Крэва: вёска ў Смаргонскім раёне Гарадзенскай вобласьці Беларусі

Цэнтар сельсавету Смаргонскага раёну Гарадзенскай вобласьці. Насельніцтва на 2010 год — 646 чалавек. Знаходзіцца за 22 км на поўдзень ад места і чыгуначнай станцыі Смаргоні, каля аўтамабільнай дарогі Ашмяны — Менск.

Крэва лац. Kreva
Панарама мястэчка
Герб Крэва
Першыя згадкі:	ХІІІ ст.
Магдэбурскае права:	7 красавіка 1559
Краіна:	Беларусь
Вобласьць:	Гарадзенская
Раён:	Смаргонскі
Сельсавет:	Крэўскі
Плошча:	6,284 км²
Вышыня:	233 м н. у. м.
Насельніцтва:	646 чал. (2010)
Часавы пас:	UTC+3
Тэлефонны код:	+375 1592
Паштовы індэкс:	231022
СААТА:	4256827081
Нумарны знак:	4
Геаграфічныя каардынаты:	54°18′39″ пн. ш. 26°17′0″ у. д. / 54.31083° пн. ш. 26.28333° у. д. / 54.31083; 26.28333 26°17′0″ у. д. / 54.31083° пн. ш. 26.28333° у. д. / 54.31083; 26.28333
Крэва на мапе Беларусі ± Крэва Крэва
Галерэя здымкаў у Вікісховішчы
https://kreva.travel/

Крэва — даўняе магдэбурскае мястэчка гістарычнай Ашмяншчыны (частка Віленшчыны), сталіца ўдзельнага княства. Да нашага часу тут захаваўся замак гаспадароў Вялікага Княства Літоўскага, помнік архітэктуры XIV ст., які істотна пацярпеў ад расейскай артылерыі ў часы Першай сусьветнай вайны.

Тапонім Крэ́ва ўтварыўся ад назвы племянной супольнасьці крывічоў.

Асноўны артыкул: Гісторыя Крэва

Вялікае Княства Літоўскае

Першы пісьмовы ўпамін пра Крэва як сталіцу Нальшанскай зямлі зьмяшчаецца ў нямецкай хроніцы і датуецца ХІІІ ст. З таго часу назва паселішча неаднаразова фіксуецца ў розных летапісах, дакумэнтах і на мапах. У 1260-я гады Крэва далучылася да Вялікага Княства Літоўскага. У ХІV ст. яно стала сталіцай асобнага княства, тут збудавалі мураваны замак. У 1338 годзе вялікі князь Гедзімін перадаў Крэва свайму сыну Альгерду, потым ім валодаў Ягайла.

У 1382 годзе на загад Ягайлы ў Крэўскім замку забілі Кейстута, бацьку Вітаўта. 14 жніўня 1385 году тут адбылося падпісаньне Крэўскай уніі. У 1387 годзе Ягайла заснаваў у Крэве адну зь першых у Літве каталіцкіх парафіяў. У 1391 годзе загінуў апошні князь крэўскі Вітунд. У 1413 годзе паселішча ўвайшло ў склад Віленскага ваяводзтва.

Зь сярэдзіны ХV да першай паловы ХVІ стагодзьдзяў Крэва было сталіцай павету. На 1551 год яно плаціла ў вялікакняскі скарб мінімальную суму падаткаў — 5 коп грошаў.

7 красавіка 1559 году вялікі князь Жыгімонт Аўгуст надаў Крэву Магдэбурскае права, да канца XVIII ст. ужываўся герб: «у блакітным полі залаты паўмесяц, паміж рагамі якога срэбная зорка» (герб Ляліва). Згодна з адміністрацыйна-тэрытарыяльнай рэформай 1565—1566 гадоў мястэчка ўвайшло ў склад Ашмянскага павету. З 1636 году пры тутэйшым касьцёле працавалі школа і лякарня.

У вайну Маскоўскай дзяржавы з Рэччу Паспалітай (1654—1667) маскоўскія захопнікі двойчы спусташалі Крэва (у 1655 і 1659 гадох). У ХVІІІ ст. у мястэчку дзейнічалі 6 цэркваў і касьцёл. Паводле інвэнтару 1789 году, існавалі Рынак (52 дамы, 2 карчмы), вуліцы Зарэчная (56 дамоў), Пяскоўская (9 дамоў), Татарская (13 дамоў), Багданаўская (56 дамоў), Барунская (5 дамоў). У канцы ХVІІІ ст. мястэчка карысталася пячаткай з гербам Ляліва.

Пад уладай Расейскай імпэрыі

У выніку трэцяга падзелу Рэчы Паспалітай (1795 год) Крэва апынулася ў складзе Расейскай імпэрыі, дзе стала цэнтрам воласьці Ашмянскага павету Віленскай губэрні. У ХІХ — першай палове ХХ стагодзьдзях паселішча было адным з найбольшых цэнтраў вытворчасьці керамікі.

Па здушэньні нацыянальна-вызвольнага паўстаньня ў 1866 расейскія ўлады гвалтоўна перарабілі тутэйшы касьцёл пад царкву Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі (Маскоўскай царквы). Паводле вынікаў перапісу 1897 году, у Крэве было 217 двароў, дзейнічалі 2 царквы і сынагога, працавалі вучэльня, школа і 2 крамы, штогод праводзілася 5 кірмашоў. У 1898 годзе мястэчка наведаў мастак Фэрдынанд Рушчыц, які напісаў карціну «Крэва».

У Першую сусьветную вайну каля Крэва праходзілася лінія фронту. 21 ліпеня 1917 году ў ходзе артылерыйскай атакі на пазыцыі войскаў Нямецкай імпэрыі войскі Расейскае імпэрыі ўшчэнт разбурылі муры замка і касьцёла.

• Старая графіка Крэва
•  
  Замак. Невядомы мастак, 1827 г.
•  
  Панарама мястэчка. Невядомы мастак, 1839 г.
•  
  Замак. Невядомы мастак, XIX ст.
•  
  Мястэчка і замак. Н. Орда, 1875 г.

•  
  Літаграфія з акварэлі Н. Орды
•  
  Княская вежа. Б. Тамашэвіч, 1896 г.
•  
  Панарама мястэчка. Б. Тамашэвіч, 1897 г.
•  
  Замак. Ф. Рушчыц, 1899 г.

Найноўшы час

25 сакавіка 1918 году згодна з Трэцяй Устаўной граматай Крэва абвяшчалася часткай Беларускай Народнай Рэспублікі. 1 студзеня 1919 году ў адпаведнасьці з пастановай І зьезду КП(б) Беларусі яно ўвайшло ў склад Беларускай ССР. У 1920 годзе Крэва апынулася ў складзе Сярэдняй Літвы, у 1922 годзе — міжваеннай Польскай Рэспублікі, у Ашмянскім павеце Віленскага ваяводзтва. У 1929 годзе беларускі мастак Язэп Драздовіч стварыў сэрыю малюнкаў мястэчка. У 1929—1930-х гадох праводзілася ўмацаваньне муроў замка.

У 1939 годзе Крэва ўвайшло ў БССР, дзе 12 кастрычніка 1940 году стала цэнтрам сельсавету Смаргонскага раёну. У 1998 годзе з мэтай спрыяньня захаваньню і адраджэньню Крэўскага замка ўтварыўся міжнародны фонд «Крэва». У 2000-я гады вёска атрымала афіцыйны статус «аграгарадку».

• Мястэчка на старых здымках
•  
  Замак да руйнаваньня расейскай артылерыяй
•  
  Замак па руйнаваньні расейскай артылерыяй
•  
  Вуліца Замкавая
•  
  Рог Рынку і Смаргонскай. Былы касьцёл

•  
  Вуліца Багданаўская. Каталіцкая капліца
•  
  Рог Рынку і Смаргонскай. Новы касьцёл
•  
  Вуліца Зарэчная. Царква
•  
  Вуліца Ашмянская

Дэмаграфія

• XVIII стагодзьдзе: 1789 год — 1,1 тыс. чал.
• XIX стагодзьдзе: 1866 год — 1285 чал., у тым ліку 639 праваслаўных, 337 каталікоў, 241 юдэй, 68 магамэтанаў; 1897 год — 1380 чал.
• XX стагодзьдзе: 1909 год — 2,3 тыс. чал.; 1972 год — 1155 чал.; 1997 год — 837 чал.; 1998 год — 812 чал.; 1999 год — 816 чал.
• XXI стагодзьдзе: 2004 год — 726 чал.; 2010 год — 646 чал.

Інфраструктура

У Крэве працуюць сярэдняя школа, дашкольная ўстанова, лякарня, аптэка, клюб, бібліятэка.

Вуліцы і пляцы

З урбананімічнай спадчыны Крэва да нашага часу гістарычныя назвы захавалі вуліцы Ашмянская (яшчэ адна гістарычная назва — Барунская), Багданаўская, Зарэчная (гістарычная назва часткі сучаснай вуліцы — Пескавая) і Смаргонская. Гістарычны Рынак ня мае афіцыйнай назвы.

Мясцовасьці

Гістарычныя мясцовасьці: Места, Закрэўе (Выган), Радзівонаўка, Юрава гара, Ксяндзова гара, Крыжовая гара (Маяк).

Інфраструктура

 

Панарама мястэчка

Праз Крэва праходзяць турыстычныя маршруты «Легенды Вялікага Княства Літоўскага», «Дойлідзтва Налібоцкага краю».

Славутасьці

• Замак вялікіх князёў (XIV ст.; руіны)
• Міква
• Могілкі юдэйскія
• Сынагога (канец XIX — пачатак XX стагодзьдзяў)
• Царква Аляксандра Неўскага (1854; мураўёўка)

Страчаная спадчына

• Касьцёл Найсьвяцейшай Тройцы
• Касьцёл Перамяненьня Пана (1930-я)

• Краявіды Крэва
•  
  Руіны замка
•  
  Княская вежа
•  
  Рэшткі сьцяны
•  
  Гарадзішчы пэрыяду позьняга Сярэднявечча — Новага часу

•  
  Царква-мураўёўка
•  
  Касьцёл Перамяненьня Пана
•  
  Сынагога
•  
  Міква

• Крэўская унія

• Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: БелЭн, 1999. — Т. 8: Канто — Кулі. — 576 с. — ISBN 985-11-0144-3
• Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. / рэд. Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 2005. — Т. 2: Кадэцкі корпус — Яцкевіч. — 788 с. — ISBN 985-11-0378-0
• Дзярновіч А. Адраджэнне // Гістарычны альманах. Вып. 1. — Менск: «Універсітэцкае», 1995.
• Цітоў А. Геральдыка Беларускіх местаў / Маст. А. Бажэнаў. — Менск: «Полымя», 1998. — 287 с.: іл. ISBN 985-07-0131-5.
• Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. / Беларус. Энцыкл.; Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (гал. рэд.) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн.: БелЭн, 1997. — Т. 4: Кадэты — Ляшчэня. — 432 с. — ISBN 985-11-0041-2
• Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Tom IV: Kęs — Kutno. — Warszawa, 1883.
• Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Tom XV, cz. 2: Januszpol — Wola Justowska. — Warszawa, 1902.

• Крэва , Radzima.org
• Крэва  (рас.), Глёбус Беларусі
• Крэўскае Мора — Краязнаўчы блог Аляксандра Камінскага
• Турыстычны сайт мястэчка Крэва (рас.)
• Герб Крэва, Геральдыкум