلارین باشقا ایشلرده ایشلمه‌سینی قدغن ائتدی و قادینلارین کیشی قوْهومو ایله چؤله چیخماسینی قدغن ائدیب و قادینلاری بورقا تاخماسینا مجبور ائتدی. موعین قایدالاری پوْزان قادینلار آچیق شکیلده دؤیولور و یا اعدام ائدیلدی. طالیبان حاکیمیتی دؤورونده دینی و ائتنیک آزلیقلارا آغیر بیر شکیلده آیری سئچکیلیک ائدیلدی. بیرلشمیش میلتلر قورومونون معلوماتینا گؤره، ۲۰۱۰-جو ایلده افغانیستاندا مۆلکی شخصلرین اؤلومونون ۷۶٪-نی، ۲۰۱۱ و ۲۰۱۲-جی ایللرده ایسه ۸۰٪-نی طالیبان و مۆتفیق‌لری تؤردیب دیر. مدنی سوْی‌قیریملادا مشغول اوْلان طالیبان، بامیانین ۱۵۰۰ ایللیک بودا هئیکللری‌‌‌ده داخیل اوْلماقلا بیر چوْخ عابیده‌نی محو ائتدی.
طالیبان ایدئولوژی‌سی؛ دیوبندی فاندامنتالیزمی ایله مۆباریز ایسلامچی‌لیقین، پشتونوالی کیمی تانینان پوشتون سوسیال و مدنی نوْرمالاری ایله بیرلشدیرمه‌سینه اساس لانان "یئنی" شریعت قانونو فوْرمو کیمی تصویر ائدیلمیشدیر.
بین الخالق بیرلیکلر و افغانیستان حؤکومتی؛ تئز تئز پاکیستانین خیدمتلر آراسی کشفیات و اوْردوسونو، قورولدوقلاری مۆددت‌ده، ایقتیداردا و موقاویمت مۆددتینده طالیبانا دستک وئرمک‌ده سوچلامیش دیلار. پاکیستان ایسه ۱۱ سپتامبر حمله‌لریندن سوْنرا قروپا دستکی دایاندیردیغی‌نی بیان ائتدی. ۲۰۰۱-جی ایلده القاعده رهبری اسامه بن لادن‌‌‌‌‌ین کوْماندانلیغی آلتیندا ۲۵۰۰ عربین طالیبان اۆچون دؤیوشدوگو بیلدیریلدی
۲۰۲۰نین فوریه آییندا دونالد ترامپ یؤنتیمی، ۱ مئی ۲۰۲۱ اعتیباری ایله تامام آمریکا گوجلری‌نین افغانیستاندان چکیله‌جگینه داییر طالیبان ایله آنلاشما ایمضالادی. بونون قارشیلیغیندا طالیبان، القاعده کیمی ترور قروپلاری ایله علاقه‌لرینی کسجک، شیددتی آزالداجاق و آمریکانین دستک‌لدیگی افغانیستان ایسلام جومهوریتی ایله دانیشیقلار آپاراجاق. هر ایکی طرف‌دن هئچ بیری بو آنلاشمانین شرط‌لرینه تام اوْلاراق رعایت ائتمسه‌ده، آمریکا گوجلری‌نی گئری چکمه‌یه باشلادی.
۲۰۲۱ طالیبان هوجومو نتیجه‌سینده، ۱۵ آقوست ۲۰۲۱ده کابولون یؽخیلماسی ایله افغانیستان ایسلام جومهوریتی‌ده یؽخیلیب و طالیبان، افغانیستان یؤنتیمینه تکرار صاحیب اوْلدو.
ائتیموْلوْژی
پشتوجا بیر کلمه اوْلان "طالبان"، طالیب‌ین چوْخونلوغودور کی "طلبه‌لر" معناسینی وئریر. عربجه "طالب"، فارسجا "ان" جمع شکیلچیسینین علاوه ائدیلمه‌سی ایله عمله گلن بیر کلمه دیر. عربجه "طالبان"، "طلبه‌لر" دئییل، "ایکی طلبه" دئمکدیر. سؤزون عربجه چوْخلوغو "طلاب" دیر.
هدفلری
طالیبان دئییب هدفی باتی‌لی گوجلری‌نین افغانیستاندان چیخماقی و باریش و تهلوکه‌سیزلیگی برپا ائتمک و حاکیمیته گلدیکدن سوْنرا شریعت و ایسلام قانونلاری‌نی تطبیق ائتمک دیر.
آرخا پلان
شوروی مۆداخیله‌سی (۱۹۷۸ – ۱۹۹۲)
شوروی، ۱۹۷۹-جی ایلده افغانیستانی ایشغال ائتدیکدن سوْنرا، افغان موجاهیدلری شوروی گوجلری ایله ساواشا گیردیلر.
پاکیستان دؤولت باشقانی محمد ضیاءالحق، شوروی‌نین پاکیستانداکی بلوچیستان ایالتی‌نی ایشغال ائتمگی پلانلاشدیردیقلارینی دۆشوندو و شوروی ایشغالچی گوجلرینه قارشی افغانیستان موجاهیدلرینه دستک توْپلاماق اۆچون سعودی عربیستانا اختر عبدالرحمانی گؤندردی. بیر مۆددت سوْنرا، مرکزی کشفیات ایداره‌سی، سعودی عربیستان باش کشفیات ایداره‌سی و پاکیستان خیدمتلر آراسی کشفیات ایداره‌سی واسیطه‌سی ایله افغانیستان مۆجاهیدلرینه پول و آوادانلیق وئردی.
محمد عمرده داخیل اوْلماقلا، تخمیناً ۹۰٫۰۰۰ افغان، ۱۹۸۰-جی ایللرده پاکیستان خیدمتلر آراسی کشفیات ایداره‌سی طرفیندن تحصیل آلمیشدیر. اینگیلیس‌لی پروْفسور کاولین هیلئنبراند، طالیبانین آمریکا-عربیستان-پاکیستان دستکلی مۆجاهیدلردن عمله گلدیگی سوْنونجونا گلدی:"باتی، افغانیستانین شوروی طرفیندن اله کئچیریلمسینه قارشی مۆباریزه‌ده طالیبانا یاردیم ائتدی". طالیبان رهبرلرینین دئمک اوْلار کی، هامیسی داها اؤنجه خالیص ایسلامی حیزبی و یا افغانیستان ایسلامی اینقیلابی حرکتی قروپلاری اۆچون شوروی-افغانیستان ساواشیندا ایشتیراک ائتمیشدیلر.
افغانیستان ایچ ساواشی (۱۹۹۲ – ۱۹۹۶)
۱۹۹۲-جی ایلده شوروی طرفیندن دستکلنن محمد نجیب الله رئژیمی‌نین یؽخیلماسیندان سوْنرا بیر چوْخ افغانیستان سیاسی حیزبی باریش و گوج آنلاشماسی حاققیندا راضیلیقا گلدی. پیشاور آنلاشماسی آدلانان بو مۆقاویله افغانیستان ایسلام دؤولتی‌نین قورولماسینی و کئچیش حؤکومتی‌نین تعیین اوْلونماسینی تأمین ائتدی. آنجاق بو دؤولت و حؤکومت، کابول و افغانیستان اۆچون رقابت ائدن قروپلار سببیندن ان باشیندان باشاریسیز حاله گلدی.
گلبدین حکمتیارین، گلبدین ایسلامی حیزبی گئچیجی حؤکومتی تانیماقدان ایمتینا ائتدی و حاکیمیتی اؤز الینه آلاراق آوریل آییندا کابولا سؽزدی و ایچ ساواشینا سبب اولدو. مئی آییندا حکمتیار، حؤکومت گوجلرینه و کابولا هوجوملارا باشلادی. حکمتیار؛ پاکیستان خیدمتلر آراسی کشفیات ایداره‌سیندن عملیاتی، مالی و حربی دستک آلدی. بو دستکله حکمتیار گوجلری، کابولون یاریسی‌نی داغیتدی. ایران ایسه عبدالعلی مزاری‌نین افغانیستان ایسلامی بیرلیک حیزبی گوجلرینه یاردیم ائتدی. سعودی عربیستاندا ایتیحاد ایسلامی حیزبی‌نه دستک وئردی. بو میلیسلر آراسینداکی آتیشمالار دا ساواشا چئوریلدی.
بو آنی ساواشی سببی ایله؛ حؤکومت ایداره‌لرینین، پوْلیس ایداره‌لرینین و یا دؤولتین فعالیت گؤسترمه‌سی اۆچون عدالت و حئساباتلیلیق سیستئمی یاراتماغینا واخت یوْخ ایدی. دؤولتین یئنی تعیین اوْلونان مۆدافیعه ناظیری احمد شاه مسعود، جومهورباشقانی صبغت‌الله مجددی، داها سوْنرا برهان‌الدین ربانی و یا میلتلرآراسی قیزیل صلیب کمیته‌سی‌نین تمثیلچیلری ایله دانیشیقلار آپاریلدیقدا، آتش‌کسلر تئز تئز گۆنلر عرضینده پوْزولدو.
تاریخی
قایناقلار
This article uses material from the Wikipedia تۆرکجه article طالیبان, which is released under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 license ("CC BY-SA 3.0"); additional terms may apply (view authors). عکسی بللیلشدیریلمزسه، ایچینده‌کیلر CC BY-SA 4.0 لیسانسی آلتیندادیلار. Images, videos and audio are available under their respective licenses.
®Wikipedia is a registered trademark of the Wiki Foundation, Inc. Wiki تۆرکجه (DUHOCTRUNGQUOC.VN) is an independent company and has no affiliation with Wiki Foundation.