Atviksorð

Þau líkjast lýsingarorðum enda hafa atviksorð þá sérstöðu á meðal smáorða að sum atviksorð stigbreytast (eins og ‚aftur - aftar - aftast‘; ‚lengi - lengur - lengst‘; ‚inn - innar - innst‘; ‚vel - betur - best‘), en eru þau þó annars eðlis en lýsingarorð. Fyrir utan stigbreytinguna eru þau óbeygjanleg eins og önnur smáorð. Oft eru atviksorð „stirðnuð“ föll, gamlir aukafallsliðir, og stundum álitamál hvernig greina skuli.

Meginhlutverk atviksorða er að standa með sögnum, lýsingarorðum eða öðrum atviksorðum og skerpa eða að greina nánar um merkingu setningarinnar, eða orðanna sem þau standa með. Atviksorð standa ekki með nafnorðum.

Að standa með sögnum

Atviksorð standa oftast með sögnum til að þrengja eða tilgreina nánar merkingu þeirra.

• Hún les illa. (hér stendur atviksorðið 'illa' með sagnorði 'lesa')
• Þú hefur lesið bókina vel. (hér stendur atviksorðið 'vel' með sagnorðinu 'lesa')
• Mér gekk vel. (hér stendur atviksorðið 'vel' með sagnorðinu 'ganga')

Að standa með lýsingarorðum

Atviksorð geta staðið með lýsingarorðum og skerpt eða ákvarðað nánar merkingu þeirra.

• Hann var óskaplega góður. (hér stendur atviksorðið 'óskaplega' með lýsingarorðinu 'góður')
• Hún amma mín var óskaplega skemmtileg kona. (hér stendur atviksorðið 'óskaplega' með lýsingarorðinu 'skemmtileg')

standa með öðrum atviksorðum

Atviksorð geta staðið með öðrum atviksorðum og ákvarðað enn frekar eða kveðið nánar á um merkingu þeirra.

• Þér gekk ákaflega illa. (hér stendur atviksorðið 'ákaflega' með atviksorðinu 'illa')
• Þú heyrðir rosalega illa. (hér stendur atviksorðið 'rosalega' með atviksorðinu 'illa')
• Ég heyri ekki vel. (hér stendur atviksorðið 'ekki' með atviksorðinu 'vel')
• Mér fannst þú lesa þetta ákaflega illa. (hér stendur atviksorðið 'ákaflega' með atviksorðinu 'illa')

Atviksorð lýsa ekki hlutum en ákveða nánar hvar, hvernig, hvenær, hve oft o.s.frv. eitthvað er eða gerist:

• Tíðaratviksorð kveða nánar á um tíma sagnarinnar, þ.e. segja til um hve oft eða hvenær eitthvað gerist og standa tíðaratviksorð á eftir sögn í persónuhætti. Tíðaratviksorð geta líka staðið á eftir aðalsögninni eða andlagi hennar.
  aldrei, alltaf, ávallt, áður, bráðum, stundum, lengi, nú, núna, nýlega, seinna, þá, ætíð o.s.frv.
  Stelpan hefur oft farið í bíó.
  Ég get komið strax.
  Hann borðaði matinn áðan.
• Staðaratviksorð (svarar spurningunni hvar/hvert)
  frammi, fram, heim, heima, hér, hérna, inni, niður, hingað, inn, út, víða, uppi, úti, þar, þarna o.s.frv.
• Háttaratviksorð (svarar spurningunni hvernig)
  afar, fljótt, hratt, hægt, illa, lítt, mjög, svo, svona, vel, þannig o.s.frv.
• Spurnaratviksorð (notuð í spurningum)
  hvaðan, hvar, hvenær, hví, hvernig, hve, hvert, hversu.
• Áhersluatviksorð (standa ávallt með öðru atviksorði eða lýsingarorði og segja til um magn)
  afar, býsna, fremur, frekar, harla, mjög, ofsalega o.s.frv.

Nokkur ao. standa utan allrar flokkunar; t.d. ekki, já, nei, einnig, líka o.s.frv.

Atviksorð verður oftast að forsetningu þegar það stýrir falli en fallstýring er ekki hlutverk atviksorða. Hvorugkyn lýsingarorða verður oft að atviksorði.

Þótt atviksorðum svipi til lýsingarorða er setningarleg staða þeirra ólík, enda laga atviksorð sig ekki að fallorði en það gera lýsingarorð. Með því að breyta tölu fallorðsins eða kyni má greina hvort vafaorðið lagi sig að fallorðinu eða ekki.

• Dæmi:
  Setningunni ‚hún málaði vegginn rauðan‘ er breytt í
  ‚hún málaði veggina rauða‘
  vafaorðið hér (rauðan → rauða) breytist með fallorðinu og er því lýsingarorð.
• Dæmi:
  Setningunni ‚barnið læddist hljótt‘ er breytt í
  ‚börnin læddust hljótt‘
  vafaorðið hér (hljótt→ hljótt) breytist ekki og er því atviksorð.

Algengt er að atviksorð hafi endinguna -lega (‚fallega‘, ‚bráðlega‘, ‚seinlega‘). Ef hægt er að setja endinguna -lega á vafaorðið án þess að merking setningarinnar afbakist er það oftast atviksorð.

• Dæmi:
  Setningunni ‚Seint gengur að komast af stað‘ er breytt í
  ‚Seinlega gengur að komast af stað‘
  Merking setningarinnar breytist ekki, og því er vafaorðið (‚seint‘) atviksorð.

• Töluatviksorð
• Atviksliður

• Bjarni Ólafsson (1995). Íslenskur málfræðilykill. Mál og menning. ISBN 9979-3-0874-5.
• Björn Guðfinnson (án árs). Íslensk málfræði. Námsgagnastofnun.
• Þórunn Blöndal (1985). Almenn málfræði. Mál og menning.
• Atviksorð. Geymt 15 febrúar 2005 í Wayback Machine
• Fjallað um smáorð.
• Atviksorð.

• Íslenskt mál; grein í Morgunblaðinu 1990