राजेन्द्र वीरविक्रम शाह: नेपाली राजा

१८७० मा जन्मेका श्री ५ राजेन्द्र तीन वर्षको उमेरमा वि.सं. १८७३मा नेपालका राजा भए। यिनको पालामा सत्ताप्राप्तिका लागि सङ्घर्षको स्थिती चरम उत्कर्षमा पुगेको थियो। यिनकै पालामा भिमसेन थापाले आत्महत्या गर्नुपर्ने बाध्यता, माथवर सिंह थापा र गगन सिंहको हत्या भएको थियो। दरबारिया भाइ-भारदारहरू बीचको सत्तासङ्घर्षको चरमोत्कर्षले यसै समयमा कोत पर्व, भण्डारखाल पर्व, अलौ पर्व जस्ता घटनाहरू भए र कैयौँ निर्दोष मानिसहरू मारिए। यी राजा आफ्नो जीवनको लामो समयसम्म (वि.सं. १९०४ देखि १९३८ सम्म) शाही बन्दीका रूपमा जेलमा रहन पुगे। जंगबहादुरको विरोध गरेका कारण नै त्यसो हुन गएको थियो। यिनि काशी बस्दा जंगबहादुर विरोधी काम गरेको अभियोगमा राज्यच्युत हुनुका साथै वि. सं. १९०४ देखि १९३८ सम्म शाही बन्दीका रूपमा हनुमानढोकामा थुनिइ बन्दी अवथामा नै पछि १९३८ वि.सं.मा बिते।

राजेन्द्र विक्रम शाह
राजा राजेन्द्र विक्रम शाह
नेपालका राजा
शासनकाल	विसं १८७३ मङ्सिर ०८ – १९०४ बैशाख ३१
पूर्वाधिकारी	गीर्वाणयुद्ध विक्रम शाह
उत्तराधिकारी	सुरेन्द्र विक्रम शाह
जन्म	विसं १८७० मङ्सिर २० वसन्तपुर, नेपाल
मृत्यु	विसं १९३८ साउन ३० भक्तपुर, नेपाल
वंश	शाह वंश
बाबु	गीर्वाणयुद्ध विक्रम शाह
आमा	गोरक्ष राज्य लक्ष्मी देवी शाह
धर्म	हिन्दु

राजेन्द्र विक्रम शाह बुद्धिले कुशाग्र, हृदयले महान्, भावनाले राष्ट्रिय भए तापनि भाग्यले एक अभागी राजा थिए । करीव ३१ वर्षको उनको राज्यकाल (वि. सं.१८७३ - १८०४ ) मा नेपालमा जति अमानवीय घटनाहरू घटित भए र साथै देशभक्तहरूको इहलीला जुन बबर तरीकाबाट समाप्त गरियो त्यति कुनै पनि राजाको राज्यकालमा नेपालको इतिहासले प्रस्तुत गर्न सकेको छैन । दरवारभित्रका तत्कालीन स्वार्थी भारदारहरूको देश बेचुआ राजनीति, ईस्ट इण्डिया कम्पनीका पदाधिकारीहरूको नेपाल हड्पने कूटनीति र केही सीमित व्यक्तिका व्यक्तिगत स्वार्थ र दुराकांक्षा नै ती अमानवीय घटनाहरूका मूल कारण हुन् । जसले गर्दा नेपालको इतिहाससम्म भांडिन र राष्ट्र आफ्नो राष्ट्रिय चरित्र,मर्यादा, गौरव र संस्कृतिसम्मलाई प्रश्नवाचक चिह्नले हेर्ने स्वभावले प्रेरित भयो ।

वि सम्बत १८७३ मा गीर्वाणयुद्ध वीर विक्रम शाहको निधन भएपछि यिनी ३ वर्षको उमेरमा गद्दीमा बसेका थिए। यिनको नाबालक कालमा यिनकी हजुरआमा ललितत्रिपुरा सुन्दरीले नायबी र भीमसेन थापाले राजकाज चलाएका थिए। यिनका दुई रानी मध्ये जेठी साम्राज्यलक्ष्मी तर्फबाट दुई र कान्छी राज्यलक्ष्मीदेवीबाट दूई पुत्र जन्म भए।

वि.सं. १८९४ पछि यिनले शासन आफ्नै हातमा लिए।

भीमसेन थापाको मुख्तियारी तथा पतन

गीर्वाणयुद्धको राज्यकालमा नै भीमसेन थापा नेपालको अधिनायक भएर उदाएका थिए। राजा राजेन्द्रको शासनको प्रारम्भमा भीमसेन थापाले आफ्ना भतिजी ललितत्रिपुरासुन्दरीलाई राजा राजेन्द्रको संरक्षिका बनाएर शासन चलाएका थिए। ललितत्रिपुरासुन्दरीको मृत्यु पछि त्यो स्थानमा राजाका जेठी रानी साम्राज्यलक्ष्मी पुगिन्। त्यो भीमसेन थापाको पतनको सुरुवात थियो।

वि.सं १८९४ साउन ११ गते महारानी साम्राज्यलक्ष्मीदेवीको कान्छा छोराको बिरामी भई निधन भयो। त्यो कुरालाई षड्यन्त्रमा मुछी पाँडेखलकले भीमसेन थापाको निर्देशनमा एकदेव वैद्यले श्री ५ बडामहारानीका निम्ति तयार पारेको जहर मिलाएको जडिबुटी भूलले कान्छा राजकुमारलाई पर्दा मृत्यु भएको प्रचार गरियो। त्यही अपराधमा त्यस औषधि काण्डसँग सम्बन्धित भीमसेन थापाका समर्थकहरूलाई नेल हालियो।

भीमसेन थापाको पतन पछि रणजङ पाण्डे सैनिक प्रमुखको पदमा बसे। नेपालमा कम्पनी अङ्ग्रेज फिरङ्गी विरोधी धारणा खूब बढ्यो। त्यही बेला सोमेश्वर किल्ला गौँडा कुरेका नेपाली सिपाहीहरू बडो अधैर्यसाथ बृटिश भारत अधीनका रामनगरका ९१ गाउँहरू लुट गरी फर्के। रणजङ पाँडे नै सैनिक प्रमुखको पदमा बसेका हुनाले श्री ५ राजेन्द्रले बृटिश भारतीयको दबाबमा रणजङको भरदारी खारेज गराए।

माथवर सिंह थापा

मुख्य लेख : माथवर सिंह थापा

कोतपर्व

मुख्य लेख : कोतपर्व

कोतमा गगन सिंहको हत्यारा पत्ता लगाउन भारदारहरू जम्मा भएका थिए। रानीली वीरकिशोर पाण्डे माथि शंका गरी अभिमान सिंह बस्नेतलाई काट्न आदेश दिएकी थिइन्। राजा राजेन्द्रले वीर किशोर पाण्डे दोषी प्रमाणित नभएको भनेर उनको बचाव गरेका थिए। र उनी प्रधानमन्त्री फत्तेजंग शाहलाई बोलाउने भन्दै कोतबाट बाहिर निस्के। उनको अनुपस्थितिमा कोतमा भारदारवीच काटमार चल्यो।

भण्डारखाल पर्व

कोत पर्वपछि जंगबहादुर रानी लक्ष्मीदेवीको मन जितेर प्रधान सेनापति बन्न सफल भए। रानी लक्ष्मीदेवीले माथवरसिंह थापालाई झैँ जंगबहादुरलाई पनि युबराज सुरेन्द्रको हत्या गरी रणेन्द्रलाई गद्दीमा राख्न आवश्यक प्रबन्ध गर्न दबाब दिईन्। रानीले जंगबहादुरबाट आफ्नो उद्देश्य पुरा हुनेविश्वास गरेकी थिइन् तर जंगबहादुरले पनि मामा माथवरसिंह थापाले झैँ रानीको आदेश उल्लंघन गरे। उनले "युबराजको हत्या गने प्रयास गरेको अपराधमा रानीमाथि कारबाही गर्न सकिने " व्यहोराको जबाफ पठाएकाले रानी रिसले चुर भइन् तर उनले बाहिर जंगबहादुरसंग रिसाएको भाव ब्यक्त नगरी भित्रभित्रै हत्याको षडयन्त्र गरिन्।

पण्डित विजयराज ले सो षड्यन्त्रको पोल खोलेर भण्डारखाल पर्वमा जंगबहादुरको हत्या गर्ने उनको योजना असफल भएपछि प्रधानमन्त्री जंगबहादुरले उनको सम्पूर्ण राजकीय अधिकार खोसी उनलाई देशनिकाला गरिदिए।

भण्डारखालको नरसंहारलाई लिएर तत्काल नै जङ्गवहादुरले हनूमानढोका दरवारमा ठूलो भारादारी गराए। जसमा जङ्गी (निजामती थरघर आदि) सबै भाइ भारदारहरूको उपस्थिति थियो। कोत र भण्डारखालको हत्याकाण्ड गराउनाका साथै युवराज सुरेन्द्रविक्रमलाई मारी आफ्ना छोरा रणेन्द्रविक्रमलाई राजा बनाउने षडयन्त्र गरेको अभियोगमा महारानी राज्यलक्ष्मीदेवी सबै कुरावाट दोषी सावित भइन

। तसर्थ श्री ५ राजेन्द्रविक्रमका साथै युवराज सुरेन्द्रविक्रमको उपस्थितिमा भारदारीको सर्वसम्मतिले कान्छी महारानी राज्यलक्ष्मी देवीलाई शक्तिच्युत गरी देशनिकाला गर्नु उपयुक्त हुने ठहर सहितको फैसला गरयो। तत्पश्चात् १९०३ साले मार्गकृष्ण पञ्चमी आइतबारका दिन श्री ५ राजेन्द्रविक्रमबाट महारानी राज्यलक्ष्मीमा निहित रहेको सम्पूर्ण अधिकारका साथै राज्य सञ्चालन गर्नका लागि चाहिने विशेषाधिकारको लालमोहर युवराज सुरेद्रविक्रमलाई प्राप्त भयो।

काशीयात्रा

अलौ पर्व

मुख्य लेख : अलौ पर्व

अलौ पर्व मा हार भएपछि उनलाई बन्दि बनाई काठमाडौँ ल्याइयो र हनुमानढोका दरबारमा नजरबन्दमा राखियो।

नजरबन्द

१८४७ मा जंगबहादुरका सेनाले राजेन्द्रलाई पक्रेर भक्तपुर ल्याए र पछि उनलाई हनुमानढोका दरबारमा बस्न अनुमति दिइयो।

पूर्वराजा राजेन्द्रलाई जंगबहादुर राणाले उनको अनुमतिबिना कसैले भेट्न नपरोस् भन्ने व्यवस्था गरेका थिए। राजेन्द्रका दोस्रो छोरा राजकुमार उपेन्द्रले मन्त्रीको स्वीकृतिबिना राजेन्द्रलाई भेट्न नपाउने कुरामा उनले निश्चित गरेका थिए। राजा सुरेन्द्रले महिनामा एक पटक बाबुलाई भेट्न जान्थे। यद्यपि, जंगबहादुरले पूर्वराजा राजेन्द्रसँग कुनै पनि विदेशी र आन्तरिक मामिलामा परामर्श गर्न नसकिने र राजाको सहमतिबिना दरबार छोड्न अनुमति नदिने सुनिश्चित गरे। जीवनभर राजेन्द्र नजरबन्दमा बसे।

पनाति पृथ्वीविक्रम शाहको शासनकालमा ६७ वर्षको उमेरमा १८८१ जुलाई १० मा भक्तपुर दरबारमा उनको निधन भएको थियो।

चलचित्र बसन्ती मा बि.एस राणाले राजा राजेन्द्रको भूमिका खेलेका छन्।