Joseph Du Plessis: Suid-Afrikaanse boer en beesteler

Hy is bekend as die “Vader van die Afrikanerbees” vir sy rol in die verfyning van die Afrikanerbeesras en die Suid-Afrikaanse landbougeskiedenis. Hy word ook geken vir sy unieke gesegdes en sê-goed.

Joseph du Plessis
Gebore	Joseph Albertus du Plessis 7 Junie 1855 Strydfontein, Winburg
Sterf	11 Januarie 1938 Rietfontein, Theunissen
Nasionaliteit	Suid-Afrika
Beroep	Boer
Bekend vir	Die verfyning van die Afrikanerbeesras
Eggenoot	Magdalena Christina "Lenie" Smit (25 September 1868 – 9 November 1943)
Kinders	10

Joseph Albertus du Plessis is op die plaas Strydfontein in die Theunissen distrik gebore op 7 Junie 1855. Hy is die seun van Jacobus Andries du Plessis (10 November 1825 – 3 Oktober 1901), 'n Volksraadslid van die Oranje Vrystaatse Republiek en Jacoba Maria Jacomina Olivier (31 Oktober 1834 – Mei 1895). Rooi Joseph se oupa, ook Joseph du Plessis, het in 1835 vanaf Humansdorp, Kaap Provinsie, saam met die Potgietertrek na die Vrystaat gekom en langs die Vetrivier gaan vestig. Rooi Joseph het op die ouderdom van 20 die plaas Rietfontein van sy oupa bekom en daar sy ryk gestig. Op 3 Junie 1887 trou hy met Magdalena Christina “Lenie” Smit (25 September 1868 – 9 November 1943). Die huwelik is geseënd met 10 kinders, waarvan net 5 volwassenheid bereik het.

 

Voor die 20ste eeu was daar nie veel gesaai in die Oranje-Vrystaat nie, en die meeste boere het 'n bestaan gemaak uit vee, en byna elke gevestigde Boere-familie in die Vrystaat het hul eie Afrikanerbeeskudde gehad. Op hierdie edel diere, wat die Voortrekkers en hul besittings oor die berge gedra het en eeue lank die mens getrou gedien het, was die Vrystaatse boere gesteld soos Persiese shahs op hulle Arabiere. Hulle het die beeste bestudeer en geteel, en rykdom en roem uit dié kuddes gekry. Toe die Anglo Boere-oorlog uitbreek, was Rooi Joseph op die ouderdom van 44 al klaar bekend as die fynste kenner van die Afrikanerbees en 'n gevestigde boer.

Met die uitbraak van die Anglo-Boereoorlog is Rooi Joseph opgekommandeer en het saam met die Winburgse kommando na Natal vertrek. Saam met sy groot vriend, swaer en later skoonseun, Helgaard Theunissen (na wie die dorp Theunissen vernoem is), wat die kommandant van die Winburgse, Senekalse en Ventersburgse kommando’s onder hoofkommandant Martinus Prinsloo was, het Joseph die oorlog eerstehands leer ken. Sy vrou, Lenie, het met hul vyf kinders op Rietfontein agtergebly en, soos al die boervroue van die tyd, doodnormaal met die boerdery voortgegaan.

Na die val van Bloemfontein het Rooi Joseph die eed van getrouheid aan Brittanje afgelê. Op die advies van Theunissen, het Rooi Joseph direk daarna sy perd opgesaal, 70 Afrikanerkoeie en 'n bul gekies en saam sy getroue voorman, Bêrend, met die beeskudde die nag in verdwyn. So geheimsinnig was hy oor die omgewing waarheen hy met sy beeste gevlug het, dat mense vandag nog debatteer of dit agter die Soutpansberge was of tussen Butha Bethe en Leribe in Lesotho kon wees. Tot die einde van die oorlog het hulle die land vol rondgevlug en die Britte ontduik.

Met sy terugkeer na Rietfontein teen die einde van die oorlog, het hy die plaas en opstal afgebrand gevind, as gevolg van die Britte se verskroeide aarde beleid. Lenie en haar kinders was in die Winburgse konsentrasiekamp. Op sy skoonouers se plaas het hy nog net sy skoonmoeder gekry, en omdat hy byna geen klere aangehad het nie, het sy haastig vir hom 'n baadjie uit vel en wilgerhoutknope gemaak. Die baadjie word vandag in die Oorlogsmuseum op Bloemfontein bewaar.

Voor Lenie kamp toe is, het sy die skape laat skeer, die wol in die spens laat vastrap en die deur gesluit. Toe die huis afgebrand is, het die wol nie gebrand nie en het later uit die murasie gewaai en oor die hele werf verspreid gaan lê. Met die gesin se terugkoms op Rietfontein, kon die kinders die wol bymekaar maak en na Winburg neem, waar hulle dit verkoop het en Rooi Joseph, met die wol se geld, vir hom 'n perdekar, twee perde en lewensmiddele kon koop.

Eugene Marais se verhaal “Afrikanerbeeste” in sy bundel Die Leeus van Magoeba is waarskynlik op Rooi Joseph se oorlogsondervindinge gebasseer. Vir die eerste 20 jaar na die oorlog was Joseph die beeskoning van Suid-Afrika, met sy visie, kennis, ervaring en 71 beeste. Baie mense en Afrikanerbeesboere glo steeds dat dit alleen aan Joseph se oorlogsdade te danke is dat die Afrikanerbees nie uitgesterf het nie.

Na die Verdrag van Vereeniging, is die Departement van Landbou gestig. Hulle het landbou in Suider-Afrika gemoderniseer en die bedryf wetenskaplik en ekonomies verbeter met die stigting van landboukolleges en -skoue. Daar is toe besef dat 'n stamboekregister opgestel moet word asook 'n vereniging vir die beskerming van die Afrikanerbees. 'n Vergadering is toe op 19 Junie 1912 van die land se bekendste Afrikanerbeestelers op Potchefstroom deur Mnr. Alex Holm, prinsipaal van die Potchefstroomse Landboukollege, belê. Na die stigting van die vereniging het Joseph en 5 ander vooraanstaande beestelers (Ferdinand Pieterse, S.P. Erasmus, F. de Wet, A. Greyling en S.P. Fouché) die regeringskudde op die Potchefstroomse Landboukollege se proefplaas beoordeel en hierna 'n standaard van volmaaktheid opgestel. Een van die standaarde was die behoud van die ranker bees se oorspronklike, beeldskone lenigheid.

Joseph het ten nouste saam gewerk met die Vereeniging, die vergaderings bygewoon en aan hul praktiese eise gehoor gegee, maar al het Joseph die “papierboerdery” se riglyne opgestel, het hy homself nie daaraan gesteur nie en sy beeste geteel en met hulle geboer soos hy goed gedink het. Die jong teler het net geweet dat as hy 'n Du Plessis-bul onder sy kaiings bring, ruk dit hulle soos hase orent, en die saaiboer van die Oos-Vrystaat het jaar na jaar sy osse by Rietfontein langs die Vetrivier kom uitsoek. Daardie osse het 14 dae oor land getrek, onmiddellik daarna voor 'n drieskaarploeg gaan inval en na die ploegseisoen weer  so vet geword dat hulle broeke dra. Toe Amerikaanse voerresepte om beeste met die maksimum hoeveelheid gewig vleis te belaai, die mode begin word het, het Rooi Joseph 'n teenwoord, “lyfskoon”, geskep en tot in die 21ste eeu is daar nog geen ander term om die elegansie van die fikse, veldgeteelde Afrikanerkoei te tipeer nie. Geleerdes en boere het van regoor Suider-Afrika hom besoek met die hoop om sy meestersformule te identifiseer. Almal kon met 'n brokkie wysheid daar wegstap, maar niemand kon beeste soos die met die J.P. brandmerk op hul boude teel nie.

Vir die laaste 2 jare van sy lewe was hy bedlêend, en op 11 Januarie 1938 kom Rooi Joseph du Plessis tot sterwe op die ouderdom van 83. In 1942, 4 jaar na sy dood koop die Regering Rietfontein van die Du Plessis-familie en bou die Erfenisdam daarop. Herbegrafnis van al die Rietfontein grafte vind op 12 Januarie 1942 by Theunissen plaas. Op Rooi Jozeph se graf is 'n veelbesproke Afrikanerbul uit rooi marmer gekerf. Die graf van hierdie groot man word nou nog besoek.

Behalwe vir sy kennis en raad rakende Afrikanerbeeste, het mense van regoor die land Joseph besoek op Rietfontein, al was dit net om hom te hoor praat of filosofeer. In haar bundel Amper my mense doop Dot Serfontein hom as “Die Profeet van Rietfontein” in die verhaal met die selfde naam. Sy verwys ook na hom as die “Grote van Winburg” en “Die Ou Man van die Vrystaat”.

Joseph en sy familie het jaarliks met 'n wa, osse en skoubeeste na Bloemfontein se skou vertrek. As die wa met Maitlandstraat afgegaan het langs Hoffman-plein, het al wat buite gestaan het nader gekom, en daar was gegroet en voorgestel. Wie lus gehad het, kon op die wa klim, en as die wa die skouterrein binnegaan, was die wa so belaai dat die osse dit skaars kon trek. Nadat Rooi Joseph vir sy vrou Lenie en sy dogters in die Bloemfontein Hotel gereserveer het, het hy, sy seuns en gevolg kamp by die skouterrein opgeslaan, vleis gebraai en ankertjies wyn oopgemaak. Met die Prins van Wallis se besoek aan Suid-Afrika is Rooi Joseph en Prins Edward saam by die treinstasie afgeneem, die skougronde besoek en daarna het die Prins vir hom op Rietfontein gaan kuier.

 

So geliefd was “Die Ou man van die Vrystaat” gewees, dat sy spreekwoorde nou nog gebruik word. Die bekende skrywer en opvoeder, N.A. Coetzee, het van die bekendstes in Die du Plessis Familieboek opgeteken:

• Aan 'n vriend wat na die welstand van sy vrou Lenie vra. "Nefie sy is moeilik vanmôre – soos 'n Afrikanervers wat in die vlei gekalf het – sy wil alles en almal stoot wat naby kom."
• Aan 'n sendeling v.d. Watt van Theunissen, wie kom raad vra nadat hy 'n beroep ontvang het en nie kon besluit nie. Sy antwoord was "Nefie, moet nie inspan voordat dit lig geword het nie."
• As hy vinnig 'n vraag moes antwoord, het hy gesê: "As jy 'n tarentaal vinnig opja van haar nes, kan jy nie 'n eier verwag nie".
• Tydens 'n Afrikanerbees-vergadering het die gewese Staatspresident Jim Fouché – toe nog 'n jong boer van Babel, Rouxville, baie nuwe voorstelle en veranderings gehad oor die standaard van volmaaktheid. Rooi Joseph, wat seker taamlik ongeduldig geword het, sê toe "Mannetjie jy gaan jou potlood aanhou skerpmaak totdat daar op die ou end niks oor is nie."
• Toe besoekers aan hom vra wie die ouers van 'n baie mooi vul is, was sy antwoord "Nefie hy is 'n dorpseun – sy ma ken ons, maar sy pa, die ken ons nie".
• Prof. A.M. Bosman en Mr. Tickey Reinecke het hulle bes probeer om die Afrikanerbeestelers-vereniging op 'n wetenskaplike grondslag te plaas, maar op Rietfontein se rotse het hulle planne keer op keer verongeluk. Joseph het hulle gesê "Moenie papier wil maak om julle verkeerde dinge reg te maak nie."
• Op 'n oproerige politieke vergadering, waar 'n vrou kort-kort opgestaan en te veel te sê gehad het – het hy opgestaan en na haar gewys met sy sambok "Mr. die Voorsitter, as daardie vrou 'n ooi was dan sou ek vir my 'n ramlam van haar laat koop het". Daarna het die vrou nie weer opgestaan nie.
• Tydens die Prins van Wallis se besoek aan Suid-Afrika in 1925, het hy by Joseph op Rietfontein aangeklop. Die beeste wat Joseph aan hom vertoon het, het taamlik wit aan die onderlyn gehad. Die Prins van Wallis vra toe aan pres. Jim Fouché, wat toe as tolk opgetree het, om vir Rooi Joseph te vra of die beeste met wit aan, net sulke goeie Afrikanerbeeste is as die skoon Rooies. Hy sê toe vir Jim – "vra hom of die Engelsman wat by hulle is, wat vol sproete is, ook 'n opregte Engelsman is".
• Hy het gesê "Die kop en horings dui die karakter van die Afrikanerbees aan. 'n Mens sonder karakter en beeste sonder karakter voer ewe min uit met wat jy hulle gee".
• Van die oordrewe belang wat aan die agterkant van 'n bees geheg is, het hy gesê "Die een wat agter begin sal agter bly".
• Toe hy al baie siek was, kom 'n ou vriend, 'n geneesheer van Bloemfontein, kuier en vra aan sy seun Koos of hy die spogkoei Roos kan koop. Sy seun gaan toe na die siekekamer en vra Rooi Joseph. Sy antwoord was "Sê vir hom my Lenie leen ek nie uit en my Roos pluk ek nie, en hy hoef nie te kom groet nie".
• Toe Fanie Fouché ('n goeie vriend van hom en vader van oudpres. Jim Fouché) op Rietfontein opdaag in die vroeë jare om beeste vir die Stamboek te keur, vind Fanie Fouché dat hulle nie in die eetkamer eet soos die gebruik was nie, maar wel in die sitkamer – toe hy daaroor uitvra, was Joseph se antwoord "Ander dae is jy my vriend, Fanie, maar vandag is jy my inspekteur – ons eet deftig". Die kalfie wat daardie dag gebore is, se naam het hy Motor-kar gegee – na aanleiding van die nuwerwetse geraamte waarmee Fanie daar opgedaag het.
• Op 'n keer toe 'n beeskoper op Rietfontein kom, wat net altyd na die agterlywe van die beeste wou kyk – het Rooi Joseph ongeduldig geword en vir hom gesê "Kyk hier, Nefie, 'n mens groet 'n Gentleman van voor en nie van agter nie."
• Toe hy in die hospitaal op Bloemfontein beland om 'n breuk-operasie te ondergaan, en die verpleegster kom om hom voor te berei, sê hy "Nee, niggie, jy is te jonk om my Kaart en Transport te sien" en die laken tot teen sy nek opgetrek.
• Toe sy seun Koos met sy eie niggie trou, sê hy "Koos, jy vang nie 'n hoender op jou eie werf nie."
• In die twintigerjare het die idee van oorsee gekom om die grond met kunsmis te verryk. Rooi Joseph moes eendag, teen sy sin, luister na 'n Engelsman wat 'n lesing gee oor kunsmis. Die regop boordjie van die spreker, wat toe net mode geword het, het Joseph glad nie aangestaan nie. Hy steek toe sy hand op om 'n vraag te vra. "Vra hom" sê Joseph aan die Voorsitter, "Of sy hemp onder in die kunsmis hang, dat dit so geil bo by sy boordjie uitgroei".
• Toe Koot van Zyl eendag op Rietfontein met papier en potlood opdaag om al die sê-goed op te skryf, was sy antwoord "Maar Koot, hoe nou? 'n Mens skiet mos nie na 'n patrys as hy sit nie? Jy moet maar hier kom bly en saam met my rondgaan, as die korhaan dan opvlieë, moet jy skiet."
• Hy het op 'n keer voor Samesmelting vir Generaal Hertzog die volgende boodskap met Mnr. Okkie Bekker, privaat sekretaris, gestuur. "Sê vir die Generaal hy laat te veel bulletjies loop – hulle gaan hom uitstoot".
• Toe in die vroeë jare mense stinkhoutmeubels as 'n statussimbool beskou het, het Rooi Joseph gesê "Smeer mis aan wilgerhout en jy het ook stinkhout."
• Tydens Bloemfontein se skou, nooi Rooi Joseph 'n paar vriende vir tee. Toe dit betaal moet word, wou van die vriende betaal. Hy sê toe "Man, is jy dan soos 'n broeishen wat in 'n ander se nes wil inklim?"
• Op een van Mev. Pringle van Adelaide se besoeke aan Rietfontein sê sy aan Dudley Finnemore, wat gereeld moes kom tolk, om vir Joseph te sê "Dit sal nie nodig wees as sy volgende keer kom kuier dat Dudley moet kom tolk nie, haar dogter leer nou Afrikaans en dié sal saamkom". Joseph se antwoord was "Sê haar ek het nog nooit gehoor dat 'n Frieskoei 'n Afrikanerkalf kan teel".
• Toe Cecil van Heuningen, nog 'n skoolseun, by Joseph verbystap sê hy "Nefie, hoe lyk jy dan nes 'n hen wat van haar nes af opvlieg". (In die vroeë dertiger jare het oopnekhemde mode geword en hy het niks daarvan gehou nie.)
• Rooi Joseph en sy goeie vriend, Andries Nieman, asook 'n onwelkome man wat hulle nie van gehou het nie, staan in die straat en gesels. Toe die man 'n aanmerking maak van iemand anders: "Hy is so lelik dat as hy langs die Vetrivier stap, vrek al die visse". Joseph se kommentaar was "Ag man, as jy hom moes geskaap het, sou jy 'n groter gemors gemaak het".
• 'n Aantreklike jongman trou toe met 'n onaansienlike ouer vrou met kinders. Toe iemand sê, maar die jongman kan seker beter doen – was Joseph se antwoord, "As 'n sekretarisvoël nie 'n slang kan vang – dan vang hy sommer 'n koggelmander".
• Tydens sy siekte in die hospitaal op Bloemfontein kla Dr. Daantjie v.d. Heever by die Matrone dat hy nie 'n suster kan kry om hom met die rondtes te vergesel nie. Sy sê toe aan hom, sy sal hom wys waar hulle is. Van veraf kon hulle die vrolikheid in Oom Joseph se kamer hoor. Na Dr. v.d. Heever sy stem dik gemaak het, sê Oom Joseph "Ek het hulle nie geroep nie – maar Daantjie, het jy nog nooit gesien as 'n Afrikanerbul in die vlei wei, hoe die witbosluisvoëls om hom saamdrom?"
• Van 'n boer wat met meer as een soort bees geboer het, het hy gesê "Hy hou 'n Keffie aan".
• Op sy sterfbed het hy aan sekere familie, met 'n vaste stem gesê "Onthou die pad na die Hemel loop nie deur die bioskoop nie".