हिंदुकुश

'तिरिक मिर' हे ७,७०८ मीटर (२५,२८९ फूट) उंचीचे शिखर हिंदुकुश पर्वतरांगेतले सर्वोच्च शिखर होय. त्यालाच 'जगाचे छप्पर' अशीही संज्ञा वापरली जाते. हे शिखर पाकिस्तानातल्या खैबर-पख्तूनख्वा भागातील चित्रल परिसरात आहे.

ही पर्वतरांग म्हणजे पामिराची पर्वतरांग, काराकोरम रांग यांचा सर्वांत पश्चिमेकडील विस्तार होय. तसेच ही हिमालयाची उप-पर्वतरांग आहे. तसेच ही पर्वतरांग, जागतिक लोकसंख्येचा भौगोलिक मध्य समजली जाते.

'हिंदू कुश' या पर्शियन नावाचा सर्वात जुना वापर सुमारे १००० ईसापूर्व प्रकाशित नकाशावर आढळतो. काही आधुनिक विद्वान यातील रिकामी जागा काढून पर्वतराजीला हिंदुकुश म्हणतात.

नावाचा उगम

हिंदूकुशचे सामान्यतः भाषांतर "हिंदूंचा मारक" असे केले जाते. किंवा बहुतेक लेखकांनी "हिंदूना मारणारा" असा केला आहे. हा शब्द सर्वात आधी इब्न बतूता याने वापरला होता. त्यांच्या मते हिंदुकुश म्हणजे हिंदू मारेकरी, भारतीय उपखंडातील गुलामांना भारतातून नेले जात असताना ते या पर्वतांच्या कठोर हवामानामुळे मरण पावत होते.

नावाच्या उत्पत्तीबद्दल इतर अनेक सिद्धांत मांडले गेले आहेत. निगेल ॲलन यांच्या मते, हिंदू कुश या शब्दाचे दोन पर्यायी अर्थ आहेत जसे की 'भारताचे चमकणारे बर्फ' आणि 'भारताचे पर्वत', कुश हे पर्शियन कुह ('पर्वत') चे मऊ रूप असू शकते. अ‍ॅलन म्हणतो की अरब भूगोलशास्त्रज्ञांसाठी हिंदुकुश ही सीमावर्ती सीमा होती. तरीही इतरांनी असे सुचवले आहे की हे नाव प्राचीन अवेस्तानवरून घेतले गेले असावे, ज्याचा अर्थ 'वॉटर माउंटन' आहे.

हिंदको भाषा बोलणाऱ्या प्रदेशाच्या आजूबाजूला हिंदकोवानांची भूमी (पश्तोमध्ये हिंदकी ) म्हणूनही याचा अर्थ लावला जातो.

हॉबसन-जॉब्सन या १९व्या शतकातील ब्रिटीश शब्दकोशानुसार, हिंदुकुश हा प्राचीन लॅटिन इंडिकस (काकेशस) चा अपभ्रंश असू शकतो; नोंदीमध्ये इब्न बतूता यांनी त्यावेळेस एक लोकप्रिय सिद्धांत म्हणून प्रथम दिलेल्या व्याख्येचा उल्लेख केला आहे.

 

सोबत दिलेल्या उपग्रहाद्वारे घेतलेल्या चित्रातील डावीकडचा खालचा भाग हिंदुकुश पर्वतरांगेने व्यापला आहे. ही पर्वतरांग पश्चिमेकडे उंचीने कमी होत जाते. काबुलाजवळ या रांगेतील पर्वतांची उंची ४,५०० ते ६,००० मीटर (१४,७०० फूट ते १९,१०० फूट) इतकी आहे तर पश्चिमेकडील बाजूला त्यांची उंची ३,५०० ते ४,००० मीटर (११,५०० फूट ते १३,००० फूट) इतकी आहे. हिंदुकुश पर्वतरांगेची सरासरी उंची ४,५०० मीटर (१४,७०० फूट) आहे. संपूर्ण हिंदुकुशाची लांबी सुमारे ९६६ कि.मी.(६०० मैल) असून रुंदी सुमारे २४० कि.मी.(१५० मैल) आहे. संपूर्ण हिंदुकुशापैकी केवळ ६०० कि.मी.चा पट्टा हा हिंदुकुश पर्वतरांग म्हणून ओळखला जातो. उरलेल्या भागांमध्ये कोह-इ-बाबा, सलांग, कोह-इ-पगमान, स्पिन गर(पूर्वेकडील सफेद कोह), सुलेमान पर्वतरांग, सियाह कोह, कोह-इ-ख्वाजा मुहम्मद आणि सिलसिले-इ बंद-इ तुर्कस्तान या लहान पर्वतरांगांचा समावेश होतो.

या पर्वतरांगेत उगम पावणाऱ्या नद्यांमध्ये हिलमांद, हारी आणि काबुल नदीचा समावेश आहे. ह्या तीन नद्या सिस्तान पात्रात पाणी पुरवणारे स्रोत आहेत.

या पर्वतांमध्ये तांड्यांना ये-जा करण्यासाठी अनेक उंच खिंडींचे जाळे आहे. सलांग खिंड ही ३,८७८ मीटर उंचीवरची, सगळ्यांत महत्त्वाची खिंड होय. ही खिंड काबूल व त्याच्या दक्षिणेकडील काही भागाला उत्तर अफगाणिस्तानाशी जोडते. या खिंडीचे इ.स. १९६४ साली बांधकाम पू‍र्ण झाल्यावर काबूल आणि उत्तरेकडले प्रदेश यांदरम्यानचा प्रवास अवघ्या काही तासांवर आला. याआधीचा प्रवास शिबर खिंडीतून (३,२६० मीटर) होत असे व त्याला तीन दिवस लागत असत. ३,३६३ मीटर उंचीवरचा सलांग बोगदा व तिथे येणाऱ्या रस्त्यांवरचे गॅलऱ्यांचे जाळे हे सोव्हिएत आर्थिक व तांत्रिक पाठबळावर उभारले गेले.

सलांग रस्ता तयार होण्याआधी, अफगाणिस्तान व भारताला जोडणाऱ्या खिंडी जास्त परिचित होत्या. यांमध्ये पाकिस्तानातील खैबरखिंड (१,०२७ मीटर), काबुलाच्या पूर्वेकडील लाटबंद खिड (२,४९९ मीटर) यांचा समावेश होता. इ.स. १९६० साली तांग-इ-घारू या काबूल नदीतल्या सुप्रसिद्ध घळईमध्ये बांधलेल्या रस्त्याने लाटबंद खिंडीला मागे टाकले. या रस्त्यामुळे काबूल ते पाकिस्तानी सीमेपर्यंतचा प्रवास दोन दिवसांवरून काही तासांवर आला.

भूशास्त्र आणि निर्मिती:-

भौगोलिकदृष्ट्या, मध्य ज्युरासिक काळाच्या आसपास, सुमारे 160 दशलक्ष वर्षांपूर्वी, पूर्व अफ्रिकेपासून दूर गेलेल्या गोंडवानाच्या प्रांतातून उपखंडाची निर्मिती करण्यासाठी ही श्रेणी आहे. भारतीय उपखंड, ऑस्ट्रेलिया आणि हिंदी महासागराच्या बेटांवर आणखीन भाग झाले गेले आणि उत्तर-पूर्व दिशेने वाहत जाताना भारतीय उपखंडाने सुमारे 160 दशलक्ष वर्षांपूर्वी पॅलेओसिनच्या शेवटी असलेल्या युरेशियन प्लेटला धडक दिली. या धडकीने हिंदू कुशसह हिमालय तयार केले. हिंदू कुश श्रेणी भौगोलिकदृष्ट्या सक्रिय आहे आणि अजूनही वाढत आहे. हे भूकंप होण्याची शक्यता असते. बर्फ आणि बर्फाचा विस्तीर्ण हिमालय याला आकार देते, त्याला ‘आशियातील पाण्याचे बुरुज’ असे नाव आहे. बर्फ आणि बर्फापासून वितळलेल्या पाण्यात दहा मोठ्या नदी प्रणाल्या: अमू दर्या, ब्रह्मपुत्र, गंगा, सिंधू, इरावाड्डी, मेकाँग, सालिव्हिन, तारिम, यांग्त्झे आणि यलो नद्या.

इतर पर्वतांची नावे:-

१. तिरीच मीर 7,708 मीटर (25,289 फूट) पाकिस्तान

२. नोशक 7,492 मीटर (24,580 फूट) अफगाणिस्तान,

3.पाकिस्तान इस्टर-ओ-नल 7,403 मीटर (24,288 फूट)

४.पाकिस्तान साराघरार 7,338 मीटर (24,075 फूट)

५.पाकिस्तान उदरेन झोम 7,140 मीटर (23,430 फूट)

६.पाकिस्तान लुन्को ई डोसारे 6,901 मीटर (22,641 फूट)

७.अफगाणिस्तान, पाकिस्तान कुह-ए बंडका 6,843 मीटर (22,451 फूट)

८.अफगाणिस्तान कोह-ई केशनी खान 6,743 मीटर (22,123 फूट)

9अफगाणिस्तान साकार सार 6,272 मीटर (20,577 फूट)

१0.पाकिस्तान कोहे मोंडी 6,234 मीटर (20,453 फूट) अफगाणिस्तान

इतिहास:-

भारतीय उपखंड, चीन आणि अफगाणिस्तानमध्ये या पर्वतांना ऐतिहासिक महत्त्व आहे. हिंदू कुश श्रेणी बौद्ध धर्माचे प्रमुख केंद्र होते जसे बामियान बुद्धांसारख्या साइट्स. तालिबान आणि अल कायदाचा वाढलेला प्रदेश,आणि अफगाणिस्तानात आधुनिक युद्धाचा युद्ध करण्यासाठीही हा भाग होता.राचीन हिंदू कुश भागात बौद्ध धर्म व्यापक होता. बौद्ध धर्माच्या प्राचीन कलाकृतीत हिंदू कुशच्या दक्षिणेकडील आणि पश्चिमेकडील बामियान बुद्ध नावाच्या भव्य खडक कोरलेल्या पुतळ्यांचा समावेश आहे. हे पुतळे तालिबानी इस्लामवाद्यांनी उडवले होते. सिंधू खोरे प्रदेशाला जोडणाऱ्या हिंदु कुशचे दक्षिण-पूर्व वेली हे एक प्रमुख केंद्र होते जे मठ, दूरदूरच्या धार्मिक विद्वान, व्यापार नेटवर्क आणि प्राचीन भारतीय उपखंडातील व्यापारी यांचे आयोजन करीत होते. सुरुवातीच्या बौद्ध शाळांपैकी एक, बामियान क्षेत्रात महर्षीकाइका-लोकोत्तरवदा प्रमुख होते. चिनी बौद्ध भिक्षू झुआनझांग यांनी अफगाणिस्तानच्या बामियान येथे इ.स. 7 व्या शतकात लोकोत्तरवाद मठात भेट दिली. या मठातील संग्रहातील ग्रंथांची बर्चबार्क आणि पाम पानांची हस्तलिखिते, ज्यात मह्यनाū्या शित्रे यांचा समावेश आहे, हिंदू कुशच्या लेण्यांमध्ये सापडला आहे, आणि आता ते श्यायन संग्रहाचा एक भाग आहेत. काही हस्तलिखिते गांधारी भाषा आणि खरोशी लिपीमध्ये आहेत तर काही संस्कृतमध्ये आहेत आणि गुप्त लिपीच्या रूपात लिहिली आहेत.

अल्फ्रेड फौचरच्या म्हणण्यानुसार, हिंदू कुश आणि जवळील प्रदेश हळूहळू सा.यु. पहिल्या शतकात बौद्ध धर्मात परिवर्तित झाले आणि मध्य प्रदेशातील ऑक्सस व्हॅली प्रदेशात बौद्धधर्म हिंदू कूश ओलांडून तेथूनच हा प्रदेश होता.बौद्ध धर्म नाहीसा झाला आणि स्थानिक नंतर मुस्लिम झाले. रिचर्ड बुलियट यांनी असा प्रस्तावही मांडला आहे की हिंदू कुशच्या उत्तरेकडील भाग एका नवीन संप्रदायाचे केंद्र होता जो कुर्दिस्तान पर्यंत पसरला होता, अब्बासी काळापर्यंत अस्तित्वात होता.हा भाग काबूलच्या हिंदू शाही घराण्याच्या ताब्यात आला. पेशावरच्या पश्चिमेला जयपालाचे अधिराज्य जिंकणाऱ्या सबुक्तिगिनच्या अंतर्गत इस्लामिक विजय