Dot Serfontein: Suid-Afrikaanse skywer

Sy was die moeder van die digter Antjie Krog. Sy het ook onder die skuilname S.J. Nasau en Luca Fick geskryf.

Dot Serfontein
Agtergrondinligting
Geboortenaam	Susanna Jacoba Serfontein
Gebore	30 April 1925 Kroonstad, Suid-Afrika
Sterf	4 November 2016 Kroonstad, Suid-Afrika
Beroep(e)	Skrywer

J.C. Kannemeyer het in 1998 geskryf van sy oortuiging dat Serfontein "nog nooit werklik na waarde geskat is nie, dat haar essays van die beste kortkuns in Afrikaans is, selfs al skryf sy ’n betreklik konvensionele tipe prosa met niks van die eksperimente van party hedendaagse outeurs nie".

 

Susanna Jacoba (Dot) Serfontein is op 30 April 1925 in haar ouma Serfontein se huis op Kroonstad gebore as die derde kind van mnr. en mev. Kootjie Serfontein van Erfdeel. Haar vader was ’n bekende Afrikanerbeesboer in die Kroonstad-distrik. Die bynaam Dot kry sy omdat sy as klein dogtertjie nie “dogtertjie” kon sê nie, maar net “dottertjie”.

Sy gaan op die dorp skool, waar sy in die koshuis bly, en matrikuleer dan ook aan die Hoërskool Kroonstad. Ná skool is sy na die Universiteit van Pretoria, waar sy in 1947 'n B.A.-graad behaal het en daarna 'n Hoër Onderwysdiploma. Ná universiteit, in 1948, word sy aangestel as onderwyseres in Engels en liggaamsopvoeding aan die Hoërskool Sentraal, Bloemfontein. Van 1949 tot haar troue was sy vroue-redaktrise van Die Volksblad. Serfontein begin in dié tyd gereeld kortverhale vir Sarie Marais skryf.

Sy trou in 1951 met die boer, geskiedkundige en politikus Willem Krog, wat ook ’n ruk joernalis by die Times in Kroonstad is. Die egpaar het drie seuns (Vyver, Kootjie en Willem) en twee dogters, die bekende digteres Antjie Krog en Jeannette (Pennie). Na die troue boer hulle op die plaas Middenspruit in die Kroonstad distrik, waar sy benewens kinders grootmaak en die normale plaaswerk ook saam met ’n paar plaaswerkers twee kliphuise bou en met Appaloosa-perde boer.

Nadat die kinders uit die huis is, sluit sy by die Vroue Landbou-Unie aan, neem kunsklasse en leer Suid-Sotho aan, wat sy vlot kan praat. Op gereelde basis lewer sy ook artikels en rubrieke vir Rooi Rose, Heilbron Herald en Farmers Weekly. Sy is lid van die Afrikaanse Skrywersgilde, maar bedank in 1989 wanneer sy nie saamstem met besluite wat op die skrywersberaad met die ANC by die Victoriawaterval geneem is nie. Gedurende haar leeftyd gaan sy twee kere oorsee, waar sy ook Wes-Duitsland en Oos-Duitsland besoek, en sy behou haar belangstelling in hierdie land en sy letterkunde, musiek en kuns regdeur haar lewe. Sy tree gereeld op as spreker by byeenkomste soos geloftefeeste, herdenkings van die Anglo-Boereoorlog en die herdenking van Kroonstad se ontstaan en behandel gereeld haar eie en ander skrywers se werk by Leeskringe. In 2000, met die eeufeesherdenking van die Anglo-Boereoorlog, lewer sy ’n lesing oor die Anglo-Boereoorlog digters by die Nasionale Afrikaanse Letterkundige Museum en Navorsingsentrum. Sy is ouderling in haar kerk, die Kroonheuwel Noord-gemeente in Kroonstad.

Die Serfontein egpaar verlaat hul plaas met aftrede in 1999 om hulle in 'n aftreewoonstel op die dorp in Kroonstad te vestig. Haar man is in 2002 aan nierversaking oorlede. Sy woon daarna in 'n aftreeoord op haar geboortedorp.

Die skryfgogga het haar in 2008 weer gebyt, en sy het besluit om haar memoires te skryf. Haar outobiografie, Vrypas, het eindelik in April 2009 verskyn. Kort voor haar 88ste verjaardag (in 2013) het die Klein Karoo Nasionale Kunstefees haar vir haar lewensbydrae tot die verruiming en verryking van die leefwêreld van Afrikaans met die Afrikaans Onbeperk-prys vereer.

 

Sy is op 4 November 2016 in die ouderdom van 91 jaar in haar slaap oorlede.

Vervolgverhale

Op laerskool reeds trek sy aandag met haar opstelle oor die plaaslewe en natuur en as kind vertel sy gereeld stories vir haarself en haar denkbeeldige maatjies. Sy begin meer ernstig skryf deur na haar troue op gereelde basis bydraes te stuur aan Sarie Marais, eers kortverhale onder die skuilname S.J. Nasau en Luca Fick, waarna sy onder haar eie naam begin skryf. Later skryf sy vervolgverhale soos Liefde in die kwepertyd, So min blomme, Onder skewe sterre, Baas van die bont eend en Sonder klein trou. Weens die gewildheid van hierdie vervolgverhale word baie daarvan later in boekvorm uitgegee.

Die eerste een is Liefde in die kwepertyd. Die arm maar flukse boer Martiens raak verlief op ’n foto van ’n meisie in sy bure se gang, wat hy verneem die buurdogter se foto is. Hy vind ’n verskoning om vir haar te skryf en hulle word goeie penvriende. Eindelik kom Dientjie terug plaas toe nadat sy in die stad skoolgehou het, maar Martiens kry ’n skok wanneer hy haar vir die eerste keer sien. Daarna daag Hilda, die werklike meisie van die foto, ook op die plaas op.

In Tiendes van anys vestig die nuwe dominee Chris Grobler hom op die klein plattelandse dorpie Allerbes. Op ’n plaas is die drie dogters van At Maritz, ’n vrydenkende en ongelowige, alleen agter gelaat om die boerdery te behartig. Chris raak verlief op Elba Maritz, self ’n ongelowige. Die gemeente is natuurlik ontsteld oor hierdie verwikkeling en die konflik raak al feller namate die verhouding groei. So word mense se diepste dryfvere ontbloot. Die lewe self en God gryp in om die konflik op te los.

So min blomme, Onder skewe sterre en Sonder klein trou is ’n trilogie wat op mekaar volg. Hierdie drie verhale handel oor wit Afrikaanse mense teen die middel van die twintigste eeu. In hierdie tyd is die Suid-Afrikaanse Spoorweë die grootste werkgewer van wit mense. Die verhale vorm saam ’n mikrokosmos van die Afrikaner wat as arm en eerbaar in ’n werkersklas-omgewing begin. Dan begin hy geld maak en begin hom skaam vir sy agtergrond, waarna hy homself plaas in situasies waarvoor hy sosiaal nie opgewasse is nie en die ingebore adel van die begin verloor. Die tydsduur van die trilogie is veertien jaar. Later word hierdie drie verhale in een band heruitgegee.

Onder dieselfde ster verskyn reeds in 1956 as vervolgverhaal in Sarie en word in 2007 in ’n omnibus uitgegee saam met Tiendes van anys. Hannie is in matriek op Blesbokville en ’n kranige ruiter. Op die bywonerseun Servaas se perd ry sy in ’n wedren en wen ’n prys, maar Servaas kry geen erkenning nie. Hannie is tog geheg aan hom, maar dan kom Herman, die jong argitek wat hom op die dorp vestig. Intussen het Hannie se getroude suster ’n onuitgesproke droefheid in haar. In hierdie verhaal hanteer Dot die kleindorpsheid, liefde en geloof met haar kenmerkende sensitiwiteit.

Rang in der staten rij se titel is ’n aanhaling uit die Vrystaatse volkslied en is haar belangrikste roman. Die verhaal het die Anglo-Boereoorlog as agtergrond en stroop dit van heldeverering en glans om die futiliteit van oorlog te beklemtoon. Mense van alle soorte en agtergronde word bymekaar gegooi en sonder om te weet wat die ware redes en oorsake van die stryd is, neem hulle verantwoordelikheid vir mekaar. Sommige van hulle oorleef die stryd, maar sien daar totaal anders uit as voor die oorlog, met die psige gekwes en die ewige wonder oor waarom dit nodig was. In die verhaal word die twyfel, doelloosheid, die belaglike en oorhaastige en gevolglik ongeorganiseerde verset van die Afrikaner blootgelê, maar nie sonder simpatie nie.

Kontreiverhale en kortverhale

Dit is egter met haar kortkuns wat Dot Serfontein haar belangrikste bydrae tot die Afrikaanse letterkunde maak. Dot Serfontein is een van die eerstes wat kontreiverhaalkuns in Afrikaans beoefen en lewer ook so ’n belangrike bydrae tot die vernuwing in die vertelkuns. Sy slaag daarin om in haar essays op onderhoudende wyse en met oorspronklike beelding ’n leefwyse en gewoontes uit te beeld wat nou vir altyd tot die verlede behoort. As sodanig is haar werke benewens die letterkundige waarde daarvan ook van kultuurhistoriese belang. ’n Uitstaande kenmerk is haar sonderlinge vermoë om dinge raak te verwoord en karakters so fyn te beskryf dat ’n mens voel jy het hulle self geken. Dit word altyd gedoen met deernis, maar ook met ’n goeie skeut humor.

Die beginpunt is die bundel Systap onder die juk (met subtitel Sketse van vreeslose Vrystaters), wat ’n paar oorgelewerde staaltjies asook persoonlike herinneringe van mense, gebeurtenisse en omstandighede uit die geskiedenis van die Vrystaat bevat. ’n Paar van hierdie sketse het voorheen in tydskrifte verskyn terwyl ander spesiaal vir die bundel geskryf is. Die leser kry te doen met mense soos die stiefoupa wat so ’n lollerige knie gehad het dat hy maar iemand anders gehuur het om in sy plek teen die Engelse te gaan veg en oom Lood wat as eienaardig beskou is in ’n familie wat bekend gestaan het vir hul koddigheid. Hierdie bundel is inderdaad  baanbrekerswerk, aangesien kontreikuns tot op daardie stadium nog nie groot aftrek gekry het of baie beoefen is nie en Dot Serfontein stel dan ’n standaard van kwaliteit vir hierdie genre wat ’n groot impak op latere beoefenaars van hierdie subvorm van prosa het.

In die bundels Ek is maar ene, Amper my mense en Galery van reënmakers sit sy hierdie kultuurhistoriese werk voort.

Die bundel Ek is maar ene se inhoud kan losweg in drie kategorieë ingedeel word. Daar is vertellings oor haar kinderjare, daar is beskrywings van gesinsreise na die Wes-Kaap en die Kalahari in die Noord-Kaap en daar is langer sketse waarin die geskiedenis van die Kalahari en sy mense in anekdotes belig word. Die titelstuk gaan oor tant Trynie en haar verhale oor haar stryd met geeste, wat sy met groot smaak vertel hoe sy, wat maar net ene is, teen so ’n oormag moes voer.

Amper my mense bevat verhalende sketse oor historiese figure soos Joseph du Plessis, wat die skepper en kenner van die Afrikanerbees was; Bart Krog wat die rebellie op Senekal begin en ’n provinsiale pad verlê soos hy dit wil hê; Kommandant Masottojan de Villiers wat Harrismith en Warden vir homself annekseer; tant Mieta Bender wat ’n vryer oor haar skoot trek, ’n afgedankste loesing gee en by die agterdeur uitgooi sonder om van haar stoel op te staan; en baie ander. Die portrette sluit ook doodgewone mense in waarsonder ons volk baie armer sou gewees het, soos oom Dries wat hom elke jaar misreken met die ploeëry en oom Piet Theron met sy unieke manier om die weer voor te sê.

Galery van reënmakers bevat sketse en stories oor persone en gebeurtenisse uit die geskiedenis van die ou Vrystaat, terwyl die skrywer ook uitwei oor haar ondersoek na die herkoms van die Serfonteins en haar kennismaking met Lesotho en sy mense. Die “reënmakers” wat die skrywer fassineer en wie se lewensverhale sy dan in ’n verhaal of skets in hierdie boek distilleer, sluit in Esther Bell-Robinson, Ierse rebel van Koppies en die tuisteskeppers Isabella Beeton en Jane Dijkman, laasgenoemde wat baie bekend word met haar publikasie van die eerste kookboek in Afrikaans. Uit al hierdie bundels maak haar dogter Antjie Krog ’n keur wat in Deurloop gebundel word.

Die kortverhale wat sy in Die laaste jagtog bundel, vorm ook ’n hoogtepunt in haar werk. Die jag neem hier verskeie vorms aan, soos die soeke na louere, soeke na huweliksgeluk, soeke na die sin in die stad se naglewe, soeke na beter verhoudings tussen ouer mense en tussen bejaardes en hulle kinders, asook die fisiese jagtog na ontwykende wild. Een van die vernaamste sterkpunte van die verhale is haar vermoë om die taal so te gebruik dat verskillende mense lewendig word en omgewings gestalte kry. Die aanwending van humor, die ontwikkeling en innerlike rypwording van die karakters en die sluitende eenheid wat sy telkens bereik, gee in hierdie verhale aan bekende temas nuwe betekenis. In 1983 ontvang Die laaste jagtog die FAK se heel eerste Helpmekaar-prys vir gewilde prosa.

Vertel! Vertel! bevat veertien stories oor ander mense se vertellings. Dit is nie net anekdotes nie, maar kortverhale in eie reg, waar die mense en hulle wêreld die leser in hulle werklikheid meesleur. Feitlik deurgaans is hierdie verhale ook kontreikuns, waar die plek, politiek en maatskaplike toestande van die streek meespeel in die situasie en vertelling.

Versamelbundels

Van haar kortkuns word in versamelbundels opgeneem, insluitende “Vertellers” en “Vertellers 2” van Merwe Scholtz.

Ander skryfwerk

In 2009 verskyn haar outobiografiese vertellings onder die titel Vrypas. Hierin teken sy nie net die intens persoonlike (op self-ironiserende manier) nie, maar ook die harde wêreld van ’n droë en koue Vrystaatse plaaslewe en die verbygegane ideale en drome van die Afrikaner. Die titel verwys na die reg wat ’n mens miskien op tagtig kry om te doen en te sê wat jy wil.

Sy doen intensiewe navorsing voor sy die geskiedenis van Kroonstad boekstaaf in Keurskrif vir Kroonstad en die genealogie van die Serfonteins saamstel in Serfontein-atlas.

Verder skryf sy ook die roman in Afrikaans, Suid-Sotho en Engels, Tjhao Thiane, in samewerking met haar niggie Bets en Ada Rasentsoere, wat help met die vertaling in Sotho.

 

Vir Juta skryf sy in 1997 twee boekies in hulle beginnersboekie-reeks onder die titels Die huis van papier en Vis en tjips.

Die bekende aktrise Marga van Rooy pas van haar verhale vir die verhoog aan en Só het Dot Serfontein dit vertel lok regdeur die land vol sale nadat dit in 2003 by die Volksblad-Kunstefees in Bloemfontein debuteer.

In 2005 word sy op die Oranje Vrouevereniging se kongres met ’n oorkonde vereer omdat sy met haar navorsing die Vrystaat se geskiedenis oopvlek en bekendstel.

As deel van haar tagtigste verjaardagvieringe in 2005 bring die Nasionale Afrikaanse Letterkundige Museum en Navorsingsentrum in Bloemfontein hulde aan haar bydrae tot Afrikaans en die Afrikaanse letterkunde deur ’n oorkonde aan haar te oorhandig.

Haar dogter Antjie Krog tree in ’n Ander tongval in gesprek met haar ma om sodoende die sienings en lewensuitkyk van verskillende generasies te kontrasteer. Ook hierdie stuk word vir die verhoog verwerk. In 2007 vereer die ATKV haar met ’n Afrikoon-toekenning vir die merkwaardige verskil wat sy maak in die letterkunde en ook omdat sy boeke in plaaslike tale gepubliseer het.

Solidariteit Helpende Hand vereer haar in 2011 vir haar uitmuntende bydrae tot die ontwikkeling van die Afrikaner-erfenis.

In 2012 ontvang sy die Kuns Onbeperk-toekenning by die Klein Karoo Nasionale Kunstefees (KKNK) vir haar lewensbydrae en word sy ook vir haar lewenswerk vereer deur haar handafdrukke in beton vas te lê by Foxwood House in Houghton, as deel van die televisie-program Sandra op ’n drafstap.

By die KKNK van 2013 word die produksie My mense oor haar werk aangebied met haar kortverhale as basis en ontvang sy die Afrikaans Onbeperk-toekenning vir haar lewensbydrae, terwyl sy ook by die Woordfees op Stellenbosch vereer word.

Publikasies uit haar pen sluit in:

Vervolgverhale

• So min blomme (1966)
• Onder skewe sterre (1967)
• Sonder klein trou (1974)

Ander publikasies

• Liefde in die Kwepertyd (1960)
• Tiendes van anys (1962)
• Ek is maar ene (1972)
• Amper my mense (1974)
• Rang in der Staten Rij (1979)
• Systap onder die juk (1982)
• Serfontein-atlas (1984)
• Die laaste jagtog (1984)
• Galery van reënmakers (1986)
• Keurskrif vir Kroonstad (1990)
• Deurloop: Keur uit die essays van Dot Serfontein, saamgestel deur Antjie Krog (1992)
• Vertel! Vertel! (1995)
• Die huis van papier (1997)
• Vis en tjips (1997)
• Vrypas (2009)

Heruitgegee deur Protea Boekhuis

• Amper my mense (2009)
• Ek is maar ene (2009)
• Rang in der Staten Rij (2011)
• Systap onder die juk (2011)
• Die laaste jagtog (2012)
• Vertel! Vertel! (2013)
• Liefde in die Kwepertyd (2015)
• Water op Mispah (2015)

Boeke

• Cloete, T.T. (red.) “Die Afrikaanse literatuur sedert sestig” Nasou Beperk Eerste uitgawe 1980
• Grové, A.P. “Letterkundige sakwoordeboek vir Afrikaans” Nasou Beperk Vyfde uitgawe Eerste druk 1988
• Kannemeyer, J.C. “Geskiedenis van die Afrikaanse literatuur 2” Academica, Pretoria, Kaapstad en Johannesburg Eerste uitgawe Eerste druk 1983
• Kannemeyer, J.C. “Die Afrikaanse literatuur 1652-2004” Human & Rousseau Kaapstad en Pretoria Eerste uitgawe 2005
• Van Biljon, Madeleine “Geliefde leesgoed” Quellerie-Uitgewers Edms. Bpk. Kaapstad Eerste uitgawe 1996
• Van Coller, H.P. (red.) “Perspektief en Profiel Deel I” J.L. van Schaik-Uitgewers Pretoria Eerste uitgawe 1998
• Van Coller, H.P. (red.) “Perspektief en Profiel Deel 2” J.L. van Schaik-Uitgewers Pretoria Eerste uitgawe 1999

Tydskrifte en koerante

• Anoniem “Dot wen saak teen uitgewer” “Die Trasnvaler” 1 April 1985
• De Bruin, Philip “Antjie en haar ma verskil, maar daar’s geen wrywing” “Die Burger” 15 Julie 1993
• De Fortier, Karen en Geldenhuys, Este “Dot Serfontein: Susanna Jacoba Krog” Nasionale Afrikaanse  Letterkundige Museum en Navorsingsentrum (NALN) Bloemfontein
• De Vries, Willem “Dot vier 85ste jaar” “Beeld” 30 April 2010
• Ferreira, Louise “Dot Serfontein se skryfwerk vereer” “Beeld” 19 November 2012
• Hattingh, Toetie “Dot Serfontein – op 81 steeds op ’n drafstap” “Kakkerlak” Uitgawe 6, 2006
• Krog, Antjie “Ma, ek skryf vir jou ’n voorwoord” “Insig” Augustus 2005
• Pieterse, Henning “Vyf verhale uit ‘My mense’” “Tydskrif vir Letterkunde” Jaargang 28 no. 3, Augustus 1990
• Samuel, Andries “Die grootmense wat so grawe” “Rapport” 7 Junie 2009
• Samuel, Susan “My ouma Dot dra blou velskoene” “Plus” 30 Julie 2005
• Smith, Charles “’n Bekvol aan F.W. en die mannetjie in die Jeep” “By” 4 Julie 2009
• Smith, Charles “Ek het die lewe gekies” “By” 4 Julie 2009

Internet

• Brits, Johan Volksblad: http://152.111.11.6/argief/berigte/volksblad/2010/06/28/VB/6/johanjongstem.html^{[dooie skakel]}
• Grobler, Clarissa Volksblad: http://152.111.11.6/argief/berigte/volksblad/2005/09/16/BM/18/01.html
• Marais, Willemien Volksblad: http://152.111.11.6/argief/berigte/volksblad/2005/04/11/VB/8Bk/04.html
• Marais, Willemien Volksblad: http://152.111.11.6/argief/berigte/volksblad/2005/04/18/VB/6Bk/03.html^{[dooie skakel]}
• Samuel, Susan Die Burger: http://152.111.1.87/argief/berigte/dieburger/2005/08/08/DB/15/BBsamueldot.html
• Smith, Charles Beeld: http://152.111.1.88/argief/berigte/beeld/2009/07/06/BJ/6/BJNews006-StoryA.html Geargiveer 9 Junie 2010 op Wayback Machine
• Smith, Charles Volksblad: http://152.111.11.6/argief/berigte/volksblad/2005/03/17/VB/9/01.html^{[dooie skakel]}
• Smith, Charles Volksblad: http://152.111.11.6/argief/berigte/volksblad/2005/08/23/KN/02/01.html^{[dooie skakel]}
• Smith, Charles Volksblad: http://152.111.11.6/argief/berigte/volksblad/2009/07/17/VB/3/stdondot.html^{[dooie skakel]}
• Volksblad: http://152.111.11.6/argief/berigte/volksblad/2011/08/16/KN/1/kndot2.html^{[dooie skakel]}

Ongepubliseerde dokumente

• Smith, Marietjie “Kontreimens sonder krulle” Nasionale Afrikaanse Letterkundige Museum en Navorsingsentrum (NALN) Bloemfontein