बासठ्ठीहरण

राजा रणबहादुर शाह वि.सं. १८५८मा राज्य त्याग गरी बनारस गएका थिए। वनारसमा वस्दा अंग्रेजले सहयोग नगरेको तथा धन सकिएर बिजोग स्थिति भएपछी पछि वि.सं. १८६२मा पुनः नेपाल फर्किए र दामोदर पाण्डे लगायत केहि भारदारको हत्या र केहि भारदारहरूको निर्वासन गरी शासन सत्ता आफ्नो हातमा लिए ।

भोगविलासमा मस्त रणबहादुर शाहले राजराजेश्वरी, सुवर्णप्रभा र कान्तिवतीका अतिरिक्त बनारसबाट फर्केपछि लक्ष्मीदेवी, महताव, चन्द्रावती, अमरराजेश्वरी तथा ललितत्रिपूरासुन्दरीसँग आफूखुसी विवाह गरेका थिए। नेपालको एकीकरण गर्न धनको आपूर्ति गर्न भनी ब्राह्मणले पाएको विर्ता, राईको किपट हरण गर्नपट्टी लागे।

आफू बनारस रहँदा लागेको ऋण तिर्न भीमसेन थापाको सल्लाहमा ६२ जना बाह्मणहरूले पाएको विर्ता, गुठी र राईहरूको किपट जग्गा जफत गर्ने घोषणा गरे। यसैलाई नेपालको इतिहासमा 'बासठ्ठी हरण'को नाम दिइएको छ।

चित्तरञ्जन नेपालीको अनुसार रनबहादुर शाहले मुख्तियारी भै शासन भार लिएपछि नेपाल र ब्रिटिस भारत बीच तिक्ततापूर्ण सम्बन्धको परिवेशमा फौजलाई संगठित गर्नेतर्फ सोच्न थाले. तर , त्यस बखत सरजारी कोषको साधारण आयबाट मात्र फौजलाई पुनर्गठन गर्न गरी सगठित गर्न तथा नयाँ ढंगबाट तालीम दिलाउन आवश्यक खर्च पुर्याउन सक्दैनथ्यो. यसर्थ नयाँ आयको स्रोत निकाल्न जरुरी हुन गएको थियो. यसका निमित्त उनले विर्ता हरण गर्ने निश्चय गरे. त्यस बखत अधिकांश जग्गा याँ त देवीदेवताको गुठीमा याँ ब्राह्मणहरूको विर्तामा दरिएको हुन्थ्यो. सोही बिर्ता हरण गर्ने उनले बिचार गरे. तर त्यस बखत अरु काजी सर्दारहरूको पनि बिर्ता नभएको होइन. तर पनि फौज सम्बन्धि काममा खर्च गर्नको निमित्त हरण गर्ने जुन उद्देश्य थियो, त्यसबाट काजी सर्दार आदि फौज उच्च पदाधिकारीहरूकै बिर्ता हरण गरेमा सो उद्देश्य पुरा हुनुको साटो उल्टो प्रतिक्रिया पर्न जाने सम्भावना भएकाले उनीहरूको बिर्तालाई नछोइकन केवल ब्राह्मणहरूको विर्ता र देवदेवताको गुठी मात्र हेरे निर्णय गरिएको हो, जुनकि वीरताबाट आर्जित पनि थिएन. खुसी मनले दिन राजी नभएपछी रणबहादुर शाहले सारा ब्राह्मणहरूको बिर्ता र देवदेवताको गुठी जग्गा हरण गरी, त्यसको आम्दानी फौजमा खर्च गर्ने व्यवस्था गरे. नेपालको इतिहास यस कार्यलाई नै बासठ्ठीहरण भन्दछन्।

"बिर्ता हरण"को यो कार्य सम्वत् १८६२ सालमा रणबहादुर शाहले गरेका थिए. बासठ्ठी सालमा हरण गरिएको हुनाले यसलाई "बासठ्ठीहरण" भन्ने चलन चलेको हो. बनारस बाट फर्केर प्रशासन आफ्नो हातमा लिएपछि फौजलाई नयाँ ढंगबाट संगठित गर्नानिमित्त खर्च पुर्याउनको लागि गरेका थिए. यी बिर्ताहरू उनले फौजी कम्पनीका नाममा दर्ता पनि गरेका थिए. यो भारतमा बढ्दै गएको अंग्रेजी उपनिवेशवादी नीतिको विरोधमा नेपालले दर्शाएको प्रतिक्रिया हो.

• वाहुनहरु तथा राई मिलेर माझ किरातमा विद्रोह
• रणबहादुर शाहको हत्या
• भीमसेन थापाको पतन
• ६४ साल पर्व

• नेपालको इतिहासका प्रमुख काण्ड तथा पर्वहरु
• भण्डारखाल पर्व (१८६३)

इतिहासमा