ڕووسیا: وڵاتێک لە باکووری ئاسیا و ڕۆژھەڵاتی ئەورووپا

ڕووسیا لە باکووری ئاسیا و لە ڕۆژھەڵاتی ئەورووپادایە و لەگەڵ زەریای ھێمنی باکوور و زەریای بەستەڵەکی باکوور و دەریای ڕەش و دەریای قەزوین و دەریای باڵتیک سنووری ھاوبەشی ھەیە. ڕووسیا لەگەڵ ١٤ وڵاتی ئاسیایی و ئەورووپایی سنووری ھاوبەشی وشکانیی ھەیە و لەگەڵ وڵاتانی کەناری دەریاکانی ژاپۆن و بێرینگ و قەزوین و دەریای ڕەش و باڵتیک پەیوەندیی دەریاییی ھەیە. ڕووسیا لە باکووری ئاسیا و لە ڕۆژھەڵاتی ئەورووپادایە و لەگەڵ زەریای ھێمنی باکوور و زەریای بەستەڵەکی باکوور و دەریای ڕەش و دەریای خەزەر و دەریای باڵتیک سنووری ھاوبەشی ھەیە.

بەپێی ئامارەکانی ساڵی ٢٠٢٢ ژمارەی دانیشتووانی وڵاتی ڕووسیا ١٤٥ ملیۆن کەس بووە کە دەکاتە ١٫٩٣ لە سەدی ڕێژەی خەڵکی جیھان، تەمەنی مامناوەندی خەڵکی ئەم وڵاتە ٣٨٫٤ ساڵە ھەروەھا ٧٤٪ دانیشتووانی وڵات لە شارەکان دەژین.

لە ڕووسیا چەندین ئایینی جیاواز یونیان ھەیە و بەشێوەیەکی گشتی زۆرینەی دانیشتووانی وڵات پەیڕەوی لە ئایینی مەسیحی ئۆرسۆدۆکسی دەکەن و ڕێژەیەکیش شوێنکەوتەی ئایینی ئیسلامی سوننە مەزھەبن کە دانیشتووانی ھەرێمەکانی چیچان و داغستان و چەند ناوچەیەکی تری ڕووسیان.

ڕووسیا ٢١ کۆماری ئۆتۆنۆمیی ھەیە کە ھەندێکیان وەک چیچان و داغستان بەھۆی ئەوەی ھەوڵی جیابوونەوەیان دەدا، لەم ساڵانەی دواییدا بە دەیان جار کەوتوونەتە بەر پەلاماری سوپای ڕووسیا، ڕووسیا تا بەر لە سەدەی ١٨ نە دەسەڵاتێکی ئەوەندە بە ھێز بوو نە ڕووبەرەکەشی تا ئەو ڕادەیە فراوان بوو، بەڵام لە سەرەتاکانی سەدەی ١٨ قەیسەری ڕووسیا «پێتری مەزن» ھەوڵێکی زۆری دا بۆ بەرەوپێشبردن و پێشخستنی ڕووسیا و فراوانکردنی خاکەکەی، لە ساڵی ١٩١٧ شۆڕشی کۆمۆنیستیی بەلشەفیی ڤلادیمیر لێنین لە ڕووسیا سەرکەوت و کۆتاییی بە دەسەڵاتی قەیسەرەکان ھێنا و یەکێتیی سۆڤیەت لە ڕووسیا دامەزرا.

ڤلادیمیر لێنین مرۆڤێک بوو کە بە عەقڵی خۆی و بە فیکری کارڵ مارکس و فرێدریش ئەنگەڵس، مێشکی لایەک لە جیھانی داگیر کرد و نیشتمانی ڕووسەکانی ئەوەندەی تر ناودار کرد، لێنین یەکێک بوو لەو مێژووسازانەی کە توانییان لەدوای دەسەڵاتی قەیسەرەکان ڕووسیا وەکو وڵاتێکی بەھێز بێننە ناو مەیدانی سیاسەتی نێودەوڵەتی، ئەمەش پاش تێپەڕبوونی ٧٤ ساڵ لە دەسەڵاتی سۆسیالستی کە پڕ بوو لە ململانێ لەگەڵ ڕۆژاوا کە بە شەڕی سارد ناسراوە. ئەم یەکێتییە لە ساڵی ١٩٩١دا ھەڵوەشایەوە و ئەوەی لێی بەجێ ما فیدراسیۆنی ڕووسیایە.

ئابووری ڕووسیا پیشەسازییە و وزەی ئەم ئابوورییەش لە گازی ناوخۆوە دابین دەکرێ، ڕووسیا گەورەترین پاشەکەوتی غازی سروشتیی جیھانی ھەیە. ڕووسیا وەک حەوتەمین ئابووریی گەورەی جیھان دادەنرێ. ئابووریی ئەم وڵاتە لەسەر بنەمای سەرمایەداری و کەرتی تایبەت دامەزراوە کە ئەمەش بە پێچەوانەی ئابووریی داخراوی سەردەمی سۆڤیەتە.

بناغەدانەری ڕووسیای نوێ بۆریس یەڵتسین، یەکەم سەرۆک کۆماری ڕووسیا بوو کە بە شێوازێکی دیمۆکراتیک ھەڵبژێردرا. یەڵتسین لە ساڵی ١٩٣١ لە ناوچەی ئۆراڵ لە بنەماڵەیەکی جووتیار لەدایک بوو. پلە یەک لەدوای یەکەکانی لە حیزبی کۆمۆنیست بڕیی. لە ساڵی ١٩٨٥ لەلایەن میخائیل گۆرباچۆف –دوایین ڕێبەری سۆڤییەت- بە مەبەستی بەڕێوەبردنی مۆسکۆ و ڕووبەڕوبوونەوەی گەندەڵی ناو سیستمی حیزب بانگ کرا بۆ پایتەخت. چاکسازییەکانی یەڵتسین ڕق و نەفرەتی کۆمۆنیستە موحافزکارەکانی لە ئەو وروورژاند. کار گەیشتە ئەوەی کە تەنانەت لە ئەنجامدا بکەوێتە بەر ھێرشی میخائیل گۆرباچۆف. لە ساڵی ١٩٨٨ ئەندامێتیی خۆی لە مەکتەبی سیاسیی حیزبی کۆمۆنیست ھەڵپەسارد و دوو ساڵ دواتریش بە تەواوەتی لە حزبی کۆمۆنیست ھاتە دەرەوە. یەڵتسین ئیدی شتێکی ھەبوو کە حیزبکەی جارانی نەیبوو؛ ئەوەش پشتگیریی جەماوەری بوو. ئەو لەگەڵ ھاووڵاتیانی ئاساییدا ھەڵپەڕکیی دەکرد و قەسەی خۆشی لەگەڵدا دەکردن. ھەر بەوەش لە ساڵی ١٩٩١ بووە یەکەم سەرۆک کۆماری ھەڵبژێردراوی ڕووسیا. لە ڕوانگەی ڕۆژاوایییەکانەوە بەھۆی داکۆکیکردنی لە دامەزراندنی سیستەمێکی دیموکراتیک، یەڵتسین کەسایەتییەکی دیموکرات بوو. ھەر لەو ساڵەدا موحافزکارە توندڕەوەکان ھەوڵی کودەتایان دا، بەڵام یەڵتسین گۆرباچۆفی کردەوە بە سەرۆکی حزب و بەم جۆرە ویستی لە لایەک کودەتاکە بێ کاریگەر بکات و لە لایەکی تریش ویستی ڕۆڵ و پێگەی گۆرباچۆف لاواز بکات. دوابەدوای ئەوەش حزبی کۆمۆنیستی وەک حزبێکی نایاسایی لە قەڵەم دا کە ھێشتا کۆڵەکەی دەسەڵات بوو. لە کۆتاییی ئەو ساڵەشدا یەکێتیی سۆڤیەت ھەڵوەشایەوە. لە ساڵی ١٩٩٣ فەرمانی بە سوپا دا تا ھێرش بکەنە سەر پەرلەمان چونکە لەلایەن کۆمۆنیستەکانەوە داگیر کرابوو. یەڵتسین لە ساڵی ١٩٩٦ بۆ جاری دووەم بۆ پۆستی سەرۆک کۆماری ھەڵبژێردرایەوە و تا ساڵی ١٩٩٩ز لە پۆستەکەیدا مایەوە، لەو ساڵەدا بەھۆی نەخۆشییەوە دەستی لە کار کێشایەوە و ڤلادیمیر پۆتین سەرۆکی ئەو کاتەی دەزگای ھەواڵگری (کا گ ب) جێگای گرتەوە، یەڵتسین لە ساڵی ٢٠٠٧ لە تەمەنی ٧٦ ساڵی دا ماڵاواییی لە ژیان کرد، ڤلادیمیر پۆتین سەرۆکی ڕووسیا و دەسەڵاتداری ڕاستەقینەی ئێستای وڵاتە، پاڵەوانی سەرەکیی داستانی ھەستانەوەی ڕووسیایە لە دوای ئەو ڕووخانە گەورەیەی کە لە ساڵی ١٩٩١ دا تووشی بوو.

سەرۆک کۆماری ئێستای ڕووسیا ڤلادمیر پوتینە، کە دەسەڵاتداری ڕاستەقینەی ڕووسیایە. سیاسەتی ئێستای ڕووسیا بریتییە لە ھاوکاری و خۆنزیککردنەوە لە ڕۆژاوا و ڕەواندنەوەی ناکۆکییەکانی نێوانیان، بەڵام پەلھاوێشتنی ناتۆ بەرەو ڕۆژھەڵات و بەفەرمی ناسینی کۆسۆڤۆ لەلایەن ڕۆژاواوە کاریگەریی نیگەتیڤی ھەبووە لەسەر پەیوەندییەکانی نێوانیان، لەم دوایییانەشدا شەڕی ڕووسیا و ئوکراینا ئەوەندەی دیکە ئەم پەیوەندییانەی ئاڵۆز کردووە.

 

پوتین کە ئێستا سەرۆکی ڕووسیایە بە یەکێک لە کەسیایەتییە دیارەکانی ناوی سیاسەتی ئێستا ھەژمار دەکرێت، پۆتین وەرزشکارە و پشتوێنی ڕەشی ھەیە لە یاریی جۆدۆ، ئەو ناترسێت لەوەی کە بچێتە ناو کافتریایەکی شەوانە و لەگەڵ ھاووڵاتیانی ئاساییی مۆسکۆ تەماشای یاریی تۆپی پێ بکات، بە نیوەڕووتی وێنە دەگرێ و باکی نییە لەوەی کە لە ڕاگەیاندنەکاندا بڵاو بێتەوە، پۆتین متمانەی بە خۆی ھەیە و یەکێک لەو سەرۆکانەی جیھانە کە جاربەجار جلوبەرگی فەرمی لەبەر ناکات، لە پەیوەندییە دیپلۆماتییەکانیدا بۆینباخ نابەستێ و جاری واش ھەیە چاکەتەکەی دەدات بەسەر شانیدا، ئەمەش ئەو پیاوەیە کە بووەتە پاڵەوانی سەردەمی بوژانەوەی ڕووسیا، پۆتین لەبارەی شۆڕشی سووریاوە وتی دەبێ تەنیا گەلی سووریا بڕیاردەر بێ، نابێ ھیچ ھێز و لایەنێ دژیان بوەستێت ھەر بۆیەش ڕووسیا لە ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوە یەکگرووەکاندا ڤیتۆی خۆی بەکار ھێنا دژی ھێرشکردنە سەر سووریا.

ڕووسیا لەڕووی وەرزشەوە تا ڕادەیەکی باش پێش کەوتووە، بەتایبەت لە یارییەکانی تایکواندۆ، شەتڕەنج، بالە و تۆپی پێ. لە یاریی تۆپی پێدا کۆمەڵێک یانەی بەھێزیان ھەیە کە بەشداری لە خولەکانی ئەورووپا دەکەن وەک زینت ساتسبۆرگ و ئانژی و سیسکا مۆسکۆ، و لە ساڵی ٢٠١٨ توانی میوانداری جامی جیھانی ٢٠١٨ بکات و بە یەکێک لە سەرکەوتووترین مۆندیالەکان دادەنرێت لە مێژوودا

 

ھونەر لە ڕووسیا گرنگییەکی ئەوتۆی پێوە نادرێت تەنیا ئەوەی لایان گرنگ بێت لەم بوارە شانۆگەری و مۆسیقا و گۆرانی لەشانۆگەری کۆمێدیا زۆرترین داواکاری ڕووسییەکانی ئەوکاتی لەسەر بوو بەڵام لەبەر ئەوەی دەسەڵاتی ڕووسیا ھەردەم لە گۆڕانکاری بوو بۆیە گرنگی ھونەر کەمترە لەوڵاتانی تر بەڵام لەدوای بلۆکی سۆشیالستی و نەمانی یەکێتی سۆڤیەتی ھاتنی دیموکراسییەت بۆ ڕووسیا تا ڕادەیەکی باش لە ئێستا دا گرنگی بە بواری ھونەر دەدرێت بەتایبەتی ڕەوتی سینەما و گۆرانی

• کالمیکیا

• داستانی بوژانەوەیەک لە دوای ڕوخان: سیمای سیاسی ڕووسیای فیدراڵ- ڕادیۆ نەوا

ئەم وتارە کۆلکەیەکە. دەتوانیت بە فراوانکردنی یارمەتیی ویکیپیدیا بدەیت. ب و د

•  دەروازەی ئاسیا
•  دەروازەی ڕووسیا