नक्षत्र: आकाशातील ओळखता येणारे तारका समूह

नक्षत्रांची यादी अथर्ववेद, तैत्तरीय संहिता, शतपथ ब्राह्मण यांत दिली आहे.

चंद्र आकाशात ज्या दीर्घ वर्तुळ मार्गातून भ्रमण करताना दिसतो त्या मार्गाला क्रांतिवृत्त म्हणतात. क्रांतिवृत्ताचे सत्तावीस समान भाग कल्पिले आहेत. त्यांतील प्रत्येकात येणाऱ्या एकेका तारकापुंजाला नक्षत्र म्हणतात. अशी एकूण २७ नक्षत्रे आहेत. म्हणून प्रत्येक नक्षत्राने क्रांतिवृत्तावर व्यापलेली जागा (३६० अंश भागिले २७ = १३° २०′) १३ अंश २० कला असते. प्रत्येक नक्षत्र हा परत ४ पदां मध्ये भागला गेला आहे.

आकाशात नक्षत्रांशिवाय इतरही अनेक तारकासमूह आहेत.

#	नाव	फलज्योतिष्यान्वये देवता	संबंधित तारका	मानचित्र	स्थिती	पद
						पद १	पद २	पद ३	पद ४
१	अश्विनी	केतू	β (बिटा) आणी γ (गामा) मेष तारामंडल		०° – १३° २०′ मेष	चु	चे	चो	ला
२	भरणी	शुक्र	35 Arietis, 39 Arietis आणि 41 Arietis		13AR20-26AR40	ली	लू	ले	लो
३	कृत्तिका	रवी	Pleiades (star cluster)		26AR40-10TA00	अ	ई	उ	ए
४	रोहिणी	चंद्र	Aldebaran		10TA00-23TA20	ओ	वा	वी	वु
५	मृगशीर्ष	मंगळ	λ, φ Orionis		23TA40-06GE40	वे	वो	क	की
६	आर्द्रा	राहू	Betelgeuse		06GE40-20GE00	कु	घ	ङ	छ
७	पुनर्वसु	गुरू	Castor आणि Pollux		20GE00-03CA20	के	को	हा	ही
८	पुष्य	शनी	γ, δ आणि θ Cancri		03CA20-16CA40	हू	हे	हो	डा
९	आश्लेषा	बुध	δ, ε, η, ρ, आणि σ Hydrae		16CA40-30CA500	डी	डू	डे	डो
१०	मघा	केतू	Regulus		00LE00-13LE20	मा	मी	मु	मे
११ (11)	पूर्वाफाल्गुनी	शुक्र	δ आणि θ Leonis		13LE20-26LE40	मो	टा	टी	टू
१२ (12)	उत्तराफाल्गुनी	रवी	Denebola		26LE40-10VI00	टे	टो	पा	पी
१३ (13)	हस्त	चंद्र	α, β, γ, δ आणि ε Corvi		10VI00-23VI20	पू	प	ण	ठ
१४ (14)	चित्रा	मंगळ	Spica		23VI20-06LI40	पे	पो	रा	री
१५ (15)	स्वाती	राहू	Arcturus		06LI40-20LI00	रू	रे	रो	ता
१६ (16)	विशाखा	गुरू/बृहस्पति	α, β, γ आणि ι Librae		20LI00-03SC20	ती	तू	ते	तो
१७ (17)	अनुराधा (Anurādhā)	शनी	β, δ and π Scorpionis		03SC20-16SC40	ना	नी	नू	ने
१८ (18)	ज्येष्ठा (Jyeshtha)	बुध	α, σ, and τ Scorpionis		16SC40-30SC00	नो	या	यी	यू
१९ (19)	मूळ (Mūla)	केतू	ε, ζ, η, θ, ι, κ, λ, μ and ν Scorpionis		00SG00-13SG20	ये	यो	भा	भी
२० (20)	पूर्वाषाढा (Pūrva Ashādhā)	शुक्र	δ and ε Sagittarii		13SG20-26SG40	भू	धा	फा	ढा
२१ (21)	उत्तराषाढा (Uttara Ashādhā)	रवी	ζ and σ Sagittarii		26SG40-10CP00	भे	भो	जा	जी
२२ (22)	श्रवण (Shravana)	चंद्र	α, β and γ Aquilae		10CP00-23CP20	खी	खू	खे	खो
२३ (23)	धनिष्ठा (Shravishthā) or Dhanisthā	मंगळ	α to δ Delphinus		23CP20-06AQ40	गा	गी	गु	गे
२४ (24)	शतभिषा (Shatabhisha)	राहू	γ Aquarii		06AQ40-20AQ00	गो	सा	सी	सू
२५ (25)	पूर्वाभाद्रपदा (Pūrva Bhādrapadā)	गुरू/बृहस्पति	α and β Pegasi		20AQ00-03PI20	से	सो	दा	दी
२६ (26)	उत्तराभाद्रपदा (Uttara Bhādrapadā)	शनी	γ Pegasi and α Andromedae		03PI20-16PI40	दू	थ	झ	त्र
२७ (27)	रेवती (Revatī)	बुध	ζ Piscium		16PI40-30PI00	दे	दो	चा	ची

पुण्यामधे "नक्षत्र उद्यान" नावाचे एक उद्यान कोथरूडमध्ये आहे.

तैत्तिरीय संहितेत आणि अथर्ववेदात २८ नक्षत्रांचा उल्लेख आहे. त्यांमध्ये अभिजित हे २८ वे नक्षत्र आहे. परंतु कालांतराने हे नक्षत्र क्रांतिवृत्तावरून बाजूला सरकले, म्हणूनच आज केवळ २७ नक्षत्रे मानली जातात. अभिजित नक्षत्र हे उत्तराषाढा आणि श्रवण नक्षत्र यांच्यादरम्यान आहे. उत्तराषाढाचा शेवटचा एक चरण व श्रावणाचा आरंभीचा एक चरण मिळून अभिजित नक्षत्र होते.

कृत्तिका, पुनर्वसु, उत्तरा फाल्गुनी, विशाखा, उत्तराषाढा व पूर्वाभाद्रपदा या नक्षत्रांना त्रिपाद नक्षत्रे असे म्हणतात.

धनिष्ठा नक्षत्राचे ३रे आणि ४थे चरण, शततारका, पूर्वाभाद्रपदा, उत्तराभाद्रपदा व रेवती या नक्षत्रांना पंचक नक्षत्रे असे म्हणतात.

भारतीय ज्योतिषशास्त्रानुसार एखाद्या व्यक्तीच्या मृत्यूच्या वेळेस जर त्रिपाद किंवा पंचक नक्षत्र लागलेले असेल तर या नक्षत्राचे दोष लागू नये म्हणून अग्नीदाह करताना पुत्तलविधी केला जातो. किंवा सुतकाचे दिवस संपल्या नंतर, म्हणजेच ११ व्या दिवशी त्रिपाद नक्षत्र / पंचक नक्षत्र शांती केली जाते.

• नक्षत्रकथा (लीना दामले)