Альгерд

Пражыў больш за 80 гадоў, кіраваў дзяржавай 32 гады; бацька 12 сыноў, у тым ліку Ягайлы, Андрэя Полацкага, Сьвідрыгайлы, Скіргайлы, Уладзімера.

Альгерд лац. Algierd
Альгерд (уяўны партрэт)
12-ы вялікі князь літоўскі
1345 — 1377
Папярэднік	Яўнут
Наступнік	Ягайла
Асабістыя зьвесткі
Нарадзіўся	1296
Памёр	24 траўня 1377
Нашчадкі	Ад Марыі: Андрэй Полацкі, Дзьмітры Бранскі, Уладзімер Кіеўскі, Карыгайла Чартарыйскі Ад Ульяніі: Ягайла, Скіргайла, Фёдар Альгердавіч, Дзьмітры Карыбутавіч, Лугвен Наўгародзкі, Аляксандар, Сьвідрыгайла разам: 12 сыноў і 5 дачок
Дынастыя	Гедзімінавічы
Жонка	Марыя, Ульяна
Бацька	Гедзімін
Маці	Еўна (Вольга)

У часы Альгерда тэрыторыя Вялікага Княства Літоўскага павялічылася больш чым у 2 разы, а беларускія землі занялі цэнтральнае месца ў дзяржаве. Гэта забясьпечыла рост іхнай эканомікі, разьвіцьцё культуры, умацаваньне беларускай мовы як афіцыйнай.

Асноўныя артыкулы: Альгерд (імя) і Імёны ліцьвінаў

Альгерд, Ольгард, Альгард, Альгарда, Альгарт, Гальгерд або Гальгард (Algerðr, Olgard, Algardus, Algardis, Algart, Hallgerðr, Halgardus) — імя германскага паходжаньня. Іменная аснова ал- (імёны ліцьвінаў Алігут, Альмін, Аламунт; германскія імёны Algut, Almin, Alamunt) паходзіць ад гоцкага alls 'увесь, кожны', а аснова -гард- (-герд-, -герт-) (імёны ліцьвінаў Вісігерд, Мундыгерд, Тэўтыгерд; германскія імёны Wisgeard, Mundgerd, Teutgerdis) паходзіць ад гоцкага gairdan 'падпяразваць' (пераноснае 'ахоўваць'), garda 'агароджа' (пераноснае 'ахова, бясьпека').

Адпаведнасьць імя Альгерд германскаму імю Olgard (Olgardus) сьцьвердзіў мовазнаўца і літаратуразнаўца-мэдыявіст Аляксандар Бразгуноў.

 

Формы імя князя ў гістарычных крыніцах: Алкердъ (1330—1359 гады); Самъ Олкгердъ Божію милостью великий князь Литовьскій, Рускій, Жомоитскій и иныхъ (25 жніўня 1342 году); Господарю его милости Князю Великому Олигарду (30 сьнежня 1347 году); Olgerdus (1347 і 1352 гады); а за великого князя Олькерта и за Корьята (1352 год); Helgerdi Suppremi principis lythwanorum (Helgerdus supremus prinreps; 14 жніўня 1358 году); Allexandro filio Holgerti (запіс пад 1366 годам); Algherde (7 лістапада 1367 году); ὁ βασιλεὺς, ὁ Ἄλγερδος (1371 год); Се язъ князь великии Олгердъ (1372 год); Olgordi (29 верасьня 1377 году); Algirde, quondam rex Littovie (1377 год, 10 кастрычніка 1385 году, 11 кастрычніка 1385 году); huius pater Helgorth… Helgorth Keistuthy (запіс пад 1386 годам); Olcardus noster olim genitor (15 траўня 1390 году); vnser feter herczog Algart (Мэмарыял Вітаўта, 1390 год); Algerde або Algarde (Хроніка Лівоніі Германа Вартбэрга); Algard або Algart (Хроніка Віганда); Olgerth або Олкгирд (Летапісец вялікіх князёў літоўскіх); Algardus (па 1409 годзе); ex genitoris nostri olim magni ducis Lythwanie Olgerdi (14 ліпеня 1431 году); avo videlicet Olgerdo olim magno duce Lithwanie (1440 год); Olgerdus filius Gedimini (Ян Длугаш); князь Олгердъ Гедиминовичь… къ Олгерду Гедиминовичю… Олигерду Гедиминовичю (Наўгародзкі чацьверты летапіс); къ великому князю Олгерду Гедименовичю Литовскому (Сафійскі першы летапіс); Олгордъ князь Литовьскыи… за Олгорда (Рагоскі летапісец); князь велики Литовьскій Олгердъ Гедимановичъ (Ніканаўскі летапіс).

Паходжаньне і радавод

Паводле Раўданскага рукапісу, Альгерд нарадзіўся ў 1296 г. і быў першым сынам Гедзіміна ад другой жонкі Вольгі Смаленскай. Атрымаў ад бацькі Крэўскае княства.

У 1318 годзе ажаніўся зь віцебскай князёўнай Марыяй Яраслаўнай і два гады пражыў ва Ўсьвятах, а ў 1320 годзе па сьмерці цесьця атрымаў Віцебскае княства ў спадчыну.

 

У 1341 годзе вялікі князь Гедзімін падзяліў свае ўладаньні паміж сынамі. Альгерд, апроч Віцебскага княства, атрымаў славутую цьвержу Крэва і землі на рацэ Бярэзіне. У 1345 годзе ў хаўрусе з братам Кейстутам скінуў віленскага князя — свайго малодшага брата Яўнуту і стаў вялікім князем. Яўнут атрымаў Заслаўе, адкуль потым уцёк у Пскоў, аднак пазьней зноў вярнуўся ў Заслаўе.

Пашырэньне межаў Вялікага Княства Літоўскага

Войны з Тэўтонскім ордэнам

Пасьпяхова змагаўся супраць агрэсіі Тэўтонскага ордэна (бітвы 1345, 1347, 1348, 1352, 1365, 1370 гадоў і інш.), у тым ліку выйграў цяжкую бітву з крыжакамі на рацэ Стрэве ў 1348 годзе. У 1341 годзе надаў дапамогу Пскоўскаму княству ў барацьбе супраць крыжакоў.

Збліжэньне ўсходнеславянскіх зямель

Вёў пасьпяховую палітыку, накіраваную на далейшае аб’яднаньне, эканамічнае і культурна-этнічнае збліжэньне ўсходнеславянскіх зямель у адзінай дзяржаве. Калі быў віцебскім князем, авалодаў Мажайскам. У 1340-я гады далучыў да Вялікага Княства Літоўскага Чарнігаўска-Северскае княства. У палітычнай залежнасьці ад Альгерда апынулася і Смаленскае княства (1350-я гады). Каля 1355 году далучыў да ўласнай дзяржавы Бранскае княства, у 1356, 1359 і 1362 гадох — гарады Ржэў, Амсьціслаў, Тарапец.

Войны з татарамі

З 1351 году бесьперапынна вёў барацьбу з татарамі; у 1361—1362 гадох адваяваў у Залатой Арды Кіеўскае княства, усю Севершчыну і іншыя землі. У канцы 1362 году ў вялікай бітве Сініх Водах (каля ракі Бога) разграміў войскі трох татарскіх князёў — васалаў Залатой Арды і далучыў да Вялікага Княства Літоўскага Прычарнаморскія землі ва ўтоцы ракі Серата, басэйнах Днястра і Бога, паўднёвае Падняпроўе, Падольскую, Пераяслаўскую і Валынскую землі.

Удзельным князем Кіева пасадзіў свайго сына Ўладзімера, Падольле аддаў у кіраваньне новагародзкім князям Карыятавічам, войскі якіх складалі галоўную сілу ў бітве на рацэ Сініх Водах; з 1342 году ягоны сын Андрэй Полацкі стаў пскоўскім князем.

Войны з Маскоўскім княствам

 

У процівагу аб’яднаўчай палітыцы маскоўскага князя Дзьмітрыя Данскога падтрымліваў сэпаратысцкую барацьбу цьвярскіх князёў. Каб замацаваць зьвяз зь Цьвярскім княствам, па сьмерці першай жонкі пабраўся шлюбам з князёўнай Ульлянай Аляксандраўнай Цьвярской. Намер Альгерда скласьці антымаскоўскі хаўрус з ханам Джанібэкам скончыўся няўдачай.

Учыніў тры выправы на Маскву (1368, 1370, 1372). Аўтар «Хронікі Быхаўца» з захапленьнем адзначыў уменьне Альгерда паставіць свайго супраціўніка ў безвыходнае становішча і такім чынам прадыктаваць яму сваю волю. У патрэбны момант вялікі князь дзейнічаў рашуча і вынаходліва. Вось як летапісец апісвае завязку выправы Альгерда на Маскву. Маскоўскі князь Дзьмітры Іванавіч «без каждое прычыны, опустошивши докончания и приязнь и прыслал до великого князя Ольгерда посла своей со отповедию, а прыслал к нему огонь и саблю» і перадаў, што будзе ў Літве ўлетку. У адказ Альгерд перадаў маскоўскаму князю: «Я, дасть Бог, в него буду на Велик день, а поцалую его красным яйцом через шчыт сулицою». І сапраўды, раніцай на Вялікдзень ён нечакана зьявіўся на Паклоннай гары пад Масквой. Захоплены зьнянацку маскоўскі князь мусіў прасіць літасьці і міру. Альгерд пашкадаваў маскоўскага валадара, а сваю перамогу засьведчыў тым, што пастукаў залатой дзідай у крамлёўскія муры: «Хоць я з табой і замірыўся, але хачу сабе яшчэ тую славу ўчыніць, што вялікі князь Альгерд дзіду сваю пад Масквой прыхінуў».

Спрабаваў падпарадкаваць Вялікаму Княства Літоўскаму Пскоў і Ноўгарад (у 1342 годзе пскавічы прынялі на княжаньне ягонага сына Андрэя — вядомага ў гісторыі як Андрэй Полацкі), вёў барацьбу з Польшчай за Валынь і Падляшша (1349—1351, 1366). Такім чынам, Альгерду давялося ваяваць на поўдні — з татарамі, на захадзе — з Польшчай, на ўсходзе — з Масквой, на паўночным захадзе — з крыжакамі, на паўночным усходзе — з Ноўгарадам, Псковам і Цьвер’ю. Гэта патрабавала тытанічнага напружаньня і ўменьня. Галоўнае было апярэдзіць супраціўніка, перамагчы яго малой сілай.

Вынікі кіраваньня

 

За час княжаньня Альгерда тэрыторыя Вялікага Княства Літоўскага павялічылася ўдвая і яно стала найбольшай і наймагутнейшай дзяржавай сярэднявечнае Эўропы. Альгерд быў ня толькі выдатным вайскаводам, але і мудрым дзяржаўным дзеячом, меў вылучныя дыпляматычныя здольнасьці, набыў славу выдатнага будаўніка дзяржавы, які дбаў ня толькі пра яе моц, але і пра росквіт. У летапісе Паўночна-Ўсходняй Русі так характарызавалі высокія маральныя якасьці і здаровы лад жыцьця Альгерда: «… Ён, ня піў ні віна, ні піва, меў вялікі розум і падпарадкаваў многія землі, у тайне рыхтаваў свае паходы, ваюючы ня столькі колькасьцю, колькі ўменьнем».

Асноўныя артыкулы: Ліцьвіны і Русіны

 

За валадараньнем Альгерда беларуская мова шырока выкарыстоўвалася ў справаваньні і пры велікакняскім двары. Яна пасьпяхова абслугоўвала ўсе сфэры грамадзкага жыцьця і ўсе клясы. Па-беларуску пісаліся шматлікія акты, граматы, статуты ды іншыя. Яна пранікла і ў царкоўна-рэлігійную сфэру. На беларускую мову перакладаліся аповесьці рэлігійнага зьместу, ствараліся жывоты і г. зв. «Хаджэньні» ў Палестыну і Канстантынопаль. Найбольш значным жанрам беларускай літаратуры заставаліся летапісы і хронікі, якія былі люстэркам грамадзка-палітычнага жыцьця тагачаснага Вялікага Княства Літоўскага.

Захавалася прарысоўка вялікакняскай пячаці Альгерда (каля 1366 году), якая мае выявы стралы і рускі надпіс:

ПЕЧАТЬ КН(ЯЗ)Я ВЕ(ЛИКОГ)О + ОЛГЕР(ДА)

Умову Альгерда і смаленскага князя Сьвятаслава Іванавіча з маскоўскім князем Дзьмітрыем Іванавічам (1371 год) змацавалі падобнай вялікакняскай пячацьцю з выявай стралы, і імаверна, такой жа легендай (пашкоджана; у легендзе захаваліся літары Л И (імаверна, «ВЕЛИКОГО») І О). Апроч таго, захавалася апісаньне вялікакняскае пячаці, прывешанай да ўмовы Альгерда і Кейстута з польскім каралём Казімерам у 1366 годзе. На той пячаці была выява Пагоні і вакол яе рускі надпіс. Імаверна, што тая пячаць выглядала падобна да пячаці сына Альгерда — Сямёна Лугвена.

Як і іншыя вялікія князі літоўскія (Гедзімін, Ягайла, Вітаўт) падаваў тытулятуру з словамі «Божаю міласьцю» («Божью милостью Великий Князь Литовский», 1347 год).

• Уяўныя партрэты вялікага князя Альгерда
•  
  L. Decius, 1521 г.
•  
  З хронікі А. Гваньіні «Апісаньне Эўрапейскай Сарматыі», 1578 г.
•  
  З кнігі Б. Папроцкага «Гняздо цноты», 1578 г.
•  
  З радаводу князёў Палубінскіх. А. Тарасевіч, 1675 г.

•  
  B. Zaydler, 1831 г.
•  
  Ю. Азямблоўскі, 1833 г.
•  
  Зь перавыданьня хронікі Гваньіні, 1885 г.
•  
  З кнігі П. Бацюшкава «Беларусь і Літва», 1890 г.

•  
  Невядомы мастак, 1906 г.
•  
  Невядомы мастак, 1906 г.
•  
  М. Барвіцкі, 1908 г.
•  
  Невядомы мастак, 1911 г.

• Помнік князю Альгерду (Віцебск)

• 100 пытанняў і адказаў з гісторыі Беларусі / Уклад. І. Саверчанка, З. Санько. — Менск: Рэдакцыя газеты «Звязда», 1993. — 80 с.
• Арлоў У., Герасімовіч З. Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае / Рэц. А. Грыцкевіч, У. Ляхоўскі; рэд. З. Санько; картограф В. Цемушаў. — KALLIGRAM, spol s r.o., 2012. — 400 с. : іл. ISBN 978-985-6919-82-7.
• Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. / рэд. Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 2005. — Т. 1: Абаленскі — Кадэнцыя. — 684 с. — ISBN 985-11-0314-4
• Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі / Рэц. С. Тарасаў. Аўтарскае выданне. — Менск, 2019. — 459 с. — (сьціслая вэрсія кнігі: Вытокі Вялікае Літвы. — Менск, 2021. — 89 с.)
• Урбан П. Старажытныя ліцьвіны: мова, паходжаньне, этнічная прыналежнасьць. — Менск: Тэхналогія, 2001. — 216 с. — 500 ас. — ISBN 978-985-458-050-4
• Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. / Беларус. Энцыкл.; Рэдкал.: М. В. Біч і інш.; Прадм. М. Ткачова; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн.: БелЭн, 1993. — Т. 1: А — Беліца. — 494 с. — ISBN 5-85700-074-2
• Zaprudnik J. Historical dictionary of Belarus. — Lamham. — London: Scarecrow Press, 1998. — 338 p. ISBN 0-8108-3449-9.

• Альгерд. Гісторыя Беларусі. Асобы.. Праверана 9 сакавіка 2011 г.
• Гісторыя пад знакам Пагоні. Альгерд на YouTube